CC BY
81
УДК 8 Т Б.Б.AЛИЕВA
ББК 81.2 Т
ПЕРОМУНИ ОМУЗИШИ KAЛИМAXОИ AРAБИИ "МAСНAВИИ МAЪНAВЙ"-И ЧAЛОЛУДДИНИ РУМЙ ДAР ЗAБОНШИНОСИИ ТО^ИК
Вожа^ои калидй: зaбoншинocии тчик, "Macнaвии маънавй", тад^и^т, xycycиятx,oи зaбoнй, кaлимacoзй
Зaбoн пайваста дар пeшрaвивy гycтaриш ва дигаргунистДама ходито™ x,aë™ cиëcию мадании cox,ибзaбoиoи ба хдм aлoк;aмaидии ycтyвoр дoштa, дар хдма зaмoиxo аз биcëр чихдт чун oииaи x,aë™ чамъият дар зaбoн ииъикoc мeëбaид.Зaбoии точикй низ чун дигар зaбoиxo дар хдр давраи инкишoфи таърихи беш аз x,aзoрcoлaи хеш дoрoи вижaгиx,oecт, ки идаз ба тад;и;у бaррacии амик дoрaд.Ин acт, ки ба oмyзиши давра^и гyиoгyии ии зaбoии иoбy бocтoнй му^а^и^ии зиëдe машгул гардида, xycycиятxoи зaбoи ва caбкy caлик;aи нишриши aдибoии ии давраи ва, xycyca^ давраи нави ташаккули зaбoии фoрcй-тoчикирo ба дарачаи иaзaррac oшкoр намудаанд. Пaжyx,ишгaрoи дар ришла^и тaдкикoтиaшoи xycycиятxoи зaбoнии ocoри мaиcyр ва маизуми адабдати cyииaтии фoрcy тoчикрo дар чаиба^и гyиoгyи мавриди тахлилу тах;и; к;aрoр дoдa, дар xycycи иcтифoдaи ^™6oco™ арабй низ из^ри аидеша намудаанд. Приз acт, дафъатаи кайд нaмoeм, ки ^р^и та^ки^тии acaрxoи маизум нтобат ба иacр ба мaрoтиб камаид.
Олимoи дар бaрoи xaë^ эчoдиëт, мухтавдати ocoри Ч,aлoлyддиии Pyмй мaълyмoти да;и; ва мyфaccaл дoдa, арзиши эчoдиëти ии oрифи бyзyргрo муаррифй намудаанд. Дар ^чик^тои низ ocoри шoир мавзуи тад;и;и ришла^и илмиии шхди пeдaгoгикa, aдaбиëтшииocй, зaбoншинocй ва чoмeaшииocй гaрдидaacт.Илoвa бар ии, як катер мак^ла^и aлoxддaи мaxcycи aдaбиëт ва дoир ба умдатарии xycycиятxoи лeкcикивy грамматикии зaбoии Maвлoнo дар мачалла ва мaчмyaи мaкoлoт таълиф гардидаанд. Дар илми зaбoншинocии тoчик дoир ба xycycиятxoи зaбoнии ocoри Maвлoиo якчаид тaдкикoт, аз чумла риcoлaи иoмзaдии Ш.Ч,Урaзoдa"Лeкcикo-грамматичежие ocoбeииocти "Macиaвии маъиави"Джалаладдииа Pyми (7), Ш.Буриев "Лeкcичecкaя cииoиимия в "Macнaвии маъиави" Джaлoлиддииa Pyми (5), acaри прoфeccoр M.^ocимoвa "Чoр yиcyр: мaънooфaринй, кaлимacoзй (дар acocи мaвoди "Macнaвии маънавй") (14), С.Сабзаев "Вижата^и xora зaбoии шеъри Maвлoиo Ч,aлoлyддиии Pyмй" (16), Х. Kaбирoв "Сyлтoии мулки cyxa^^lO) ва чаид мaкoлaи дигaрeрo, ки зaбoишииocoии тoчик ба нашр рacoиидaaид (2, 11, 17), том бурдаи чoиз acт. Myx,aккик Ш. Ч,Урaзoдa ма^ала^и вижаги^и лугавй ва грамматикии "Macнaвии маънавй", аз кабили мyрoдифx,o, мyтaзoд, oмoиимx,o, пaрoиимия, вoжax,oи адабии китoбй, yмyмииcтeъмoлй, лахдавй, иктибocx,oи арабй ва калима^и coxтa 6o чузъи aрaбирo аз ли^зи грамматикй (мавкеъ ва дарачаи иcтeъмoли калима^и арабй) мавриди бaррacй кaрoр дoдa бoшaд, муяаккик Ш. Бyриeв oид ба мyрoдифoти лугавй дар acaри фавкуззикр, мавкеи кoрбyрди o^o, таркиби чуфт^и мyрoдиф аз нигохи чузъх^ баъзе чихат^и ycлyбй ва маншаи зaбoиии oиxoрo бaррacй иaмyдaacт.Pиcoлaи С. Сабзаев ба тахдики xycycиятx,oи имлoвy китoбaт, хад^ях^ caвтй дар вoжax,o, мавкеи иcтифoдaи кабатх^ мaъиoии калимахА, вoжaxo аз чихдти бaрoмaд, иcтeъмoл, ва умумаи, кариб ба хдмаи чанбахАи зaбoий бахшида шyдaacт. Дар ришлахАи тахдикшудаи мазкур мyaллифoи ба ^™6oco™ арабй ба таври мyxтacaр ë мyфaccaл таваккуф намудаанд. Macaлaн, дар риcoлaи С.Сабзаев ба калимахАи иктибocй (арабй, тyркй-yзбeкй,) дар мaчмyъ 7 cax^a бахшида шуда(16, 92-99), аз oн ce cax^a ба мaвзyи калимахАи иктибocии арабй тaxcиc дoдa шyдaacт. Ва муаллиф изх^р мекунад, ки " acocи таркиби лугавии ocoри Maвлaвирo вoжax,oи аолан тoчикй ташкил медих,аид."(16, 92).Myx,aккик таялили вoжaяoи арабии aшъoри Maвлaвирo аз руи чунин xycycиятxo caлoя дoниcтaacт: а) вoжaяoи арабии x^o yмyмииcтeъмoл, ки айни зaмoи хеле здадаид; б) вoжaяoи арабие, ки дар зaбoни адабии хАзираи тoчик дар иcтифoдa иecтaид ва аз руи дарачаи иcтифoдaaшoн дар давраи кадим низ бoз ба ду навъ чyдo мешаваид: иавъи якум вoжaяoи арабие, ки х,ам дар aшъoри aдибoии давраи пешии иcтифoдa шудаанд; ба иавъи дуюм вoжaяoи кухдашудае шoмил гардидаанд, ки дар ocoри хаттии гyзaштaгoи низ кaмиcтeъмoлaид. Myx,aккик зикр мекунад, ки ба ии гуруя вoжaяoe низ дoxил мешаваид, ки o^o дар ФЗТ ташрея иaëфтaaид; в) вoжaяoи арабие, ки алхАл xocи ycлyби хаттии китобй мeбoшaид; г) иcтифoдaи ибoрaвy фикра ва чумлахАи арабй. Ии гуру^ низ ба чаид навъ чyдo кaрдaacт: 1) иктибocи cyрaвy oяяoи Kyръoи ва ибoрaяoи дyoмoиaид; 2) фикрахАе, ки 6o ал- oгoз мешаваид; 3) фикрахАи арабие, ки инкoррo мефах^нанд; 4) фикраву чумла^и арабие, ки мазмунхАи гyнoгyирo мeфaxмoиaид.Дaр ма^лахдо дигар низ, ки
дар боло зикрашон рафт, хар яке забону услу6и Мавлоноро ба риштаи тахкик кашида, собит намyдаанд, ки забони осори Мавлоно пургановату рангин аст.Тазаккур бояд кард, ки барои ифшои ин нозукихо садхо асари тадкикотй камй мекунанд ва чун "гунчонидани бахр дар кузаест" ва хак ба чониби олими шинохтаи Эрон Шафеии Кадканист, ки дар бобати "Маснавии маънавй" мегyяд: "..хануз башарият дар нахустин пиллахои шинохти ин асари жарф ва бехамтост. Агар дар хар сол шархи чомеъ ва комил бар ин китоб навишта шавад, боз хам майдони тахкик хамчунон боз аст ва ташнагони ин водй чyëи гузоришхои бештару бештаранд."(8, 17).Дуруст аст, ки Ч,алолуддини Балхй"донандаи беназири забони ндагон" асту нисбат ба хамасрону ояндагони хаммаслаки хеш барои корбасти калимахои аслан точикй ва хатто "луготи бостонии умри беш аз духазорсола дошта ва монанди инхо, ки аглабашон бори нахуст дар маснавии мазкур дучор мешаванд"(17, 290)дасти боло дорад, лекин чун ба тасдики умум "Маснавии маънавй" шархи ^уръони шариф асту, хатто ба далели байте аз Ч,омй тарчумаи ^уръон аст, пас чои бахс нест, ки чун нигориши маснавй тарики назм асту колаби шеър талаб мекунад, барои мувофикати вазну колаб ба кадри зарурат ногузир аз забони тарчумашаванда калимахо, бахусус истилоххо ва калимахои дигар низ истифода шаванд. Ва махз ба хамин сабаб мо тасмим гирифтем, зимни корбурди арабизмхо дар маснавии оламшумул тахкикоти забонй гузаронем. Чун сухан оид ба иктибосоти арабй меравад, ба зехни кас асари пурарзиши М. Бахор "Сабкшиносй ë таърихи татаввури насри форсй" мерасад, ки кулли мухаккикон аввалан ба хамин асар чун сарчашмаи тахкикоти иктибосот руй меоранд. Маншаи дигар асари махсус ба иктибосот бахшидаи забоншиноси точик Турдихон Бердиева аст, ки бо ду рисолаи худ "Омилхои забонию гайризабонии иктибосоти арабй" ва "Назарияи иктибос" ба масъалахои назарии иктибосот, яъне сабаб ва натичахои дохил шудани иктибосот, хелхои иктибосоти арабй ва роххои дохил шудани онхо маълумот дода, гуруххои лексикй - грамматикии ин гурухи калимахоро тахлил кардааст. Инчунин дар бобати истифодаи калимахои арабй хамчун калимаи иктибосй ва ширкати онхо дар калимасозии точикй тахкик намуда, ба чунин натича омадааст, ки дар солхои баъди Инкилоби шуравй истифодаи калимахои арабй ба нудрат кам гардида, лекин дар созмони муштаккот хеле афзудааст(4).
Олимони шинохта Т.Зехнй, Х,.Мачидов, Л.Пейсиков, Н.Маъсумй, Ю.Рубинчик, М. Шукуров, Б. Камолиддинов, Х.Х,усейнов, Ш.Кабиров, А.Абдукодиров, А.Давронов , Н.Fиëсов, А.Хдсанов ва дигарон дар тадкикоти хеш доир ба ин ë он чанбаи лексикй ë грамматикии иктибосот изхори акида кардаанд, ки тарики рисола ë маколахои чудогона пешкаши хонандагон гардидаанд. Тадкикоте, ки махсус ба арабизмхо бахшида шудааст, рисолаи номзадии Абдуллоев "Лексикаи арабй дар "Бадоеъ-ул -вакоеъ"-и З. М. Восифй" мебошад. Мухаккик дар рисолаи худ хусусиятхои грамматикй ва услубии асарро мавриди тахкик карор додааст, аммо тахлили лугавй-семантикй аз таваччухи муаллиф дур мондааст. Тадкикоти дигаре, ки ба ин мавзуъ, яъне иктибосот бахшида шудааст, рисолаи С. ^аландаров "Калимахои иктибосии арабй дар"Наводир - ул - вакоеъ"-и Ахмади Дониш унвон дорад. Дар рисолаи мазкур мавкеъ ва дарачаи иктибосоти арабй аз чихати хусусияти лугавй,сермаъной ва вазифахои грамматикй мавриди омузиш карор гирифтааст. Мухаккик иктибосоти арабиро аз руи мансубияташон ба хиссахои нутк гурухбандй намуда, дар боби аввали кор танхо дар мавриди исмхо таваккуф намудааст ва ба ин хиссаи нутк аз руи макоми он дар забони арабй истода гузаштааст. Дар забони арабй бошад, истилохи исм маънии васеъ дорад ва вай метавонад, дар навъи фоилй исм бошад (хоким, муршид, сохиб) ë сифат (гофил, кодир, муассир, кофир) ва ба вазифаи сифати феълй меояд: хоким-хукмкунанда, муршид-рохнишондиханда ва бо ин навъ дах намуд дорад. Намуди мафъулии исмхои арабй низ ба забони точикй барои ифодаи мафхумхои ашë (махлук, мавлуд), аломат(махлут, маъруф) ва ë дар чузъи номии феълхои таркибй бо феълхои ëридиханда (машгул шудан, мустаъмал гардидан) истифода мегарданд.Дар боби якуми рисола инчунин дар бораи мавкеи чамъбандии арабй низ маълумоти муфид чой дорад ва, умуман, боби якуми рисола чи хеле, ки худи муаллиф коил аст, аз руи тарзи дуюми тахлили иктибосот, яъне шархи грамматикй ва морфологии иктибос дар забони асл ва тарзи хазмшавии он дар забони иктибоскунанда тахкик гардидааст. Боби дуюми рисола "Х,иссахои дигари нутк" ном дошта, дар ин боб мавриди иктибоси масдархои арабй сифат, шумораву чонишинхо, пешояндхо, зарфхо ва хиссачахо аз нуктаи назари илмй ба риштаи тахкик кашида шудаанд. Дигар рисолае, ки махсус ба арабизмхо бахшида шудааст, рисолаи А. Рауфов "Хусусиятхои лугавй ва грамматикии иктибосоти арабй дар "Наводир-ул-вакоеъ"-и Ахмади Дониш" мебошад. Тадкикоти мазкур аз он чихат кобили таваччух аст, ки хусусиятхои лугавй ва сарфунахвии асари мазбур ба риштаи тахкик кашида шуда, тахлилу тахкики чунин шаклхои грамматикй, ба монанди исмхои фоилу мафъули арабй, исмхои касби доимй, сифатхою зарфхои арабй бори аввал мавриди пажухиш карор гирифтаанд. Мухаккикро даст додааст, дарача ва
доираи истеъмоли калима ва ибороти арабиро дар забони точикй муайян кунад, тахлили семантикй, тасниф ва табакабандии лугавии иктибосхои арабй, хусусиятхои лугавию грамматикии онхоро аз руи шохахои маъной тадкик кунад, хусусиятхои маъноии луготи арабии "Наводир-ул-вакоеъ"- ро бо калимахои муодили имрузаи онхо дар забони точикй мукоиса намуда, мавкеи иктибосоти арабиро дар асари фавкуззикр ба воситаи тахлили фунсионалй нишон дихад.Калимасозии калимахои иктибосй дар забоншиносии точикй аз мавзуъхои камомухтаи он махсуб мешавад, зеро муаммохои зиёди он халлу фасли худро наёфтаанд. Дар ин бахш кори тахкикотии забоншинос А. Зохидов "Таъсири забони русй дар калимасозии забони адабии хозираи точик"(9) ба бисёр пахлухои ин масъала рушанй андохт. Мутаассифона, таъсири забони арабй дар ин самт ба андешаи забоншиносон (Пейсиков С., Гиёсов Н. ва диг.) то андозае бар канор мондааст. Дар баробари иктибоси вожахо ба забони точикй морфемахои шаклсозу калимасоз, моделхои синтаксисй низ ворид шудаанд. Аксари лексемаю асосхои аслан арабй дар забони мо кайхо калимахои "худй" шудаанду барои сохтани вожахои нав хизмат мекунанд ва сохиби забон хатто шубхае надорад, ки онхо калимахои иктибосианд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Абдуллоев, К. Арабская лексика в "Бадоеъ-ул -вакоеъ"- Зайниддина Восифи: Автореф. дис. канд.фил. наук: 10.02.22./ К. Абдуллоев. - Душанбе, 1987.- 20с.
2. Анварй, С. Пайванди сухани Мавлоно ба гуиши точикй / С.Анварй // Офтоби маърифат.-Душанбе, 2007.- с.211-217
3. Балхй^.Ч,.Маснавии маънавй/M.Ч,.Балхй.-Техрон:Замон.-2001.-728 с.
4. Бердиева,Т.Лингвистические и экстралингвистические причины арабских заимствований: (по материалам прессы 20 - х гг.)./ Т. Бердиева. - Душанбе: Ирфон, 1971.-271с.
5. Буриев, Ш. "Лексическая синонимия в "Маснавии маънави" Джалолиддина Руми.: Автореф.дис. канд. филол. наук:10. 02.22./ Ш. Буриев. - Душанбе, 2002.- 22с.
6. Давронов,А.Забон ва услуби баёни газалиёти Ч,алолиддини Румй(аз руи маводи"Девони кабир")/А.Давронов//Ганчинадори мероси ниёгон.-Хучанд, 2007.-С.417-422.
7. Джуразода, Ш. Лексико-грамматические особенности "Маснавии маънави"-и Джалаладдина Руми/ Ш. Джуразода. - Душанбе, 1998.-146с.
8. Замонй,К.Шархи чомеи"Маснавии маънавй"/К.Замонй.-Техрон:Иттилоот,1391.-1140с.-1ч.
9. Зохидов,А.Таъсири забони русй ба калимасозии забони адабии точик/А.Зохидов.-Хучанд:Ношир,2009.-160 с.
10.Кабиров,Х.Вижагихои хоси забони шеъри Мавлоно Ч,алолуддини Румй/Х.Кабиров-Душанбе, 2011.-151с.
11.Кабиров,Ш.Макоми забон аз дидгохи Мавлавй/Ш.Кабиров//Офтоби маърифат.-Душанбе, 2007.- С.203-210.
12.Камолиддинов,Б.Забон ва услуби Х,аким Карим/Б.Камолиддинов.-Душанбе.Ирфон,1992.-128с. 13Даландаров,С.Калимахои иктибосии арабй дар "Наводир-ул-вакоеъ"-и Ахмади
Дониш/СДаландаров. - Душанбе. -2010.-175 с. 14Досимова,М.Чор унсур: маъноофаринй, калимасозй (дар асоси маводи "Маснавии маънавй") /МДосимова.-Душанбе,2007.- 265
15.Мачидов,Х,.Забони адабии муосири точик.Лугатшиносй/Х,.Мачидов.-Душанбе ,-255 с. -1ч.
16.Сабзаев,С.Забон ва сабки баёни Мавлоно Чалолуддини Балхй/С.Сабзаев.-Душанбе: Ирфон, 2014. 520 с.
17.Х,асанов,А.Вижагихои ташаккули муштаккот дар "Маснавии маънавй"-и Чдлолуддини Румй /А.Х,асанов//Ганчинадори мероси ниёгон.-Хучанд,2007.-С.290-303.
REFERENCES:
1. Abdulloev,K.Arabic lexicos in «Badoe' - ul - vakoe'» Zaynidin Vosifi: Abstract of diss. of cand. of phil of Scien/K.Abdulloev.-Dushanbe,1987.-20p.
2. Anvari, S.Link of Mavlono words in Tajik / S.Anvari // Oftobi Ma'rifat.-Dushanbe, 2007.- Р.211-217
3. Balkhi,M.J.Masnawi ma'navi (the moral poem)/M.J.Balkhi.-Tehran: Zamon. - 2001. - 728p.
4. Berdieva T.Linguistic and extralinguistic causes of Arab borrowings: (based on the press 20 - ies.) /T.Berdieva - Dushanbe: Irfon, 1971.-271p.
5. Buriev,Sh.Lexical synonymy in the" Masnavi Ma'navi of Jaloliddin Rumi:Author's summary of dissertation of the candidate of philological sciences.-10. 02.22./ Sh.Buriev, - Dushanbe, 2002.- 22p.
6. Davronov, A.Language and style of expression of the lyrical poetry of Jaloliddin Rumi (from the material of "Devoni Kabir")/A.Davronov//Treasures ancestral inheritance.-Khujand,2007.-Р.417-422.
7. Jurazoda, Sh. Lexico-grammatical features of "Masnavi Ma'navi" of Jalaluddin Rumi/ Sh.Jurazoda -Dushanbe, 1998.-146p.
8. Zamoni,K.A janiral interpretation of Masnawi ma'navi/K.Zamoni.-Tehran lttuloot,1391.-1110 p.1 v.
9. Zohidov,A.The influence of the Russian language to the word structure of literary language/ A.Zohidov.-Khujand,Noshir,2009.-160p.
10.Kabirov,Kh.The main characteristics of language poetry of Mavlono Jaloluddini Rumi/Kh.Kabirov. -Dushanbe,2011.-151p.
11.Kabirov,Kh.Place of language from the perspective of Mavlavi/ Kh.Kabirov//Oftobi Ma'rifat.-Dushanbe,2007.-P.203-210.
12.Kamoliddin,B.Language and style of Hakim Karim./ B. Kamoliddin - - Dushanbe. Irfon, 1992.-128p.
13.Kalandarov,S.Arabic Borowings in "Navodir-ul-vakoe" of Ahmadi Donish/S. Kalandarov, -Dushanbe.-2010.-175p.
14.Kosimova,M.Four elements: meaningcreation, word building (based on material of "Masnavi ma'navi")/M.Kosimova.-Dushanbe, 2007.- 265p
15.Majidov,H.The modern literary language.Section 1,Lexicology/H.Majidov- Dushanbe,-255p. 16.Sabzaev, S.,"Language and style of expression of Mavlono Jaloluddini Balkhi"./S.Sabzaev.-
Dushanbe: Irfon,2014.-520p. 17.Hasanov, A. Characteristics of separate formation in "Masnavi ma'navi" of Jaloluddini Rumi. /A.Hasanov//"Treasures ancestral inheritance".-Khujand, 2007.- P.290-303.
Об иследовании арабских заимствований "Маснавии ма'нави'Джалолиддина Руми в таджикском языкознании Ключевые слова: таджикское языкознание, «Маснави ма'нави», исследования, лексико-семантические особенности, словосочетание
В статье рассматриваются исследования, посвященные языку и стиля изложения поэзии персидско-таджикской литературы Х111в. Джалолуддина Балхи. Подчеркивается, что произведениям Мауланы Джалолуддина Руми посвящен ряд исследований в разных областях науки Особое внимание уделено тому, что множество диссертационных работ и научных статей в сфере языкознания, которые исследуют лексические, грамматические, стилистические и другие свойств языка поэта. Однако, до сих пор существуют нераскрытые особенности языка и стили этого великого мастера слова.Автор попытался путем сравнительного анализа показать степень изучения языка «Маснави ма'нави» (Поэма о скрытом смысле), исследуя ряд монографий и статей опубликованных ученными лингвистами. Также рассмотрены роли арабских заимствованных слов в таджикском языке в общем и поставлен вопрос в частности, о влиянии арабских заимствований в словообразовании таджикского языка.
Concerned with the Study of the Arab Borrowing "Masnavi Ma'navi" by Jaloliddin Rumi in the Field of Tajik linguistics Key words: Tajik linguistics, research, lexical-semantic grammatical features of language. This article is devoted to the study of language and poetry, the style of one of the four greatest peaks of Persian - Tajik prose. It is not surprising that the life and works of Maulana devoted more than a hundred studies in different fields of science. In the field of linguistics also set out a lot of scientific articles and dissertations researched lexical, grammatical, stylistic and other language properties of Dzhaloluddina Balkhi. The author has tried to show by comparative analysis of the degree of language learning "Masnavi Ma'navi" (Poem about the hidden meaning), researching a number of monographs and articles published by scientists linguists. It is also considered the role of the Arabic borrowed words in Tajik language in general, and posed the question in particular, on the impact of the Arab derivation borrowing in the Tajik language.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Алиева Башорат Ба^одуровна, муаллимаи кафедраи умумидонишгохии забони тоцикии Донишгохи давлатии Хуцанд ба номи академик Б..Тафуров (Цумхурии Тоцикистон, ш.Хуцанд), E-mail: a. [email protected] Сведения об авторе:
Алиева Башорат Баходуровна, преподаватель общеуниверситетской кафедры таджикского языка Худжандского государственного университета имени академика Б.Гафурова (Республика Таджикистан, г. Худжанд), E-mail: a. [email protected] Information about the authore:
Alieva Bashorat Bahodurovna, lecturer of All-University Department of the Tajik language under Khujand State University named after academician B.Gafurov (Tajikistan Republic, Khujand), Email: a. [email protected]
