CC BY
8
УДК 80 ББК 81.2-3
Хасанзода (Хасанов) Абдуцамол Ашрапович,
доктори илмуои филолога, профессори МДТ «Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи Бобоцон Fафуров» (Тоцикистон, Хуцанд)
Хасанзода (Хасанов) Абдуджамол Ашрапович, д-р
филол. наук, профессор ГОУ «Худжандский государственный университет имени академика Б.Гафурова» (Таджикистан, Худжанд)
Hasanzoda (Hasanov) Abdujamol Ashrapovich,
Dr. of Philology, Professor of the State Educational Institution "Khujand State University named after academician B. Gafurov" (Tajikistan, Khujand) E-MAIL: [email protected]
Вожахри калиди. забони тоцика, унсуруои лугава, пасванди -дес, забони умумиэрона, порсии миёна, лугатномауои цуруни вусто, фаруангуои муосир, тауаввули маънову шакл
Истифодаи пасванди -дес дар гузаштаи дуру наздик ва уолати кунунии он дар забони тоцика барраса гардидааст. Дар заминаи маводи фаруангномауои даврони асримиёнага ва муосири тафсира ва этимолога назарашро дар бораи дар ду вазифа: уамчун вожаи мустацилмаъно ва пасванди калимасоз мавриди истифода царор гирифтани дес, ки сарчашмааш ба эронии бостон мерасад, баён намуда нишон додааст, ки унсури мазкур дар ибтидо уамчун калимаи мустацилмаъно ба кор рафта, баъдан хусусияти дувазифага пайдо намуд ва тадрицан тануо ба сифати унсури калимасоз ривоц гирифта, мустацилияти худро аз даст дод. Дар осори ниёгон пасванди зикргардида дар ду-се шакл ба кор рафтааст, ки он ба омилуои айниву зеунии муайян алоца дорад.Аз таулилу циёс муаллиф ба натицае расидааст, ки пасванди мазкур уоло дар шакли меъёрии забон хусусияти цаблии худро аз даст дода, дар гуишуои алоуида осори он ба мушоуида мерасад.
Ключевые слова: таджикский язык, лексический элемент, суффикс -дес, древнеиранский язык, среднеперсидский язык, средневековые словари, современные словари, смысловая и формальная эволюция
Исследуется употребление суффикса -дес в древнюю эпоху, в недавнем прошлом и в нынешнем состоянии таджикского языка. На основе средневековых и современных толковых и этимологических словарей рассматривается употребление лексического элемента des, корень которого восходит к древнеиранскому языку, в двух функциях - как самостоятельного слова и как словообразовательного суффикса. Отмечено, что «дес» сначала употреблялось как самостоятельное слово, но с течением времени приобрело две функции, а в дальнейшем, утратив самостоятельность, начинает использоваться только как словообразовательный суффикс. В наследии предков указанный суффикс употребляется в двух - трех формах, обусловленных определенными объективными и интеллектуальными факторами. На основе сопоставительного анализа сделан вывод, что суффикс -дес в настоящее время утратил прежние функции в нормативной форме языка, но его следы можно обнаружить в отдельных диалектах.
САРНАВИШТИ ЯК ПАСВАНДИ ФАРОМУШШУДА
СУДЬБА ОДНОГО ЗАБЫТОГО СУФФИКСА
THE FATE OF ONE FORGOTTEN SUFFIX
Key-words: Tajik language, lexical elements, suffix-des, ancient Iranian language, Middle
Persian language, mediaeval dictionaries, modern dictionaries, sensible and formal
evolution
The article presents a research related to the use of suffix -des in ancient epoch, the recent past and today's picture of the Tajik language. Proceeding from medieval and modern explanatory and etymological dictionaries, the author considers the usage of -des whose root is traced back to the ancient Iranian language in two functions - as a self-sufficient word and a word-building suffix. It is underscored that first -des was used as a self-sufficient word, but in the course of time it acquired two functions; but further on, having lost its self-sufficiency, it started to be used only as a word-building suffix. In ancestors' heritage this suffix is used in two-three forms preconditioned by certain objective and intellectual factors. On the ground of a comparative analysis the conclusion is made that at present suffix -des has lost its former functions in the normative language form, but its traces can be run into separate dialects.
Дар тули хазорсолахо на танхо дастаи калони вохидхои муста;илмаьнои лугавй, балки бахши муайяни унсурхои созандаи калима ё шакл низ аз байн мераванд ва бар ивази онхо дастаи дигари хамин гуна унсурхри калимасозу шаклсоз ба гардиш ворид мешаванд. Таьрих гувох аст, ки чунин холат одатан хангоми ву;уи тахаввули сохтории забон бештар руй медихад. Як назари сатхй ба таьрихи забонхои эронй аз даврони бостон то имруз метавонад чунин иддаоро тасди; намояд. Махз ба чунин маром чараёнгирии тахаввули забон ва зухури дигаргунихоро дар доираи вандхои калимасозу шаклсоз дар назар дошта, муха;;и;и эронй П. Н. Хонларй навиштааст, ки «со;ит шудани баьзе аз ачзои пасвандхои бостон, ё илхо;и онхо ба реша ё модаи калима, ки аз давраи инти;оли эронии бостон ба эронии миёна руй дода буд, забонро аз пасвандхои исмй махрум кард. Дар му;обил аз он чо, ки харгиз забони зинда ва роич имконоти баёни маониро аз даст намедихад, пасвандхои дигаре чонишини онхо шуд, ки ё аз таркиби чанд пасванди кухан, ё аз табдили калимоти муста;ил ба ачзои сарфй ва ишти;о;й хосил шуда буд. Аз ин пасвандхои тоза баьзе дар давраи форсии нав (дарй) матрук шуд ва баьзе бо;й монд ва дар ин давра низ баьзе пасвандхо ё аз таркиби калимоти муста;ил, ё аз гуишхои дигари эронй бар онхо афзуда шуд» [10, с. 139; 11, с. 11].
Лозим ба ёдоварист, ки дар радифи чанд унсури калимасози дигар пасванди -дес яке аз аносири калимасози ба нудрат истифодагардида дар осори ниёгон ва аз вачхи реша кам шинохташуда махсуб мегардад, ки дар давраи хозира дар шакли меьёрии забон комилан ба хукми фаромушй рафтааст.
Аз ;айду ишороти ахли пажухиш бармеояд, ки -десро ахли адаби даврони асримиёнагй гох дар як шакли мушаххас ва гох ба чанд гуна мавриди истифода ;арор додаанд. Муаллифони бахши забонхои нави эронии асари чамъбастии «Асосхои забоншиносии эронй» дар хусуси ин пасванд мулохизаронй карда, корбурди онро дар осори ниёгон фа;ат дар шакли des- ;айд намудаанд [3, с. 211], С. Нафисй низ танхо дорои шакли des доштани онро ишора намуда, маьнояшро «шабех, монанд, назир» шарх додааст, муаллифи «Фарханги Низом» ;айд намудааст, ки «ин лафз мухаффафи дес бо касри дол аст. Пас бояд бо касри аввал бошад, аммо Унсурй бо фатх оварда, шояд аз боби расми шуарои ;адим бошад, ки ихтилофи харакатро дар руй чоиз медонистанд...» [2, с. 50]. Ба ин тари;, дар «Фарханги забони точикй» дорои шаклхои дас /дес будани пасванди тазаккурёфта зикр шудааст [9, с. 365], М. Хдсандуст истифодаи онро ба гунахои -des ва -dez ба ;айд овардааст [12, с. 1393], аз ишороти М. F. Ромпурй ва А. ^умоюнфаррух
6apMeoag, kh nacBaHgu 3HKprapguga gopou ce maKn: dac, due Ba de3, e dac-, dec- Ba de3 hh3 6ygaacT [8, c.335, 352; 13, c. 366, 367].
Myannu^oHH nyraraoMaxou KyxaH Ba MypaTra6oHH ^apxaHraoMaxou ^agug gap mapxu yHcypu KanHMaco3H 3HKprapguga rox ycynu MyxTacap Ba rox My^accanu эзoxpo nem rupu^TaaHg. HyHornH, MypaTra6oHH «OapxaHru 3a6oHH to^hkh» MatHou nacBaHgu -decpo «ma6ex, MoHaHg, Mucn, xaMTo» mapx gogaaHg [9, c. 365], A. flexxygo gap ^apaeHH эзoxн -dec TatKHg HaMygaacT, kh TaxTH hh yHcypu KanHMaco3 «cypaTH MyHa^am, TacBup, naMKapa, THMcon, My^accaMa» ^axMHga MemaBag, coxh6h «Fuec-yn-nyroT», kh Mynoxu3axoampo 6o TaKa 6a umopau «EypxoHH ^oTet» Ba «Cupo^-yn -nyroT» H3xop HaMygaacT, oBapgaacT, kh «dac 6a MatHHH «MoHaHg», e oh kh Myxa$$a$H dec 6omag. flap hh cypaT 6unKacp (due) caxex 6omag» [8, c. 335]. flap ^oh gurap hh3 6a «EypxoHH ^oTet» Ba «naroH^-yn-nyroT» ucTHHog HaMyga, MatHou decpo «paHr, naBH» эзox Meguxag Ba gap HuxoaT MaBogu xap ce ^apxaHrHoMau Ta3aKKype$Tapo acoc Kapga a$3ygaacT, kh «hh na$3 6apou Tam6ex oag, 6a MatHHH «xaMTo Ba Mucn Ba MoHaHg...» [8, c. 352].
A3 hh ryHa mapxy Ta^cupu coxh6ohh nyraraoMaxo 6apMeoag, kh nacBaHgu Ma3Kyp gap TamaKKynu Bo^axou 6aeHKyHaHgau anoMaTy xycycuaT Ha^mu MyaMaH gomT.
A3 ^aMgxou anoxugau 6at3e ocopu Tax^u^uu 6a Tatpuxu 3a6oHxou эpoнн, a3 ^yMna to^hkh 6axmugamyga MatnyM Merapgag, kh -dec, e -de3 gap acn KanuMau Mycra^unMatHo 6yga, a3 cu^ara des 6a MatHou «ma6ex» naMgo rapgugaacT Ba 6atgaH xaMnyH nacBaHgu KaMMaxcyn 6a rapgum Bopug myga, gap 6aeHH MatHou «MoHaHg 6ygaH, ma6oxaT gomTaH 6a HH3e» MycTatMan rapgug.
floup 6a Ha^mu KanuMaco3HH nacBaHgu HoM6ypga coxh6ohh ^apxaHraoMaxo Ba Myannu^oHH ocopu Tax^u^H ax6opu MyxTanu^po 3HKp HaMyga, 6apxe mupKara oHpo gap 6yHegu gy e ce Bo^au coxTa, xuccau gurap 3yxypu agagu 6emTapu nyHHH yHcypxou nyraBupo 3HKp HaMygaaHg. flap 3a6oHH nopcuu MueHa, 6hho 6a MaBogu khto6h gyroMH «Acocxou 3a6oHmHHocuH эpoнн: 3a6oHxou MueHau эpoнн», kh Myannu^oHam B. C. PacTopryeBa, E. K. MonnaHoBa xacTaHg, xaMnyH nacBaHg 6a Kop pa^TaHH -dec 3HKp HamygaacT [6, c. 66-74], aMMo gap ^ungu ceroMH hh khto6, kh 6a ^anaMH B. H. E^hmob, B. C. PacTopryeBa, E. H. fflapoBa MaHcy6 acT, 6o hh nacBaHg TamaKKynu Bo^axou xvardes «ma6exu xypmeg» (a3 xvar), hürdes «ma6exu xyp» a3 hür «^apumTa» 6a ^aög oMagaacT [3, c. 211].
A. X^yMoroH^appyx Bo^axou 6o nacBaHgu Ma3Kyp TamaKKyne^Tapo «HaBtu xamTyM a3 ch^oth MypaKKa6» HoMHga, TatKHg KapgaacT, kh hh nacBaHg, kh «acnaH KanHMa 6yga, 6ucep KaM ucretMon mygaacT» [13, c. 366]. X^mhh Myxa^H^ gap ^oh gurap MeHaBucag, kh: 1) dec gap 3a6oHH naxnaBH 6a MatHHH «HaMyHa Ba Mucn Ba ma6ex Ba Ha3up» 6yga Ba 6a MatHHH «MaMnaKaT Ba Hoxua Ba BaTaH» HH3 ucretMon Memyga Ba acnu oh a3 naxnaBH acT, Ha nopcH. 2) dac Ba dec Ba xondec MoHaHgu hcm ucretMon myga Ba yypdec Ba fyapxopdec cu^ara MymTapaK 6o hcm Me6omag, atHe MoHaHgu hcm hh3 ucTetMon mygaacT» [13, c. 367].
M. fflapuaT decpo gap pagu^H nacBaHgxou MyxHMH 3a6oHH ^opcH 3HKp Kapga oBapgaacT, kh oh nacBaHgu Mymo6axaT 6yga, MatHoam «xaMtaT Ba maKn» acT Ba nyH moxug Bo^axou mandec Ba mo^öecpo oBapgaacT [14, c. 422, 426].
Ea hh Tapu^, M. My^appapH 6ap hh Ha3ap acT, kh TaBaccyTH hh nacBaHg TamaKKynu 6at3e cu^aTxoe, Mucnu nonadec, yypdec a3 ucMy nacBaHgu dec- 6yHeg MemaBaHg [5, c. 31], n. H. XoHnapH 6atgu Taxnunu BH^aruu KanuMaco3HH hh nacBaHg 6o TaKa 6a MaBogu «an-Myt^aM»-h ffl. K. Po3H TaBaccyTH oh a3 hcm TamaKKynu aHocupu nyraBuepo, MoHaHgu MapdyMdec, xondec Ba mурanцдec egoBap MemaBag [11, c. 37], M. MyHH xuccau hh nacBaHgpo gap 3yxypu naxop Bo^a: yypduc, manduc, mo^duc, fyapxopduc 3HKp MeKyHag [4, 1524].
А. Хyмоюнфaррyx дар чaрaëни тayлили надши вожасозии пасванди тaзaккyрëфтa кушиш ба xaрч додааст, ки дарачаи кор6урд ва xyсyсиятyои маъноии онуоро низ ба таври мyфaссaл шaрy диyaд. Чунончи, номбурда ба yaйси далел кaлимayои соxтaеро, амсоли уурдес, фархордес ва тоцадес оварда, гунаи аслии вожаи оxирро тогдес меyисобaд ва баъдан ба шaрyи хоядес пaрдоxтa, дайд мекунад, ки вожаи мавриди назар «дар фaрyaнгyо забт шуда, вале мавриди истеъмоли он дида нашуд. Маънии он «о^ми мургмонанд» мебошад, ки номи аслии он саморуг аст, ки авом онyое, ки дар богча ва чоуои намнок сабз мешавад, кулоуи шайтон ва кулоуи дев...меноманд ва навъи xyрдaнии онро имруз цорч меноманд (гyë цорч туркй аст). Ва низ дар калимаи шабдез табдили шакли дигари дес аст ва Шабдез номи аспи Хусрави Парвиз буда ва маънии он «шабмонанд, шабранг, сдауфом» аст [13, с. 3бб-3б7].
Аз таулилу ддаси назари соуибони фаруангномауои алоуида маълум мешавад, ки аз уама беш бо ин пасванд А. Деyxyдо калимаи соxтaи фаровонро зикр намудааст. Номбурда дар «Лугатнома»-аш надши ин пасвандро дар бужди ëздay вожа нишон дода афзудааст, ки «...гоу ба сурати пасванд ва мазиди мyaxxaр, чун кулангдес, уурдес, фархордес, тандес, тоцдес, моудес, меурдес, хоядес (навъе дорчи ба тyxми мург монанд), турунцдес, мардумдес...ва дар калимаи дизандес низ уарчанд маънии чузъи аввал (дизан) имруз маълум нест, вале мураккаб бо уамин мазиди мyaxxaр менамояд» [1, с. 9474].
Аз axбори соуибони лугатномауо ва паж^иши мууаддидон бармеояд, ки дар тaъриxи забони точикй ба чузъ ин пасванд боз унсуруои ба он уамгуни калимасоз, ë вожауои мустадилмаънои шабеу вучуд доштаанд. Чунончи, фаруангнавис ва мууаддид М. ^асан^ст ин пасвандро дар шакли дез- оварда, вучуди се калимаи ба он уамшаклро ишора менамояд: дез1 - «уисор, далъа»; дез2- «навъе аз дег ва потил бошад»...; дез3 -«ранг ва лавнро гуянд умуман ва ранги сдауро гуянд xyсyсaн»; деза «(ранги) сдау»... [12, с. 1392].
М. Муин низ вучуди се калимаи уамгуни дас ва десро таъкид менамояд: дас1 -мyxaффaфи даст; дас \ дес2 - 1) назир, шабеу, монанд; б) дол бар шабоуат ва монандагй; дас (с)3 -нуууфтан, монанд кардан аст. Храмин мууаддид дар мавриди дигар шакли: дис1 -ро ба маъноуои: 1) ранг, лавн; 2) шабеу, монанд, назир: бедис «беназир»; 3) пасванди шабоуат ва лaëдaт ва дис2-ро ишора намуда, онро мyxaффaфи диск-и аврупой меуисобад [4, с. 1524].
А. Деyxyдо чауор вожаи уамшакли дас ва дисро зикр кардааст, ки сарчашмаашон ба забонуои мyxтaлиф: форсй, арабй, юнонй ва фаронсавй мерасад. Дар форсй дас гунае аз дис буда, маънояш «шабеу, назир, монанд» аст. У мyxaффaфи дес будани дасро зикр мекунад ва бо такя ба гуфтаи Ромпурй ва муаллифи «Сироч-ул-лугот» сауеу будани шакли оxирро дайд менамояд ва бо такя ба «Фаруанги Онандроч» чун далел байтеро аз шоир Фaррyxй ба дайд оварда, дар асоси гуфтаи муаллифи «Буруони дотеъ» ба маънои «он» ба кор рафтани ин вожаро низ зикр менамояд. Номбурда пасванди шабоуат маусуб гардидани ин унсури калимасозро низ ишора намуда, ручУъ карданро ба дес таъкид мекунад [1, с. 9473 - 9474].
Дар мавриди дигар А. Деyxyдо дар xyсyси се дес мулоуиза ронда, якеро бо такя ба «Буруони дотеъ»-ву «Фаруанги Ч,ауонгирй» шакле аз дез, деса, дас ба маънои «гун, лавн, фаш, уамто, шабеу, монанд, назир» уисобидааст ва афзудааст, ки «ин лафз барои ташбеу меояд ба маънии «уамто ва мисл ва монанд». Ин калима гоу ба сурати мустадил меояд» [1, с. 9474].
Рочеъ ба асли пайдоиш ва мансубияти забонии -дес низ байни аули илму адаби гузаштаву имрyзa назари ягона вучуд надорад: муаллифи «Фаруанги Низом» мyxaффaфи дес будани шакли дас--ро ëдрaс мешавад [2, с. 50], M. ^асан^ст вучуди ин вожаро дар забони форсии мдана ба гунаи dës ба маънои «шакл, таркиб, уайъат» дайд намуда, сарчашмаи онро, дар навбати xy4, аз daisa-и эронии бостон (он xyд аз решаи dais) ба
маънои «ишора кардан, нишон додан» донистааст ва диёс карда шуданашро бо унсурхои лугавии desá-и забони санскрит ба маънои «макон, нохия» (аслан: «масир, чихат»); disti «дастур, хукм», desinî- «ангушти нишона, ангушти саббоба», dis- (disáti) «нишон додан, ошкор кардан, намоиш додан», daësa-и авестой «нишона, аломат, толеъ», uzdës- car-и форсии миёна ба маънои «маъбад, буткада» (< uz-daësa «бут, санам», 'dysg (âôësay)^ форсии миёнаи турфонй ва портй ба маънои «нишона, аломат», pcys(y)-и хоразмй ба маънои «шабех кардан, монанд кардан, шарх додан, таъбир кардан» (< *pati daisava-) зикр намудааст [12, с. 1393].
Хамчунин у, чунон ки дар фавд ишора гардид, вучуди се калимаи хамшакли дез-ро ишора карда, сарчашмаи дез1 - ро ба маънои «хисор, далъа» аз эронии бостон *daiza- (аз решаи daiz- «руйи хам чидан, барафрохтан, девор кашидан») ва онро, дар навбати худ, идома аз решаи *dheigh- (> эр. б. daiz-Уи забон-асоси фарзии хиндуаврупой ба маънои «сириштан, хамир кардани гил» (махсусан барои сохтани бора, девори куза ва чуз он) буданаш ишора кардааст ва бо такя ба давли В. С. Расторгуева ва Дж. И. Эделман таъкид намудааст, ки «ба ин шакл ин вожа аз забонхои шимолй-гарбй ба порсии миёна рох ёфтааст [7, с. 314]. Дар мавриди дигар аз чониби мухаддидон В. С. Расторгуева ва Дж. И. Эделман диёс карда шудани дез2 ба маънои «навъе аз дег ва потил» бо dista, dista-и авестой ба маънои «дег» (аз diz-ta) ишора шуда, дар холати сеюм мудоиса карда шудани дез3 ба маънои «ранг ва лавн умуман ва ранги сиёх хусусан»; dez-и гуронй ба маънои «сиёхи моил ба обй», диза-и бахтиёрй ба маънои «сиёх, мушкин» пешниход гардидааст [12, с. 1392].
Эроншиносони фавдуззикр ду давли мухаддиди олмонй В. Хенингро дар хусуси дес зикр намуда гуфтаанд, ки дар огоз у сарчашмаи dës-и форсии миёнаро шакли номй аз dës ба маънои «шакл, намуд, образ, фигура» мехисобид, дар охир ибтидои онро ба яке аз шаклхои феълй ба шумор овард. Баъдан таъкид менамоянд, ки ба хар хол, барои забонхои чанубй-гарбй асосхои бо *-s- интихоёбанда аслй нест, зеро дар чунин мавридхо бояд ин *-s- > *-ô- > -h- ' *-z- > *-d- шаванд, на *-s- > -s- [7, с. 312]
А. Деххудо дар хошияи лугатномааш назари мухаддидонро ёдовар шуда овардааст, ки «П. Хорн онро аз решаи авестоии dares (нигох, назар), хиндии бостонй drs («руъят, дидашуда»), drsa («назар, дидашуда») медонад. Вале Хюбшманн онро аз решаи dic-и санскрит («нишон додан»), авастоии dis («нишон додан, ироа кардан»), осетинии awdîsin («ироа») донистааст. Нюберг хар ду вачхро надл мекунад ва мефармояд, ки дар матнхои монавии турфонй dês («шакл, сохтмон»), сугдй dês («сохтан») омадааст [1, с. 9474].
Аз чунин андешаронихои мухаддидону сохибони фархангномахо метавон ба бардоште расид, ки ба хар гунае, ки бошад, пасванди мавриди тахлил дар огоз дар таркиби лугавии забони ниёгонамон ба хайси унсури лугавии мустадилмаъно гардиш дошта, баъдан бо сабаби бар ухдаи он вогузор шудани вазифаи грамматикй аз табиати лексикияш махрум шудааст ва пас аз чанд муддати дар чунин вазифа дарор доштанаш тадричан аз забони точикй хорич гардидааст.
Тахлил ва диёси замони корбурди ин вожа, ки баъдан ба хайси унсури калимасоз ба гардиш ворид шуд, бармеояд, ки он хануз дар осори Рудакй барин шоири тавонои садаи Х дар хар ду вазифа: вожаи мустадилмаъно ва пасванди калимасоз дар истифода будааст. Чунончи, дар мисраи аввали байти зер калимаи дес дар ифодаи маънои «шабех, монанд, мисл, хамто» ва дар мисраи дуюм хамчун унсури калимасоз ба кор рафта, дар баёни маънои «хамоно, зохиран, гуё» аст:
Агарчи дар вафо бешибхию дес,
Намедонй ту дадри ман дизандес. [Рудакй- 9, с. 340]
Дар ашъори Унсурй dac ба xaйси унсури лyFaвии мyстaкилмaъно ба маънои «пинxон» мавриди истифода карор гирифтааст:
Надиду набинад туро xеч кас, Гaxи разм масалу гaxи базм dac. [Унсурй-2, с. 50] Myкоисaи дарачаи корбурди вожaxои бо пасванди мазкур тaшaккyлëфтa дар ашъори axли адаби гузашта шоxиди он аст, ки вучуди бештари ин гуна yнсypxои лyFaвй дар ашъори Фappyxй ва Низомй ба мyшоxидa мерасад, яъне агар дар байщои шоири аввал кaлимaxои Фaрхорôec (шaбеxи шaxpи Фapxоp) ва Бa%ромôec (шaбеxи Бaxpом) истифода шуда бошад, пас адиби дуюм ба чуз вожаи нaxyст инчунин калимаи тaнôecpо дар ифодаи маънои «таннамо» ба кор бурдааст:
Яке xонa кардаст фaрхорôec, Ки бифpyзaд аз дидани он равон [Фappyxй]. Чу теF гирад Бa%ромôec шypaнгез, Чу чом гирад xypшедвоp зарафшон. ^appyx^ Дар он оpзyгоx фaрхорôec Накард орзу бо мукобил макес. [Низомй] Ду тaнôec аз зар бapaнгеxтa, Зи xap сурате колибе pеxтa. [Низомй] Ба ин тарик, унсури калимасози мазкур дар бужди вожaxои муштаки yypdec «XУpтимсол» (Чй кадр оварад бандаи yypdec, Чу зери кабо дорад андоми пес-Саъдй), цa^онôec «чaxонмонaнд» (Надорад дapгaxи шоxи цa^онôec, Ба гетй-дар ба чуз тимсоли сад гес-Амморй), To^dec «тaxти Токдес» (Даст биxишт садри y, дасти кадар ба xидмaтaш, Гунбади тoцôecpо баста наток чокарй) низ накши шоиста дошт [10, с. 150-152; 11, с. 37].
Зикри шaвоxид тaнxо аз осори манзум маънои факат xоси забони назм будани кaлимaxои бо ин пасванд буждгардидаро надошта, балки мо корбасти унсури номбурдаро дар ду вазифа: чун вожаи мустакилмаъно ва ба xaйси унсури калимасоз дар осори мансур низ метавонем мyшоxидa намоем. Maсaлaн, дар чумлаи нaxyсти зайл dec дар aлоxидaгй ба маънои «сурати мунаккаш, тасвир, пайкара, тимсол, мучассама» истифода шуда, дар ду чумлаи баъдй он xaмчyн пасванд дар таркиби вожaxои To^dec, Кулaнôec ба назар мерасад^^о xap чй меxост «мин мaxоpибy тамосил» аз меxpобxо ва decyo («Кашф-ул-асрор»). Taxra To^dec будаш ва y тамом бисоxт («Myчмaл-yт-тaвоpиx»). Ва дорулмулки y (Зaxxок-Xг А.) Бобул буда, аввал он чо саройи бузург карда буд ва «Кулaнгôec» ном ниxод («Myчмaл-yт-тaвоpиx»).
Вижагии дувазифагии унсури мавриди бaxс шaxодaти ин нукта буда метавонад, ки шояд аз замони Рyдaкй сар карда, то даврони Саъдй раванди аз унсури мустакилмаънои лyFaвй ба ëвap бадалшавии он идома ëфтa, баъдан тaнxо дар як вазифа ва ниxоят куллан аз байн рафтани dec ë dac ба вукуъ пайваста бошад.
Хдр навъе бошад, дар осори ндагон ин унсури забон xaмчyн пасванди калимасоз дар бужди xиссaи муайяни аносири лyFaвй накши ба xya, xоссе дошт, вале дар давраи xозиpaи инкишофи ду шоxaи як забони порсии дарй, яъне шакли меъëpии зaбонxои точикй ва форсии муосир он ба куллй аз байн рафт. Ин аст, ки вучуди онро муаллифони асари чамъбастии «Асосxои забоншиносии эронй. Забощои нави эронй» дар xap ду забони тaзaккypëфтa ишора накардаанд [3, с. 211], вале осори он дар гyишxои aлоxидa побарчо мондааст.
Maълyм аст, ки гyишxо ба навъе осоpxонaи тaъpиxи забон буда, аносири лyFaвии дар онxо мавчуда вapиaнтxои дар мaxaл побарчомондаи чунин вожаву ифодaxои кyxaн ба шумор меоянд. Аз ин py, ин пасванд дар калимоте, мисли dëzandan ба маънои «диздон,
дегдон» дар гуишхои мухталифи Эрони имруза, мисли обёнай, абузайдободй, чолй, оштиёнй, вилотруй, табарй (мозандаронй), иброхимободй, сагзободй гох дар шакли ба асл наздик, гох аз гунаи аслй дур дар истифода ;арор дорад.
Шакли аслии dezandan, ба гумони голиб, *dezdan буда, дар натичаи афзуда шудани садоноки «а» ва хамсадои «н» ба таркиби он (монанди пиндоштан < pad ed dastan ва вандидот < vi-daiva-data- ) шакли нахуст ба вучуд омадааст.
Хдмин тавр, аз чунин баррасихо маьлум мегардад, ки дар таркиби лугавии забони ниёгони мо ба чуз захираи бехамтои вохидхои муста;илмаънои лугавй инчунин теьдоди муайяни аносири калимасозе гардиш доштаанд, ки замоне дар бунёди вожахои нодир хиссагузорй кардаанд, вале бо гузашти айём онхо зери таъсири авомили айниву зехнй аз хотирхо зудуда шуданд ва забон аз як унсури зарурии калимасоз махрум гардид.
Пайнавишт:
1. Деухудо, А. Лугатнома. Цилди 7. -Теурон: Муассисаи интишорот ва чопи Донишгоуи Теурон, 1373. -10826 с.
2. Доиюлислом. Фаруанги Низом. Цилди 2. Теурон, 1363. -627 с.
3. Ефимов В. И. Персидский, таджикский, дари. Монография // Основы иранского языкознания. Новоиранские языки / В. И. Ефимов, В. С. Расторгуева, Е. Н. Шарова. -М. : Наука, 1982. - 230 с.
4. Муин М. Фаруанги форси. Цилди 2. /М. Муин. -Теурон: Амири Кабир, 1375. -2774 с.
5. Муцаррарй, М. Таркиб дар забони форси. -Теурон: Интишороти «Тус», 1372. -172 с.
6. Расторгуева В. С., Молчанова Е. К. Среднеперсидский язык // Основы иранского языкознания. -М.: Наука, 1981. -С. 6-147.
7. Расторгуева В. С., Дж. И. Эдельман. Этимологический словарь иранских языков. Том 2. /В. С. Расторгуева, Дж. И. Эдельман. - М. : Восточная литература, 2000. -503 с.
8. Ромпури М. F. Fиëс-ул-лугот. Цилди 1. / Мууаммад Fиëсуддини Ромпури. - Душанбе: Адиб, 1987. - 480 с.
9. Фаруанги забони тоцикй. Цилди 1. / Зери таурири М. Ш. Шукуров, В. А. Капранов, Р. %ошим, А. Маъсуми. -М. : Советская энциклопедия, 1969. - 949 с.
10. Хонлари П. Н. Дастури таърихии забони форси. Чопи аввал. Теурон, 1372. -279 с.
11. Хонлари П. Н. Таърихи забони форси. Зери назари академик Салими Н. Ю. Цилди 3. Душанбе, 2017. - 368 с.
12. Цасандуст М. Фаруанги решашинохтии забони форси. Цилди 2. / М. Цасандуст. Теурон, 1384. -1410 с.
13. Хумоюнфаррух, А. Дастури цомеи забони форси. %афт цилд дар як муцаллад. Ба кушиши Рукнуддини Хумоюнфаррух. Муаасисаи матбуоти илми. Чопи савум. Теурон, 1364. -1207 с.
14. Шариат, М. Дастури забони форси. -Теурон. Интишороти «Асотир». Чопи панцум, 1371. - 459 с.
Reference Literature:
1. Dekhudo, A. Dictionary. V. 7. - Tehran: Tehran University Publishing House, 1373. - 10826pp.
2. Doiyulislom. The Dictionary of Nizam. V. 2. - Tehran, 1363. - 627pp.
3. Yefimov V.I. Persian, Tajik, Dari. Monograph // The Grounds of Iranian Linguistics. New Iranian Languages / V. I. Efimov, V. S. Rastorgueva, E. N. Sharova. - M. : Science, 1982. - 230pp.
4. MuinM. Persian Language Dictionary. V. 2. / M. Muin. - Tehran: Amiri Kabir, 1375. - 2774pp.
5. MukarrariM. Persian Language Composition. -Tehran: "Tus"Publishing-house, 1372. -172pp.
6. Rastorguyeva V.S., Molchanova Ye.K Middle Persian Language // The Grounds of Iranian Linguistics. -M.: Science, 1981. -pp. 6-147.
7. Rastorguyeva V.S., Edelman Dj.I. Etymology Dictionary of Iranian Languages. Volume 2. / V.S. Rastorguyeva, Dj.I. Edelman. - M. : Oriental Literature, 2000. - 503 pp.
8. Rompuri M. Gh. Ghiyas-al-Lugat. -V. 1. /Muhammad Ghiyosuddini Rompuri. - Dushanbe: Man-of-Letters, 1987. - 480pp.
9. Tajik Language Dictionary. V. 1. / Under the editorship of M. Sh. Shukurov, V.A. Kapranov, R. Koshim, A. Masumi. -M. : Soviet Encyclopedia, 1969. -949 pp.
10. Honlari P.N. Historical Grammar of the Persian Language. The first edition. - Tehran, 1372. - 279pp.
11. Honlari P.N. Historical Grammar of the Persian Language. Under the editorship of academician Salimi N. Yu. V. 3. - Dushanbe, 2017. - 368 pp.
12. Hasandust M. Etymological Dictionary of the Persian Language. V. 2. / M. Hasandust. -Tehran, 1384. - 1410 pp.
13. Humoyunfarrukh. General Grammar of the Persian Language. Under the editorship of Ruknuddin Humoyunfarrukh. - The third edition. - Tehran, 1364. - 1207pp.
14. Shariat, M. Persian Language Grammar. - Tehran: "Asotir" Publishing-house. The fifth edition, 1371. - 459 pp.
