CC BY
127
2. Айни С. Ду мактуб "Садои Шарк", 1978, №5.
3. Айни С. Куллиёт, ч. 11, китоби якум. -Душанбе:Нашрдавлточ, 1963.
4. Айни С. Куллиёт, ч. 14. -Душанбе: Матбуот, 2005.
5. Айни С. Таърихи инкилоби Бухоро. -Душанбе: Адиб, 1978.
6. Айни С. Асарлар. Саккиз томлик, 1 том. -Тошкент: Уз. ССР давлат бадиий адабиёт нашриёти, 1963.
7. Бухорои Шариф, 1912, №43.
8. Мирзозода Х., Сайфуллоев А., Абдуманнонов А. Таърихи адабиёти советии точик. Инкишофи жанрхо. Иборат аз шаш чилд. Ч.1. -Душанбе: Дониш, 1984.
9. Сайфуллоев А. Халкахои пайванди адаби. -Хучанд: Нури маърифат, 2003.
10. Шакури М. Нигохе ба адабиёти точикии садаи ХХ. -Душанбе: Пажухишгохи фарханги форси-точики, 2006.
11. Шукуров М. Насри реалисти ва тахаввули шуури эстетики. -Душанбе: Ирфон, 1987.
12. Энсиклопедияи советии точик. Ч.2. -Душанбе, 1980.
Thy т/1гупсу of pyKiodicalpKinting and lityKa^Ky of Irnn гроп SadKiddin Aini and his woKk М. Sayflloyyva
Kyy woKds: SadKiddin Aini, lityKateKy andpyKiodicals, Шукику connyctions uytwyyn iKan and Tajikistan, histouy of TajikpKyss
Thy aKticly dwylls on thy dymocKatic philosophy concyrnyd with lify y4pKyssyd uy SadKiddin Aini which is Kyflyctyd in pyKiodicals and fiction.
In thy fiKSt dycadys of thy 20-th cyn^Ky thy wyakynyd tKaditions of tiys uytwyyn Tajik and PyKsian litymteKys wyKy Kystoxyd dгy to thy activy ynlightyning activity of S.Aini and his adhyKynts. Tajikpoyts and WKityKS visityd IKan, thyy wyKy familiaKizyd with nyw dymocKatic lityrn^Ky of IKan and on Kyterning to MothyKland, thyypгulishyd a uook auoгt thyiK tKavylling to this coгntкy. iKanian wKityKs visitydИгkhaкa and SamaKqand, thyy livyd hyKy and mady fKiynds with Tajik myn-of-lyttyKs. Thyy had a stKong inflгyncy on a foKmation of thy pKogKyssivy viyws of S.Aini and othyK Tajik poyts. Ony of thy most UKilliant woKks was "IuKagim's Joгкnyy ^ok" uy thy pKogKyssivy IKanian wKityK Zyiniddin MaKagay (1838-1910) which consists of thKyy paKts. His philosophy of lify had an impact on S.Aini's familiaKizing with this novyl of thy IKanian wKityK, as thy aKtist stKyssys himsylf; thy novyl opynyd his yyys to thy Kyality.
Aini's analytical atti^dy to thy oKdyKs of fyгdal Игkhaкa was cKitical. Иу thy way, S.Aini Kyad with gKyat intyKyst thy PyKsian nywspapyKs which wyKy pгulishyd auKoad. Thy dymocKatic viyws of thy IKanian aгthoкs Malik-Гshгaкo ^hoK, MazandoKani and othyKs pгulishyd in thy Mashhadic nywspapyK "NavuahoK" wyKy KypKintyd in thy magaziny "Oina", ("ZyKkalo") which wasydityd in SamaKqand.
S.Aini myt with IKanian poyts and shaKyd opinions auoгt thy poyt\s placy in thy social and cгltгкal lify of thy coгntкy. It lyft a KymaKkauly tKacy in his lify and had a gKyat impact on thy foKmation of his philosophical uackgкoгnd having ylyvatyd his aKtistic skills which гpon thy wholy chaKactyKizy thy patKiotic, Ыmanistic and ynlightyning woKks of Tajik poyts.
З. Кургонов
ВИЖАГИИ КОРБУРДИ ЯК НАВЪИ МУРОДИФОТ ДАР ШЕЪРИ ФАРЗОНА
Вожахои Kanudu: Мyродuфотu чyфт, Фарзона, вожашыносы, вохыдхоы чyфт
Забоншиносон аз таърихи пайдоиш ва ахамияти таркибхои чуфт сухан ронда, яке аз чунин таркибхо хисоб ёфтани синонимхои чуфтро низ ишора кардаанд. Мухаккики точик С. Хочиев бар ин андеша аст, ки
"таркибхои чуфт аз даврахои кадим ба забон дохил шуда, микдоран хеле зиёданд. Онхо аз калимахои содда, мураккаб ва таркиби бо хусусиятхои фонетики, сохти морфологи ва аз чихати маънои лексикиашон фарк мекунанд... Дар таркибхои чуфт чудонашаванда будани чузъхо ва оханги зебогию равонии нутк чои намоёнро ишгол мекунад" (10,28). Хамин муаллиф дар мавриди истеъмоли чунин вохидхои забони андешарони карда, назар ба осори манзум дар осори мансур зиёдтар кор фармуда шуда, дар эчодиёти шифохии халк ва асархои бадеи серистеъмол будани онхоро таъкид кардааст (ниг.10, 28).
Вохидхои чуфт, ки дар як таркиби зич ба хам омадани ду унсури лугави аз хусусиятхои умдаи онхо ба шумор меояд, хануз дар ибтидои давраи нави ташаккул ва инкишофи забони точики ба таври фаровон истифода гардидаанд. Мухаккикон дар таълифоти худ рочеъ ба таърихи пайдоиш ва мухтассоти ташаккули вохидхои чуфти синоними ишорае накардаанд, хол он ки нишон додани меъёри сохташавии онхо аз дидгохи лингвистию услуби ва пас аз он дар осори ягон эчодкор ба риштаи тахлилу мукоиса гирифтани таркибхои чуфт, равиши асосии тахкики ин масъаларо метавонад мукаррар созад. Б.Сиёев дар маколаи арзишманди хеш аз хусуси таърихи вохидхои чуфт андешарони карда, омухтани онро ба манфиати кор каламдод менамояд ва менависад, ки "доир ба хусусияти вохидхои чуфт ва алалхусус, аз таърихи онхо мухтасар маълумот додан аз фоида холи нест ва барои минбаъд тахлилу тадкик намудани чихатхои хоси онхо бо усули диахронию синхрони ба дарачае кумак хохад расонд. Истеъмоли таркибхои чуфт дар забони точики таърихи дуру дароз дорад. Ба ин гуна вохидхо хануз дар давраи нави инкишофи забони точику форс, ки бо истилохи дари машхур мебошад ва инчунин дар осорхои пас аз асри Х дучор омадан мумкин" (7, 28).
Бояд гуфт, ки сохтани таркибхои чуфт конуниятхои худро дорад, ки риояи он аз чониби эчодкор хатми мебошад. Ин махсусияти сохташавии таркибхои чуфт имкон намедихад, ки хар як моддаи лугави пахлуи хам омада, боиси пайдо гардидани таркиби синонимии чуфт шавад. Мухаккики номбурда доираи сохташавии таркибхои чуфтро тавре мукаррар кардааст, ки хулосаи онро метавон ба таври зайл арзёби кард: "барои ташкил гардидани ин гуна таркибхо ба замми меъёри болои (сермаъноии калимахо-К.З.) инчунин аз чихати маъни бо хамдигар аз ягон чихат алока доштани калимахо хам роли калон мебозад. Хамин чихати калимахо рафта-рафта имконият фарохам меорад ва замина мешавад, ки ин ё он вохид ба хамдигар зич муттахид гашта, таркиби чуфтро ташкил намоянд" (7, 30).
Хамин тарик, вохидхои чуфт аз ду калима таркиб меёбанд, ки он конунияти асосии ташаккули онхо ба шумор меравад.
Вожахои муродифи хиссаи бисёр мухими сарвати забони модариро ташкил медиханд. Агар осори ахли адаби даврони мухталифро дар мавриди истифодаи муродифот мушохида намоем, шохиди бисёр падидахои чолиб ва ибратомуз хохем гашт.
Фарзона, ки дар ашъори хеш имконоти бепоёни забони точикиро инъикос намудааст, дар ашъораш аз муродифот ба максади пурра, равшан, дакик ифода намудани фикр ва пуробурангу таъсирбахш гаштани тасвир истифода бурда, аз тобишхои маъноиву услубии онхо мохирона истифода кардааст. Зиёда аз ин, шоира бо нияти пуркувват намудани таъсирнокии сухан, пурраву равшан ифода намудани хосияти предметхо ва барои хамохангии сухан муродифоти чуфтро ба таври фаровон мавриди истифода карор додааст.
Чунон ки ёд шуд, муродифоти чуфт аз ду калимаи хаммаъно ё наздикмаъно иборат буда, чузъи дуюми онхо барои аз чихати маъни пуркувват кардани чузъи аввал ва зохир намудани хамоханги мавриди истифода карор мегирад.
Маводи фактологии гирдомада моро водор месозад, ки муродифоти чуфти ашъори Фарзонаро аз дидгохи мансубияташон ба шохахои гуногуни услубии забон ба чор гурух чудо намоем: 1. муродифоти чуфти умумиистеъмол; 2. муродифоти чуфти китоби; 3. муродифоти чуфти гуфтугуи; 4. муродифоти чуфти сохтаи худи шоира.
Ба гурухи аввали муродифоти чуфти умумиистеъмол метавон таркибхоеро чун макру фиреб: Гуфтам: Эй афсунгар! Дар ин тилисмгахи макру фиреб Бефусун будан хам муъчиза аст (8,ч.3,10).
Мадху ситоиш:
Ба зодрузи касе як кулбор мадху ситоиш бурдан. Ё ба таърифи дуруги касе бовар кардан. Аммо чи кадар сахт аст будан (8,ч.3,221).
Покиву сидк:
Чун бар хакикати худ назар кардам,
Покиву сидк дидаму зебои (8,ч.1,206).
Базму анчуман:
Сиришти пучу чуссаи бузурги чинси мардро
Ба су и базму анчуман ва ё ба хилвату чаман (8,ч.1,309).
Ташвишу тараддуд:
Хар ки побанди гами худ, гарки ташвишу тараддуд, Хар сару сад гуна савдо, боз ман танхову танхо (8,ч.1,463).
Дурру гухар:
Бар мани нозук гарони мекунад дурру гухар, Хифз кун дар барги гул луълуи лолои маро (8,ч.1,497).
Нангу ор:
Ба хокруи занон донаи арак корад, Ба марди соянишин нангу ор мехохам (8,ч.1,496). ва г. дохил кард.
Эй дил, чи хомуши, хама шуру шарат кучост, Парвозро, ки хостаи, шахпарат кучост,... Оташпараст! Шеваи сузу гудоз ку?! Одампараст?! Хилкати мардумнавоз ку?! (8,ч.1,49) .
Аз абёти болои маълум мешавад, ки шоира зимни як шеър тавонистааст, ки аз ду ё зиёда вохидхои чуфти муродифи истифода барад. Хар кадоми муродифи чуфти тазаккурёфта, мисли шуру шар ва сузу гудоз дар охири банд, пеш аз радиф омадааст. Чунин тарзи зикри муродифоти чуфти наздикмаъно "... дар якчояги шукуху салобат ва таъсири хосса пайдо карда, диккати хар хонандаву шунавандаро ба худ чалб мекунанд. Вале хеч вакт ин тавр фахмидан дуруст нест, ки калимахои чуфтистеъмол факат дар кисмати охири байт ё дар калимахои хамкофия омада, таъсири зиёд бахшида метавониста бошанд. Дар мавридхои алохида шоири суханчуву суханвар метавонад синонимхои чуфтистеъмолро дар мисраи озоди бекофия биёварад ва бо кумаки тадбири иловаги ба хадафи мурод бирасад " (5,131).
Дар байти зерин таркиби муродифии сару сурат ба таври зайл истифода гардидааст: Ба каддам атласи тирукамон бипушонид, Ва ман бад-он сару сурат ба мактабрафтам (8, ч.1,156).
Тавре ки аз мисол дида мешавад, дар байти шохид вохиди чуфти сару сурат истифода шудааст, ки шакли роичи он дар забони гуфтугуи сару руй ва дар баъзе гуишхо сару сиёк (нохияи Айни) ба шумор меравад. Шоира истифодаи шакли гайримаъмули онро чоиз донистааст, ки яке аз рукнхои асосии шеър аст.
Як чанбаи фарккунандаи корбандии муродифоти чуфт аз чониби Фарзона дар он аст, ки у бархе аз муродифи чуфтистеъмолро, ки гуё холо дар забони точики чои онхо то андозае устувор аст, бо ивази чои маъмулии чузъхояшон меорад. Чун далел метавон муродифи чуфтистеъмоли "табу тоб"-ро овард, ки дар мавриди дигар ба шакли "тобу таб" ба мушохида расид, ки онро аз байтхои зерин пай бурдан мумкин аст: Тобу таби чон паст нишаст,
Эй тундрав, охистатар ! (8,ч.1,115) .
***
Бо ман хам ахтарон зи табу тоб метапанд,
Бе ман хам ин чахон гунахолуда асту пок (8,ч.1,248).
***
Душ медидам, ки ёре
Даст бар пешонии хуршед мебурд,
То табу тоби варо ташхис созад (8,ч.1,427) .
Тахлили ашъори шоира хонандаро ба бардоште мерасонад, ки гунаи "тобу таб" тадричан ру ба густариш оварда истодааст:
Кучорафти чахони танги монанди дили кафтар? Кучо рафти зи дастам, эй замони пур зи тобу таб (2,150).
Дар ашъори Фарзона муродифи чуфтистеъмоли мавриди назар ба шакли сохта низ ба назар мерасад, ки байти зер шохиди чунин андешаронист: Баъд аз ин харгиз касе аз ман Хамчунон аз офтоби бетабу тоби зимистон Гармии чонофаринеро намечуяд (8,ч.1,299).
Дар байти боло чузъи аввали муродиФи чyфтистеъмоли «табу тоб» пешванди бе- кабул кардааст, ки он ба xap ду чузъи таркиб тааллук дорад.
Хангоми тaxлилy тадкики ашъори Фарзона ин нукта маълум мегардад, ки дар эчоддати у ба чуз муродифоти чуфти дучузъа боз муродифоти чуфти сечузъа низ бисëp ба чашм мерасад. Aз тaxлилy пaжyxишxои ба забони ашъори маорифпарварон бакшидашуда маълум мегардад, ки ин навъи муродифоти чуфт тaъpиxи кyxaн доштааст. Myxaккик С.M.Сaбзaев xaнгоми тaxлилy мукоиса карор додани синонимxои чуфти шоирони маорифпарвар ба чунин натича мерасад, ки: "тapкибxои синонимии сечузъа нисбати тapкибxои синонимии дучузъа (дар асоси маводи осори маорифпарварон -К.З.) камистеъмоланд. Гоxо якчанд таркиби синоними дар пaxлyи xaмдигap силсилавор истифода мегарданд ва объекти тасвирро пурратар тaвзеx карда, фaсоxaтy балогати каломро бештар таъмин менамоянд" (6,24). Вале ин чо як нуктаро бояд кайд кард, ки дар ашъори шоира баробари муродифоти чуфти маъмули сечузъа боз нaвъxое вомеxypaнд, ки баръакси забони осори шоирони дигар соxтaи xyди шоира аст. Чунин муродифот дар ашъори шоирони ба мо дастраси xaм муосир ва xaм классик ба назар нарасид: Бa ёди мaкдaмu Maчнyнaмy токии Лaйлаям, Sa ёди алaмu поку бyлypuнy мyбappаям (8,ч.1, 380).
Дар байти мазкур муродифоти чуфти сечузъаи поку булурину мубарро мавриди истифода карор гирифтааст, ки боиси баланд гаштани xyснy маъни ва фaсоxaтy балогати шеър гаштааст.
Дар ашъори бapxе шоирон ифодаи "поку мубарро" вучуд дошт, вале таркиби мавриди тaxлил, ба назари мо, xоси забони ашъори Фарзона аст. Забоншинос Ю. Ш. Hypмaxмaдов ба таркиби чуфти поку мубарро аз устод Лоик байти щоxидpо оварда дуруст таъкид мекунад, ки " дар синоними чуфтистеъмоли поку мубарро (таъкид аз мост- К.З.) чуфти аввалаш (пок-К.З.) фaxмост, вале барои фaxмидaни кисмати дуюми он, яъне мубарро (пок, xоли аз айб) шояд фapxaнг лозим бошад. Ин xyб аст ë бад? Шояд бaъзеxо фикр кунанд, ки зикри калимаи нофaxмо зарур нест. Вале, ба акидаи мо, дар aсapxои адибон истифода шудани кaлимaxои аз истеъмол баромада аз як чиxaт ибратомуз аст: ин кaлимaxо xонaндapо мачбур месозанд, ки кaлимaxои синонимиро дуруст дарк намуда, таркиби лугавии забонро омузад, кaлимaxои зиëди номаълумро аз xyд кунад" (5,137).
Корбурди муродифоти чуфти сечузъа дар ашъори шоира бо xaмин як-ду мисол мaxдyд намешавад. Mо ин чо як мисоли дигарро меxоxем зикр намоем: Ба 4y^a 4ypmy aйбy гyнаxaш баз, Sap ишки my, 6a ишки my меapзuд (8,ч.1,199).
Чи тавре ки маълум аст, дар байти боло муродифи чуфти сечузъаи чурму айбу гунох мавриди истифода карор гирифта, боиси баланд шудани таъсирноки ва эмотсияи сyxaн гардидааст.
Дар ашъори Фарзона баъзе мавриди истифода карор гирифтани муродифоти чуфте ба назар мерасад, ки як чузъи ожо дар aлоxидaги истифода нашуда, дар айни xол ба катори вожaxои apxarara гузаштаанд. Mисоли равшани он таркиби муродифии xоpy залил мебошад, ки xоло бaxши дуюми он - залил дар алождаги ба кор намеравад:
Чи кaдap xаpy зaлuл acm xалuё
du^a^ нозуш xyдxоpau maH, Дap nam пapдau шaб ачизаш mеmaнaд cumоpau maн (8,ч.3,281).
Таркиби чуфти муродифоти махву мот низ аз чумлаи чунин муродифоти чуфт аст.Чи xеле ки дида мешавад, чузъи дуюми он, яъне мот xyсyсияти apxarara гирифта, бештар бори маъниро чузъи аввали он бар души xyд дорад:
Боъд aз ин maглyбy maxвy mаm,
Баядaм инъами фapдаpа maмаша киpd (8,ч.1,299).
Дастаи дигари муродифоти чуфти ашъори Фарзонаро муродифоти чуфти китоби ташкил меджанд, ки дар эчоджти шоира мавкеи aлxоxидaеpо ташкил меджанд: афсуну сехр Зuндaгu 6ac cадaдuлxоpа 4y maн, Мекушд гympаx ба aфcyнy cexp (8,ч.1,8).
Ширину шево:
Дap xaваu pаmuшu pyd ончунон ш^ину шева, Mеcapаяд Xarna^ap - шагupдu xyшuлxанu dapë (8,ч.1,84).
Фахру ноз:
Ин xaмa фaxpy наз чи^,эй ки xamаpa 6ydaacm, Macm^m aз шapабu шc, cep^m aз шбаби гaйp (8,ч.1,91).
Макру фанд: Имруз ба базми зиндагони бишитоб, Холо, ки ачал накарда макру фандат (8,ч.1,133).
Мояю поя:
Лек бе ту чи гуна бояд зист, Мояю пояи хаёти ман (8,ч,1,197).
Вусъату пахно:
Як охи хунполо кашам, худро зи колаб во кашам, То вусъату пахно кашам, худро барам то бекарон
(8,ч.3,278).
Фару фуруг:
Чехрааш як асари дуре аз Юсуф дошт, Муйхояш чу машъали Зардушт
фару фуруги бостон мерехт (8,ч.1,47).
Малеху мубарро:
Бо хилкати малеху мубарроям,
Дар хилвати ниёзи таманнояш (8,ч.1,262).
Шуру киём:
Обхезии бахорони балогат паси сар монд,
Ончунон монд, ки тахшин нашуд шуру киёмам (8,ч.3,67). далели ин гуфтахост.
Дар ашъори Фарзона бо муродифоти чуфте низ метавон дучор омад, ки яке аз чузъхо дар як маврид бо як калимаи хаммаънояш ва дар холати дигар бо вожаи дигари муродифи як гардида, чунин чуфтхоро ташаккул додаанд. Муродифоти чуфти поку тоза ва поку маъсум далели ин гуфтахост, ки вожаи пок барои хар ду вохиди чуфти мавриди тахлил хамчун чузъи муштарак хизмат кардааст. Муродифи чуфти поку маъсум-ро метавон таркиби чуфти шоирона номгузори кард, ки он дар ашъори шоирони дигар низ ба чашм мерасад.
Манам, ки гарди шуморо дар ашки ахтархо
шабона мешуям,
Ки поку тоза ба даргохи субхгох оед (8,ч.1,423).
***
Нигахи фардоро
поку маъсум куни, Риёи хилкати мардумро самимият сози. На, наметавони (8.ч.3,292).
Навъе ки аз байти аввал ба назар мерасад, вожаи тоза нисбат ба дигар калимахои хаммаънояш серистеъмол ва сермаъно буда, бо калимаи нав низ умумияти маънои дорад.
Мушохидахо нишон медиханд, ки баъзе аз чузъхои чунин таркибхои чуфти муродифи дучори тагйироти маънои шудаанд, ки ин хоси услуби шоира мебошад. Истифодаи муродифоти чуфти ашъори шоира танхо бо такозои ба низом овардани вазн ва ё бо хашв пур кардани мисраъ набуда, балки онхо бо назардошти мавкеи истифодаи вожа ва тобишхои он мавриди истифода карор гирифтааст.
Маълум аст, ки забону услуби назм устувор аст ва дар инъикоси хама гуна тагйироти лексики-грамматикии забон имконияти он назар ба наср махдудтар аст. Аз ин чихат хак ба чониби Носирчон Маъсуми аст, ки навиштааст: "... наср сохаи нихоят васеъ аст ва хамаи хусусиятхои забонро дар холати табии инъикос менамояд. Вай барои пурра нишон додани манзараи умумии забони адаби нисбат ба назм озодтар ва фарохмайдонтар аст" (4,8).
Баъзе мухаккикони дигар низ аз хусуси ин масъала андешарони карда навиштаанд, ки "омузиши забони назм хам барои нишон додани хунари суханварии адибон ва хам барои муайян кардани холати имрузаи забони адаби низ ахамияти калон дорад. Дуруст аст, ки забони назм нисбат ба наср сусттар тагйир меёбад, дар он таъсири тарзи ифодаи анъанави бештар аст, лекин забони назм хам пайваста дар тагйирёбист ва тахаввулоти он баъзе чихатхои инкишофи забони адабии хозираро муайян мекунад. Хамин тарика, забони назмро низ хамчун як чузъи мухим ва чудонашавандаи забони адаби ба назар гирифтан зарур аст" (1,35).
Ба ин тарик, баёни андеша кодир аст, ки барои ифодаи тобишхои нозуки фикр замина гузорад. Аз ин ру, он барои муайян кардани манзараи таркиби лугавии забони нависанда сахмгузор аст. Аз ин лихоз, аз чониби эчодкор танхо аз мероси забони адабии классики ва китоби истифода бурдани калимот, таъбиру
восшжои мyxтaлифи бaëн кофи набуда, балки барои ривочу равнак додани забони xозиpaи адаби ва минбаъд гани гардонидану такмил додани он низ вазифаи мyxимми эчодии уст. Дар иртибот ба масъалаи мазкур зикри ин нукта лозим аст, ки "нависанда ин вазифаро (гано бaxшидaни таркиби лугавии забонро -К.З.) ба воситаи эчодшти адабии xyд, бо pоxи кор карда баромадани тамоми боигарии забон, ба таври эчоди аз xyд кардани зaxиpaи лугавии забони зиндаи yмyмиxaлки, чукур донистани тарзи бaëнy ифода ва yслyбxои забони милли ва гуфтугуи дар амал татбик карда метавонад. Кори эчоди-адаби вобаста ба фикру максад ва методи услуби бадеи, нависандаро ба чустучуи восшжои рангоранги тасвир водор менамояд, уро, бо таъбири С.Лйни, бо "анбори xолинaшaвaндa"-и забони зиндаи xaлк сaxт вобаста мекунад" (3,89).
Шоиру нависандагони чи муосир ва чи aсpимëнaги дар осори xyд дар катори дигар кaбaтxои лексики аз истифодаи вожaxои гуфтугуи ва гузашта аз он гуиши пapxез накардаанд. Ин масъала дар баъзе пaжyxишxои солxои оxиp ба таври муфассал apзëби гардидааст (6,9).
Фарзона низ дар ин масъала намунаи ибрат нишон дода аз вожaxо, тapкибxо, иборот ва умуман муродифоти чуфти гуфтугуи нуктасанчона истифода бурдааст.
Пушту панох:
Эй дacmбypдu як нигали бenaнаxu maн, Дuлpeзae mapаcm, my nyшmy na^x шав! (8,ч.1,20).
Мехру мухаббат:
Muннam нaмeкyнaд ба my mexpy myxaббamam Xap4aнд гaйpnapвapu, эй mexpyбан, бизи (8,ч.1,257).
Дилу чон:
Гул mepaвaд ба баду шума баз ба maнeд, Эй xopxou dap дилу чанpeшapандaam (8,ч.1,408).
Хушку холи:
Шаб aшкxоu бyлypuнpа Sa паи cyбx фишанду paфm. Дapeгu ман, ки чунин xyшкy xалu аmaдaaм ба аcmанau cyбx (8,ч.1,423).
Насибу рузи:
Чун аxupuн xaваu myбappаu ин макан, Mapа-нacuбy pyзuu xyдpа my дap бикаш (8,ч.1,475).
Сару сомон:
rap maxшapu нaвcазан xaнгаmau дaвpан неcm, nac чucm, ки a^ap он назму capy cаmан неcm (8,ч.1,481).
Ному нишон:
Як шaxppа фapа бuгupuфma фacанaam,
Кай mepacaд ба гуши my наму нишанаам (8,ч.1,490).
Дориву дармон:
Mexpyбананpа бигуед:
Ин mapuзанpа намебаяд гизаву даpyвy дapmан. Эй xaваnaйmаu гайб! Ишку иман авap oxup,
Ишку иман! (8,ч.1,138).
Хушку холи:
Шаб ашклои бyлypuнpа Sa паи cyбx фишанду paфm. Дapeгu ман, ки чунин xyшкy xалu амидоим ба аcmонau cyбx (8,ч.1,423).
Насибу рузи:
Чун аxupuн xaваu myбappаu ин макан, Mapа-нacuбy pyзuu xyдpа my дap бикаш (8,ч.1,475).
Сару сомон:
rap maxшapu навтзан xaнгаmau дaвpан неcm, nac чucm, ки a^ap ан назму capy cаmан rncm (8,ч.1,481).
Ному нишон:
Як шaxppа фapа бuгupuфma фа^ниам, Кай mepacaд ба гуши my наму нишанаам (8,ч.1,490).
Дориву дармон:
Мехрубононро бигуед:
Ин маризонро намебояд гизову доруву дармон. Эй хавопаймои гайб! Ишку имон овар охир,
Ишку имон! (8,ч.1,138).
Гашту гузор:
Чун кади пири кузпушт хам зада бому дар маро, Чанди дигар ба кахкашон гашту гузор мекунам (8,ч.1,205) Дашту сахро:
Нигох кун бар тахайюли рангини бахор ба субхбусии суруди хазорон, ба зиндагии гулобии садбаргхову раънохо, ба чавонии чаманхо, ба наврасии дашту сахрохо (8,ч.1,239). Лозим ба таъкид аст, ки кисме аз чунин муродифоти чуфтистеъмол хоси услуби умумиистеъмоли ва хатто адаби-китоби низ мебошанд. Як махорати бехамтои Фарзона дар он аст, ки y дар натичаи иваз намудани як компоненти муродифоти чуфти умумиистеъмол таркиби чуфти муродифии услуби гуфтугуи месозад. Далели чунин андешарони таркибхои хаммаънои сахлу сода ва одиву сода мебошанд, ки таркиби аввал хоси услуби умумиистеъмоли буда, вохиди чуфти дуюм одиву сода мансуб ба услуби гуфтугуист, ки дар хар ду муродифи чуфти тазаккурёфта комилан сода ба тарики муштарак ба кор рафтааст. Ба кабатхои гуногуни услуби мансуб гардидани таркибхои чуфти мавриди назар, ба калимахои сахл ва оди иртибот дорад, ки хар ду вожа хам бо тобишхои маъноии худ аз якдигар тафовут доранд: Донам онро, ки бо дигар ёре,
Зиндаги сахлу сода хохад шуд (8,ч.3,,197).
***
Шодиву гуссаву хичрону васлро оди пазируфтан, Одиву содаву самимона дуст доштан. (8,ч.3,317). Шоира дар интихоби муродифоти чуфти гуфтугуи бештар варианти доманаи мавриди истифодааш нисбатан густардаро интихоб кардааст, ки гулу гумрох ва хавову хавас (ки каринаи дигари онхо гулу гаранг ва хою хавас аст-К.З.) мисоли он аст: Хамчу чашми мурдаи мохи, Бо нигохи гулу гумрохе (8,ч.1,134) Чу ёфтам, ки саранчоми корхо хок аст, Зи ман хавову хавасхои осмонирафт (8,ч.1462).
Дар рафти тахлилу киёси мисолхо маълум мешавад, ки дар байтхои алохида бори маъниро чуфтхои муродифи бар душ гирифтаанд.
Хамин тарик, Фарзона ба зисту зиндагони, хаводиси рузгор, ахволи одамон ва гайра назар карда, дар баёни он муродифоти чуфти ба услуби гуфтугуи мутаалликро ба кор мебарад, ки хадафи асли бо максади эхё намудан ва ё нишон додани манзараи хакикии одамону хаёти онхо мебошад.
Дар шеъри Фарзона муродифоти чуфте ба назар мерасанд, ки мо онро шартан махсули эчоди шахсии у меномем: лутфу ноз (8,ч.3,280), зулму хиёнат (8,ч.3,149), качу шикаста (8,ч.1,11), зебу фарр (8,ч.1,25), зевару сим (8,ч.1,88), эхёву зиндатар (8,ч.1,108), зору афтода (8,ч.1,121), фарёду шеван (8,ч.1,131), дудилу хайрон (8,ч.1,145), дархаму носоз (8,ч.1,197), вахму бим (8,ч.1,208), шавку орзу (8,ч.1,278), маъсумаву покиза (8,ч.1,315), шукуху фарр (8,ч.1,394), феълу ху (8,ч.1,411), рамзу ишора (8,ч.1,423), гарибу тока (8,ч.1,469) ва гайра.
Фарзона ба конуни сохташавии муродифоти чуфт комилан риоя карда, ба таркиби онхо ба воситаи чойивазкунии чузъхои таркиб тагйиру такмил ворид месозад, ки синонимхои чуфти зевару сим далели ин гуфта аст. Аслан, ибораи мавриди назар ба гунаи симу зевар роич аст, ки Фарзона онро бо тагйири чои калимахо овардааст:
Дар хуккаи дил нозад дурдонаи ишкатро, Оне, ки ниёзеаш бар зевару симе нест (8,ч.1, 88).
Эчодкорона истифода бурдани чунин муродифот боиси байни ду ё зиёда таркибхои хаммаъно пайдо шудани муносибатхои муродифи гардидааст. Чунончи дар байтхои зерин муродифи чуфти качу шикаста бо таркиби муродифии дархаму носоз хусусияти хаммаънои зохир кардааст:
Машки хатти качу шикастаи ман,
Дар варакхо хануз хам сабт аст (8,ч.1,11).
***
Боз рах рохи дархаму носоз,
Боз дилрахнаварди некогоз (8,ч.1,197).
Бояд гуфт, ки муродифоти мазкур тобишхои хоси маънои хам доранд. Чунончи, муродифоти ёдшуда маънои умумии номавзунию нохамвориро ифода мекунанд: Дер гохест, ки чони кафаси вораста,
Дар гузаргохи лаби ман дудилу хайрон аст (8,ч.1,145).
***
Зи хам дури гузидему гарибу тока хушкидем, Хазорон чуи танхогарди мо дарё нашуд охир (8,ч.1, 469). Фарзона барои риояи хусни сухан пахлухои нокушудаи тобиши маъноии вожахоро пайдо карда, онро мавриди истифода карор додааст. Нихоят, шоира дар истеъмоли муродифоти чуфт хунари арзандае дорад, ки хулосахои зерин далели ин гуфта аст:
1.Калимахои вохидхои чуфти муродифии ашъори Фарзона бо якдигар алокаи зичи семантики зохир карда, баъзеи онхо то андозае хусусияти устувориву яклухтмаъноиро низ сохиб шудаанд.
2.Баъзе аз чузъхои алохидаи муродифоти чуфти ашъори Фарзона дар алохидаги хамчун вохиди чудогонаи лугави истифода нашуда танхо дар доираи чунин таркибхо мустаъмал хастанд.
3.Аглаби муродифоти чуфти ашъори Фарзонаро калимахое ташкил додаанд, ки исм, сифат ва зарф хастанд.
ПАЙНАВИШТ
1. Абдукодиров А. Забон ва услуби назми Мирзо Турсунзода.-Душанбе: Дониш, 1988.-125 с.
2. Куллиёти ашъори Лоик Шерали. Тахти назари Масъуд Косими, Бахриддин Алиев, Ромиш Шерали.-Техрон, -1383.-453.
3. Маъсуми Н. Очеркхо оид ба инкишофи забони адабии точик.-Сталинобод: Нашриёти давлатии Точикистон, 1959.-294 с.
4. Маъсуми Н. Забон ва услуби Ахмади Дониш.-Душанбе, 1976.
5. Нурмахмадов Ю.Ш. Категорияхои лексики ва хусусиятхои услубии онхо дар ашъори Лоик Шерали // Рисола барои дарёфти дарачаи илмии номзади илмхои филологи.-Душанбе, 2007.-151 с.
6. Сабзаев С. М. Забон ва услуби шоирони маорифпарвар.-Душанбе: Маориф, 1991.-80 с.
7. Сиёев Б. Таърихи вохидхои чуфт дар забони адабии точик //
8. Фарзона. Катрае аз Мулиён. Чилди 1,510 с; чилди 2,472 с; чилди 3,378 с; -Хучанд, 2003.
9. Хасанов А. А. Унсурхои лугави ва колабхои сарфию нахвии осори садахои Х-Х111 дар гуиши шимоли (бахши Фаргонаи гарби).-Хучанд: Нури Маърифат, 2003.-253 с.
10. Хочиев С. Таркибхои чуфт дар забони точики // Мактаби Совети.-1967. - №1.-С. 28 -30.
Пу рктар1у of гsing of a сук1ат 1уру of synonyms in Fa^ona's poуms Z. Khгкgonov
Куу wo^s: synonyms-domlyts, FaKzona, paiKs of гnits, ly4icology, гsagу of synonyms.
In this aKticly thy аг^к intynds to dwyll on a гsagу of synonyms in thypoyms uy FaKzona. GKammaKians notyd that synonyms-doгulyts aKy considyKyd to uy ony of thy impoKtant divisions in a langгagy fiyld.
Foгк kinds of synonyms aKy dyfinyd in this aKticly. Ynamplys:
1. widyly^syd synonyms-doгulyts;
2. lityKaKy synonyms-doгulyts;
3. colloqгial synonyms-doгulyts;
4. synonyms-doгulyts constK2ctyd uy thypoyt
Thy following ynamplys aKy givyn accoKding to thy fiKst cohmn: макру фиреб, мадху ситоиш, касосу интиком, адлу инсоф, шуру шар, сузу гудоз, покиву сидк, сару сурат, нуру сафо, дурру гухар, хайфову дарего.
All учamplуs and facts aку takуn fxom Faxzona's sуqгуncуs.
Anothyx gкoгp of synonyms concyxning thy sycond division axy callyd lityxaxy synonyms-doгиlуts, thyy axy givyn uylow: афсуну сехр, ширну шево, фахру ноз, макру фанд, ниёзу таманно, поку тоза, фару фуруг, поку маъсум.
Thy aгthoк ylecidatys how thy colloqгial synonyms-doгиlyts axy гsyd uy Faxzona in hyx cxyativy woxks.
Y4amplys: болу пар, пушту панох, дуриву чудои, гулу гумрох, мехру мухаббат, яккаву танхо, даму нафас, дилу чон, хушку холи, хавову хавас насибу рузи, сару сомон, дашту сахро.
Pxocyyding from thy кysгlts outainyd, thy aгthyк discovyxyd that somy synonyms-doгulyts syxvy to sypaxaty thy gкoгp of synonyms that wyxy mady uy thy poytyss hyxsylf.
Y4amplys: лутфу ноз, зулму хиёнат, качу шикаста, зебу фар, эхёву зиндатар, зору афтода, дархаму носоз, вахму бим, гарибу тока.
In conchsion thy aгthoк makys a dydгction that all synonyms-doгulyts axy in a symantic xylationship with yach othyx.
Somy componynts of thy lattyxs axy sypaxaty. Thyy axy гsyd in sypaxaty stations, thy majoxity of synonyms-doгulyts axy noгns, adjyctivys and advyxus.
ФИЛОЛОГИЯИ РУСУ АНГЛИС РУССКАЯ И АНГЛИЙСКАЯ ФИЛОЛОГИЯ
К. Усмонов
РОЧЕЪ БА СИСТЕМАМ МАШКХО ДАР ЧАРАЁНИ ТАЪЛИМИ ЗАБОНИ ХОРИЧИ
Вожахои калиди: Малакаандузи, истифодаи малака, кабули ахбор, сарфахмрави, хулосабарори.
Пайдост, ки мухити забони дар чарёни омузиши чи забони модари ва чи забони хоричи мавкеи басо мухимро дорост. Дар холати набудани чунин мухит, ки хоси азбаркунии забони англиси дар кишвари мост, мехнати зиёди рухонию зехни ва, пеш аз хама, гузаронидани машкхои таълимии мухталифро такозо мекунад.
Дар методикаи таълими забони хоричи системаи машкхое, ки олимони шурави коркард кардаанд ва то имруз мавриди истифодаанд, ба забони ва нутки (И.В.Рахманов), забони, пешазнутки ва нутки (С.Ф.Шатилов), шиносои, амали ва амалию назорати (И.Л. Бим), шартан коммуникативи ва аслан коммуникативи (Е.И. Пассов) чудо кардаанд.
Тачриба ва мушохидахои чандинсолаи мо собит карданд, ки бо вучуди хамаи афзалиятхо системаи машкхои дар боло зикршударо наметавон комилан макбул шуморид. Зеро онхо имконияти ба дарачаи дилхох азбар кардани забони хоричиро фарохам намеоваранд. Сабаб дар он аст, ки машкхои забонии зикршуда аксаран ба омузонидани вохидхои забон нигаронида шудаанд ва онхо ба мисолхои сунъию колабхои гуфтори гайривокеи асос меёфтанд. Он машкхо бештар ба азбаркунии кавоиди истифодаи шакл ва маънои ходисаи забони махдуд мешуд, яъне онхо хосият ва раванди муоширати надоштанд. Гузашта аз ин, худи истилохи "машкхои забони" мохияти масъаларо акс намекунад. Машк чи тавр метавонад забони бошад, вакте ки таълими забони хоричи максади амали дорад ва тахти ин мафхум кудрати бо забони хоричи муошират карда тавонистан дар назар дошта мешавад. Хамин аст, ки профессори Донишгохи Харварди ИМА Вилга Райверс кайд кардааст: "Дар гузашта фаъолияти таълимии мо нобарор буд, зеро мо бо нутки хоричии на табии, балки сохтаву сунъии шогирдон каноатманд мешудем" (9, 43). Аз руи акидаи у чараёни таълими забони хоричи бояд ду амалиётро фарогир бошад:
1. Амалиёти малакаандузи. 2. Амалиёти истифодаи малака.
Амалиёти якум аз кабули ахбор ва тахияи накши гуфтори сунъи иборат аст. Кабули ахбор, дар навбати худ, ду чизро дар назар дорад: 1.Сарфахм рафтан ба ахбор; 2.Тачрид аз ахбор ё хулосабарори. Тахияи накши гуфтор низ ду амалиётро фарогир аст: 1.Тачвиди (талаффузи дуруст)-ро аз бар кардан; 2. Колиббандии гуфторро аз худ намудан.
