CC BY
547
ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ՃԳՆԱԺԱՄԻ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐՈՒՄ
Մերուժաե Մարկոսյաե'
Հոդվածում ներկայացվում են ժամանակակից պետության ազդեցության ոլորտները և ներգործության ուղղությունները, որոնց շարքում ավելի ու ավելի մեծ նշանակություն և կարևորություն են ստանում սոցիալական քաղաքականության հիմնախնդիրները և դրանց լուծումները: Շուկայական տնտեսության անցման առանձնահատկությունները հետհամայնավարական երկրներում մեծապես ազդեցին և պայմանավորեցին այդ երկրների սոցիալական քաղաքականության սկզբունքների ձևավորման և իրականացման վրա:
Ներկայացվում են ներկայիս տնտեսական ճգնաժամի պայմաններում աշխարհի մի շարք պետությունների սոցիալական հակաճգնաժամային միջոցառումները: Ցույց է տրվել ճգնաժամի ազդեցությունը Հայաստանի Հանրապետության տնային տնտեսությունների և ձեռնարկությունների վրա: Վերջին բաժնում համառոտ քննարկվում են Հայաստանում սոցիալական ոլորտի վերափոխումների արդի հիմնախնդիրները:
1. Պետության սոցիալական քաղաքականությունը շուկայական հարաբեյաւթյուննեքի համակարգում
Հասարակության բազում սոցիալ-տնտեսական հարցերի լուծման ժամանակ կարևոր դեր է խաղում շուկան: Նախ' այն բաշխում է եկամուտները' ըստ աշխատանքի վերջնական արդյունքների: Երկրորդ' այն բարձրացնում է ողջ տնտեսության արդյունավետությունը, ստեղծում հզոր նյութական պաշար ողջ հասարակության բարեկեցության բարձրացման համար: Եվ երրորդ' հենց շուկան է թելադրում արտադրողներին ստեղծել բարիքներ' մարդկանց պահանջմունքներին համապատասխան:
Սակայն շուկայական հարաբերությունների համակարգը կատարյալ չէ և չի կարող հասարակության բոլոր անդամների համար սոցիալական երաշխիքներ ապահովել: Այս թերությունը հաղթահարելու համար է գործում պետության սոցիալական քաղաքականությունը: Վերջինիս նպատակը հասարակական կյանքի սոցիալ-տնտեսական պայմանների կարգավորումն ու բարելավումն է, բնակչության բոլոր անդամների բարեկեցության ապահովումը,
Կորպորատիվ կառավարման բարձրագույն դպրոցի վերլուծաբան, տնտեսագիտության թեկնածու:
91
Մ Մարկոսյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (28), 2009թ.
ինչպես եաև զուտ շուկայական տնտեսության վերածումը սոցիալական ուղղվածությամբ շուկայական տնտեսության [1, с. 286]:
Սոցիալական քաղաքականության մասին խոսելիս հասկանում ենք պետության ձեռնարկած գործողությունները' ուղղված հասարակության տարբեր անդամների և խմբերի եկամուտների բաշխմանն ու վերաբաշխմանը [2, с. 600-604]: Այս կերպ սահմանվում է սոցիալական քաղաքականությունը նեղ իմաստով: Լայն իմաստով' սոցիալական քաղաքականությունը մակրոտնտեսական կարգավորման ուղղություններից մեկն է, որը կոչված է ապահովելու հասարակության բոլոր անդամների սոցիալական կայունությունը և ստեղծելու որքան հնարավոր է միանման «ելակետային պայմաններ» երկրի ողջ բնակչության համար:
Ըստ շվեյցարացի տնտեսագետ Սիմոն դը Սիսմոնդիի (1773-1842)' «պետությունը պետք է ձգտի այնպիսի իրավիճակի, որը կապահովի բավարար-վածություն, երջանկություն, ուրախություն ու հանգիստ և աղքատներին, և հարուստներին, և միևնույն ժամանակ այդ իրավիճակից պետք է ոչ ոք չտուժի»: Նման մոտեցումը ենթադրում է սոցիալական քաղաքականության հետևյալ երկու ուղղությունները (Գծապատկեր 1).
Գծապատկեր 1
Պետության սոցիալական քաղաքականության հիմնական ուղղությունները [1, с. 285-287]
Պետության սոցիալական քաղաքականությունը
▼
Բոլոր աշխատունակների համար Հասարակության բոլոր անդամների
___ համար բարեկեցության որոշակի _______
չափորոշիչների ապահովում
• հասարակության անդամների միջև եկամուտների վերաբաշխում
• անաշխատունակներին, չքավորներին և գործազուրկներին նպաստների, կենսաթոշակների տրամադրում
• բոլորի համար ընդհանուր կրթություն և անհրաժեշտ բժշկական օգնություն ստանալու հնարավորության ստեղծում
բարենպաստ պայմանների ապահովում
• գործարարության ազատականացում
• փոքր և միջին գործարարության (բիզնեսի) խրախուսում
• զբաղվածության բարձր մակարդակի ապահովում
• աշխատանքային հարաբերությունների կարգավորում
92
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (28), 2009թ.
Մ Մարկոպաե
Շատ երկրներ միայն նպաստների տրամադրմամբ չեն սահմանափակվում' որպես չքավորներին, գործազուրկներին, անաշխատունակներին աջակցելու միջոց: Շատերին կարելի է օգնել նաև այլ ճանապարհով. օրինակ' կույրերին կամ հաշմանդամներին համապատասխան աշխատանքային գործունեության մեջ ընդգրկելով: Բացի այդ, մարդու համար ավելի արժեքավոր է վաստակած գումարը, քան ստացածը, և լիարժեք կյանքին իր մասնակցության աստիճանի գիտակցումը:
Արևմտյան երկրներում մեծ տնտեսական ճգնաժամից (1929-1933թթ.) հետո հասարակությունը գործնականում համոզվեց, որ տարերային շուկայական հարաբերությունների մեխանիզմը կարող է հանգեցնել տնտեսության ծանր անկումների, խրոնիկ գործազրկության և աղքատության ցուցանիշների բարձրացման: Այդ իսկ պատճառով, գործնական միջոցառումներ սկսեցին ձեռնարկվել ճգնաժամի սոցիալական հետևանքների կանխարգելման ու մեղմացման ուղղությամբ: 20-րդ դարի 40-ական թվականների վերջից մինչև 50-ականների սկիզբը շատ երկրների պաշտոնական դիրքորոշումը դարձավ «բարեկեցության պետություն» (“Welfare state”) հայեցակարգը, որն առաջ քաշեց աղքատ բնակչության համար սոցիալական պաշտպանության լայնա-մասշտաբ միջոցառումների կիրառման անհրաժեշտության գաղափարը:
«Բարեկեցության պետություն» ծրագրերը ներառում են ինչպես բնակչության տարբեր շերտերին առնչվող սոցիալական ապահովագրության ծրագրեր, այնպես էլ միջոցառումների համակարգ նվազագույն եկամուտ ունեցող ընտանիքների համար, այդ թվում' ապահովագրում ծերությունից, հիվանդություններից, գործազրկության նպաստների տրամադրում, երեխաներին, կույրերին, անաշխատունակներին և այլ կարիքավորներին աջակցելու համար պետական աջակցության լրացուցիչ ծրագրերի մշակում, ինչպես նաև առևտրային կտրոնների տրամադրում, բնակտարածության ապահովում և այլ սոցիալական ծառայությունների մատուցում:
«Բարեկեցության պետություն» համակարգի գործունեության ընթացքում վերջին ժամանակաշրջանում առաջ են եկել հետևյալ խնդիրները. նախ' անընդհատ աճում է սոցիալական ծախսերի ծանրաբեռնվածությունը պետական բյուջեի վրա, և հետևաբար' մեծանում է բյուջեի պակասուրդը, երկրորդ' աղքատ բնակչության շրջանում պակասում են աշխատանք գտնելու և աշխատելու խթաններն ու ցանկությունը: Խնդիրն այն է, որ շուկայական հարաբերությունների համակարգում սոցիալական աջակցության զարգացած համակարգը հանգեցնում է նրան, որ բնակչության անապահով խավն ավելի ու ավելի է ծուլանում իր համար աշխատանք փնտրելու գործում և գերադասում է նպաստ ստանալ, քան գնալ աշխատելու, քանի որ երբեմն ապրանքների ստացման կտրոնները, միայնակ մայրերին, գործազուրկներին տրվող նպաստները միասին շատ չնչին են տարբերվում այն գումարից, որը կստա-
93
Մ Մարկոսյան
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (28), 2009թ.
նար, եթե աշխատեր: Միևնույն ժամանակ, հնարավոր է այնպիսի իրավիճակ, որ երբ այդ մարդն աշխատի, կզրկվի նպաստների որոշակի ծավալից և կհայտնվի աղքատության թակարդում [3, с. 216, 220]:
Պետության գործունեության սոցիալական ուղղվածությունը' իբրև սոցիալական պետության բնորոշ գիծ, պետք է գործնական դրսևորվի սոցիալական քաղաքականության իրականացման ընթացքում: Սոցիալական պետության սոցիալական քաղաքականությունը պետության տնտեսական քաղաքականության հիմնական համակարգող բաղադրիչն է, որն իր մյուս բաղադրիչների գործունեությունն ուղղորդում է սոցիալական արդարության, պաշտ-պանվածության, բարձր կենսամակարդակի ապահովման նպատակների իրականացմանը [4, с. 380-412]:
Այժմ դիտարկենք սոցիալական քաղաքականության մասին գրականության մեջ մատուցվող «բարեկեցության պետության» մի քանի մոդել: Լայն տարածում ունի Ռ.Թիթմուսի դասական մոտեցումը, որը «բարեկեցության պետության» մոդելները դասակարգում է ըստ բնակչությանը տրվող երաշխիքների մակարդակի: Առանձնացվում են հետևյալ մոդելները' մնացորդային, ինստիտուցիոնալ և արտադրական ձեռքբերումների [5, էջ 55-57]:
Մնացորդային մոդելը ենթադրում է այնպիսի պետության տիպ, որը հիմնված է ինքնապահովման սկզբունքի, գաղափարի վրա, երբ նորմալ պայմաններում մարդիկ չեն դիմում օգնության և ապահովում են իրենց' հիմնվելով սեփական հնարավորությունների վրա: Օգնությունն այս պայմաններում նշանակվում է միայն մարդկանց այն կատեգորիաներին, ովքեր զանազան պատճառներով ի վիճակի չեն ապահովել իրենց: Սոցիալական ապահովությունն այս իմաստով ունի մնացորդային բնույթ, քանի որ օգնությունը տրվում է միայն ամենակարիքավորներին:
Ինստիտուցիոնալ մոդելում պետության ռազմավարությունն ուղղված է մարդկանց ունեցած ռեսուրսների համահարթեցմանը: Եթե մնացորդային մոդելում սոցիալական ապահովությունը նպատակ ունի բավարարել միայն նվազագույն պահանջմունքները, ապա ինստիտուցիոնալ մոդելը կանգ չի առնում նվազագույնի վրա, դուրս է գալիս դրա շրջանակներից' փորձելով այդպիսով նվազեցնել սոցիալական անհավասարության աստիճանը: Մնացորդային մոդելում սոցիալական պաշտպանությունն ամբողջությամբ կախվածության մեջ է գտնվում մարդու անհատական հնարավորություններից, մինչդեռ ինստիտուցիոնալ մոդելում հիմք է ընդունվում ծագող սոցիալական հիմնախնդիրների համար կոլեկտիվ պատասխանատվությունը:
Արտադրական ձեռքբերումների մոդելը մշակվել է մնացորդային և ինստիտուցիոնալ մոդելներից ավելի ուշ: Այն հիմնված է սոցիալական քաղաքականության' որպես տնտեսական աճի պահպանման միջոցի, ընկալման վրա: Այս մոդելի ցայտուն օրինակ է սոցիալական ապահովագրության գերմանական
94
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (28), 2009թ.
Մ Մարկոսյաե
համակարգը: Այստեղ կենսաթոշակների մակարդակը սերտորեն կապվում է վճարվող ներդրումների մակարդակի հետ և, հետևաբար, շեշտը դրվում է այնպիսի գործոնների վրա, ինչպիսիք են աշխատանքային ստաժը և արտադրողականությունը: Իրականում այս մոդելին համապատասխանող պետությունը հիմնվում է մարդու տնտեսական ակտիվության վրա: Օգնությունն այսպիսի պետությունում նախատեսված է միայն մարդկանց այնպիսի կատեգորիաների համար, ովքեր ակտիվ չեն և դրանով իսկ չեն հավաքել համապատասխան ապահովագրական ստաժ սոցիալական ապահովագրության ծրագրի շրջանակներում: Այս մոդելը նման է մնացորդայինին, սակայն մի շարք սկզբունքային տարբերություններով, որոնցից առավել կարևորն այն է, որ սոցիալական ապահովության երաշխիքների զարգացումը դրվում է հիմնականում պետության վրա, մինչդեռ մնացորդայինում սոցիալական ծրագրերի զարգացման մնացորդային արտոնությունը պատկանում է մասնավոր հատվածին: Հետաքրքիր է նաև «բարեկեցության պետության» Գ.Էսպինգ-Անդերսոնի դասակարգումը, որը, կախված քաղաքական գաղափարախոսությունից, առանձնացնում է այնպիսի «բարեկեցության վարչակարգեր», ինչպիսիք են ազատականը և սոցիալ-ժողովրդավարականը [5, էջ 57-65]:
Ազատական մոդելի համար բնութագրական է սոցիալական ապահովագրության, համընդհանուր պետական տրանսֆերտների, ինչպես նաև կարիքավորության ստուգման ընթացակարգի վրա հիմնված կենսաթոշակների ցածր մակարդակը: Եկամտի պահպանման սոցիալական ծրագրերը հիմնականում կողմնորոշված են դեպի ամենաաղքատները: Այս մոդելում ընդգծվում է աշխատանքային էթիկայի ավանդական ազատական նորմերի կարևորությունը. պաշտպանության մակարդակն այնքան ցածր է, որ չի խթանում մարդկանց' գերադասելու կենսաթոշակով ապրելը աշխատանքային գործունեությունից: Այստեղ պետությունը նախապատվությունը տալիս է շուկային' վարկավորելով սոցիալական պաշտպանության մասնավոր ծրագրերը:
Բարեկեցության սոցիալ-ժողովրդավարական մոդելով պետություններում ժողովրդավարական ուժերը սոցիալական իրավունքների զարգացման շարժիչն են: Պետությունը հիմնվում է «բոլոր քաղաքացիներն ունեն սոցիալական ապահովության իրավունք» և «բոլոր աշխատավորներն ունեն աշխատավարձից կախված արտոնություններ ստանալու իրավունք» սկզբունքների վրա: Լրիվ զբաղվածության ապահովումը պետության առաջնային քաղաքական խնդիրներից է: Սոցիալ-ժողովրդավարները գտնում են, որ պետությունը պետք է ձգտի անհավասարության նվազեցման, իսկ սոցիալական ապահովությունը չպետք է հանգեցվի նվազագույն պահանջմունքների բավարարման: Ընդհակառակը, քաղաքացիների պաշտպանությունը պետք է իրականացվի բարձր մակարդակով: Բացի այդ, սոցիալական ծառայություններով ապահովվածությունը պետք է հիմնվի համընդհանրության և համերաշխության սկզբունքի վրա:
95
Մ Մարկոսյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (28), 2009թ.
Ուղղորդվելով վերը նշված դասակարգմամբ' դիտարկեեք Արևմտյան Եվրոպայի երկրեերում գոյություն ունեցող սոցիալական քաղաքականության մոդելները' վերլուծելով այդ երկրների սոցիալական քաղաքականության ինչպես հիմնական ձեռքբերումները, այնպես էլ դժվարությունները:
Շվեդիայի սոցիալ-ժողովրդավարական մոդել («շվեդական մոդել») [6, с. 54]: Տվյալ մոդելն այս կամ այն չափով ներառված է սկանդինավյան երկրների սոցիալական քաղաքականության մեջ: Շվեդական մոդելը ստեղծվել է 1960-ական թթ. վերջին' Շվեդիայի անկախ պետականության ձեռքբերման հետ, որն այժմ ամենազարգացած սոցիալ-տնտեսական հարաբերություններ ունեցող եր-կրներից է: Շվեդական մոդելում գլխավոր նպատակը լրիվ զբաղվածության և եկամուտների համահարթեցման ապահովումն է: Այս մոդելի համընդհանրությունն արտահայտվում է սոցիալական պաշտպանության համընդհանրությամբ և հանրամատչելիությամբ, ինչը տարածվում է ողջ բնակչության վրա [7, с. 57]:
Սոցիալական ապահովությունն այս համակարգում գտնվում է բարձր մակարդակի վրա և նախատեսում է գործազրկության, երեխաների և մի շարք այլ նպաստների հատկացում: Այստեղ առաջ եկող գործազրկության նպաստների ծախսերի կրճատումն իրականացվում է աշխատանքի տեղավորման զարգացած ծառայությունների հաշվին: Անկախ ծնողների եկամուտներից' երեխաները ստանում են ամենամսյա նպաստ մինչև 18 տարին լրանալը1:
Շվեդիայում միջնակարգ և բարձրագույն կրթությունը, ինչպես նաև որակավորման բարձրացման և այլ կրթական ծրագրերն իրագործվում են անվճար հիմունքներով: Այս երկիրը, առհասարակ, կրթության վրա ծախսում է ՀՆԱ ավելի մեծ մասը, քան ցանկացած այլ երկիր, և կրթվածության մակարդակով զբաղեցնում առաջին տեղերից մեկը: Կրթության հանրամատչելիության պայմաններում կադրերի վերապատրաստումը և մասնագիտական որակավորման բարձրացումը զգալիորեն նվազեցնում են գործազրկության մակարդակը և արտացոլում բնակչության լրիվ զբաղվածության քաղաքականությունը:
Գերմանիայի պահպաեողակաե֊կnրպnրատիվ մոդել: Այս մոդելը տարածված է Եվրոպայի մի շարք պետություններում (Գերմանիա, Ֆրանսիա, Ավստրիա, Բելգիա): Սոցիալական ապահովության ոլորտում Գերմանիայում գործում են չորս տեսակի սոցիալական ապահովագրություն' կենսաթոշակային, բժշկական, գործազրկության և դժբախտ պատահարների: Սոցիալական ապահովագրությունը ֆինանսավորվում է գործատուների հետ համատեղ, ինչպես նաև վարձու աշխատողների կողմից, և տարբերակված է ըստ գործունեության տեսակների:
Այս մոդելում առկա է պետության և մասնավոր հատվածի զուգակցում սոցիալական խնդիրները լուծելիս, որտեղ առանձին ձեռնարկատիրոջ պատասխանատվությունը փոխարինված է պարտադիր կոլեկտիվ պատասխա-
1 E.Palmer, The Swedish Pension Reform Model: Framework and Issues, June 2000, (www.worldbank.com).
96
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (28), 2009թ.
Մ Մարկոսյաե
նատվության համակարգով, որը կարգավորվում և վերահսկվում է պետության կողմից [3, с. 5]:
Սոցիալական ապահովության համակարգը ներառում է նաև պետական միջոցներ, որոնք տրվում են երեխաների նպաստների, փախստականների օգնության, կրթաթոշակի, երիտասարդների օգնության, բուժման նպաստի, կենսաթոշակային հատկացումների, պատերազմում զոհվածների ընտանիքների օգնության, հաշմանդամների, ինչպես նաև սակավ ապահովված քաղաքացիների սոցիալական օգնության տեսքով:
Առողջապահության համակարգում գործում է անհրաժեշտ բժշկական ապահովագրության համակարգը, որտեղ ընդգրկված է բնակչության մոտ 90%-ը, իսկ բնակչության 8%-ը ներառված է մասնավոր փոխհարաբերություններում, և 2% չունևոր քաղաքացիների համար վճարում է պետությունը [8, с. 64]: 1990-ական թթ. վերջին Գերմանիայի սոցիալական ոլորտի զարգացածությունը հասավ որոշակի գագաթնակետի, հետևաբար այն այժմ, ինչպես և շվեդական մոդելը, կարիք ունի լուրջ արդիականացման: Առաջիկայում Գերմա-նիայում նախատեսվում են գործազրկության նվազեցում և սոցիալական բարեփոխման իրականացում, որտեղ պետական սոցիալական ապահովագրության հետ մեկտեղ կզարգանա ապահովագրության մասնավոր համակարգը: Մեծ Բրիտանիայում սոցիալական ապահովության ծրագրերը խիստ անհատականացված են, դրանց մեծամասնությունը մասնավորեցված է: Կարիքավոր բոլոր խմբերի հավասարության փոխարեն ներդրված է բնակչության առանձին կատեգորիաներին (կենսաթոշակառուներ, հաշմանդամներ, հիվանդ և անգործունակ մարդիկ, ոչ լրիվ, ինչպես նաև բազմազավակ, ցածր եկամուտ ունեցող ընտանիքներ) ընտանեկան օժանդակության սկզբունքը:
Սոցիալական արդարության վերաբերյալ կան պատմականորեն ձևավորված երեք տեսակի չափորոշիչներ. համահարթող (կենտրոնական պլանավորման ժամանակաշրջան), շուկայական (երբ եկամուտների բաշխումն ըստ արտադրության գործոնների համարվում էր արդարացի) և սոցիալիստական (որտեղ արդարացի է համարվում միայն ըստ աշխատանքի բաշխումը, սակայն այն պայմանով, որ հասարակության բոլոր անդամներն ունեն որոշակի ելակետային հավասար երաշխիքներ) [9, с. 501]:
Սոցիալական նպատակների հայտարարումը իբրև պետության գործունեության հիմնական գերակայություն դեռևս չի նշանակում, որ անցումային տնտեսությունում արդեն ստեղծված է և գործում է սոցիալ-վերաբաշխողա-կան համակարգը, որը բնորոշ է սոցիալական պետության սկզբունքներին: Քանի որ ցանկացած տնտեսական համակարգում սոցիալական քաղաքականության էությունը դրսևորվում է իր կատարած գործառույթների միջոցով, այն է' տնտեսական, վերաբաշխողական, պաշտպանական, գաղափարախոսա-կան և այլն [4, с. 380], ապա անհրաժեշտ է դիտարկել սոցիալական քաղաքա-
97
Մ Մարկոսյան
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (28), 2009թ.
կանության հիմնական գործառույթների փոփոխություններն անցումային տնտեսությունում, որպեսզի պատկերացում կազմենք, թե որքանով են իրագործվել կամ շեղվել անցումային տնտեսությամբ երկրների սոցիալական քաղաքականությունները սահմանված նպատակներից:
Շուկայական տնտեսության անցման ընթացքում փոխվեց մինչև վերափոխումը գոյություն ունեցող սոցիալական քաղաքականության տնտեսական գործառույթը, որն այն ժամանակ հիմնական նպատակային գործառույթն էր: Սոցիալական քաղաքականության տնտեսական գործառույթով բարենպաստ սոցիալական պայմաններ էին ստեղծվում, որպեսզի ապահովվեին տնտեսական աճի բարձր տեմպեր, որին համապատասխանում էր կենտրոնական կարգավորմամբ սոցիալական պաշտպանության մեխանիզմը: Վերջինիս պարագայում ապահովվում էին նվազագույն սոցիալական չափորոշիչները, ինչն էլ սոցիալիստական պետություններին հնարավորություն էր տալիս տնտեսելով, խնայելով սպառման ծախսերը' ռեսուրսներն ուղղել տնտեսության ներդրումային հատված:
Վերոնշյալ նպատակին էր ծառայում նաև սոցիալական քաղաքականության վերաբաշխող գործառույթը' ուղղված եկամուտների սահմանափակմանը և դրանց հավասարեցմանն ու համահարթմանը' տնտեսության կոնկրետ ճյուղերի համար սահմանելով համապատասխան հաստիքային դրույքաչափերի ու աշխատանքի նորմավորման հստակ համակարգեր: Ինչպես նաև այդ նպատակին էր ծառայում սոցիալական քաղաքականության պաշտպանական գործառույթը, որը փոխհատուցում էր աշխատանքի ցածր վարձատրությունն առաջին անհրաժեշտության ապրանքների և ծառայությունների համար դոտացիաների տրամադրմամբ' ապահովելով բնակչության այնպիսի կենսամակարդակ, որն անհրաժեշտ է աշխատուժի վերականգնման համար' չխոչընդոտելով տնտեսական աճը:
Սոցիալական քաղաքականության գաղափարախոսական գործառույթը, որի էությունը սոցիալիստական համակարգի առավելությունների ցուցադրումն էր, այն է' աշխատանքի, անվճար կացարանի, կրթության, առողջապահության, մշակույթի սոցիալական երաշխիքների տրամադրումը, չեզոքացնում էր նախապես առկա բարձր սոցիալական լարվածությունը, որն առաջանում էր եկամուտների հավասարեցնող վերաբաշխման և աշխատանքի ցածր վարձատրության պատճառով, և այդ ճանապարհով չեզոքացնում էին քաղաքական արգելքները տնտեսական աճի ճանապարհին:
Շուկայական տնտեսության անցման ժամանակ սոցիալական քաղաքականության գերակա գործառույթներն են դառնում պաշտպանականը և վերա-բաշխողականը, որոնք աստիճանաբար փոխարինում են մինչ վերափոխումը գոյություն ունեցող սոցիալական քաղաքականության տնտեսական ու գափա-րախոսական ուղղություններին, որն էլ դառնում է անցումային շրջանի սոցիալական քաղաքականության հիմնական առանձնահատկություններից մեկը:
98
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (28), 2009թ.
Մ Մարկոսյաե
Անցումային ժամանակաշրջանի սոցիալական քաղաքականության առանձնահատկությունը դրա բարձր կախվածությունն է սուբյեկտիվ գործոններից, ինչպիսիք են քաղաքական ընտրությունները և գաղափարական նախապատվությունները: Այդ կախվածությունն ավելի վառ արտահայտվում է անկայուն, ինքնակարգավորմանն անընդունակ անցումային տնտեսություններում, քան կայուն, օբյեկտիվ օրինաչափություններին ենթարկվող, զարգացած շուկայական տնտեսություններում:
Պ.Սամուելսոնի և Վ.Նորդհաուսի կարծիքով' հարուստներից աղքատներին եկամուտների վերաբաշխման մեխանիզմների կիրառմամբ պետությունը կարող է վնաս հասցնել տնտեսական արդյունավետությանը և կրճատել վերաբաշխման ենթակա ազգային եկամտի ծավալը [10, с. 410]: Տվյալ տեսակետը ենթարկվում է հիմնավորված քննադատության ինստիտուցիոնալ և նեո-քեյնսական ուղղությունների ներկայացուցիչների կողմից, որոնք կարծում են, թե ժամանակակից' դեպի մարդկային կապիտալն ուղղված տնտեսությունում աճում է սոցիալական գործոնների և հետևաբար սոցիալական քաղաքականության դերը կայուն տնտեսական զարգացման ապահովման գործընթացում:
Անցումային շրջանում սոցիալական քաղաքականության բնորոշ գծեր են բազմատարրությունը, այլըետրաեքայեություեը, տարբեր տարատեսակների առկայությունը, անկայունությունը, երբ կարճ ժամանակահատվածում իրականացվող անցումային գործընթացներում կարող են տրամագծորեն փոխվել սոցիալական քաղաքականության նպատակները, բովանդակությունն ու դերը: Տվյալ իրավիճակի պատճառն անցումային շրջանի սոցիալական քաղաքականության կախվածությունն է սուբյեկտիվ գործոններից (օրինակ' տնտեսական զարգացման ընտրված դոկտրինը, հասարակությունում առկա քաղաքական իրավիճակը և այլն), ինչպես նաև օբյեկտիվ սահմանափակումների առկայությունը:
Սոցիալական քաղաքականության նմանօրինակ վերափոխումների արդյունավետությունը գնահատելու համար անհրաժեշտ է վերլուծել անցումային վերափոխումների սոցիալական օգուտների և սոցիալական ծախքերի հարաբերակցությունը' հիմնվելով վերափոխումների առաջին տասնամյակի փորձի վրա:
Որևէ իրավիճակից մյուսին անցնելիս հասարակության սոցիալական օգուտը հասարակության բարեկեցության աճն է, որը հասարակության բոլոր անդամների կամ նրանց մի խմբի բարեկեցության բարձրացումն է' առանց մյուսների բարեկեցության մակարդակի նվազման: Ընդ որում, ընթացիկ և մինչև վերափոխումը գոյություն ունեցող բարեկեցության մակարդակներն իրար հետ համադրելն արդարացի ու ճիշտ չէ. ընթացիկ բարեկեցության մակարդակը հարկավոր է համեմատել այն իրավիճակի հետ, որում կհայտնվեր հասարակությունը, եթե այդ շուկայական վերափոխումները չիրագործվեին, կամ այն իրավիճակի հետ, որը կառաջանար լավագույն այլընտրանքային քաղաքականության իրականացման արդյունքում միևնույն ելակետային
99
Մ Մարկոսյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (28), 2009թ.
պայմանների առկայության դեպքում [11, с. 267]:
Անցումային տնտեսությունում պետության հիմնական սոցիալական ուղղվածությունը պաշտպանական գործառույթն է:
Անցումային տնտեսության սոցիալական պաշտպանության ընդհանուր մեխանիզմն ունի Գծապատկեր 2-ում պատկերված սխեմատիկ տեսքը.
Գծապատկեր 2
Անցումային տնտեսությունումբնակչության սոցիալական պաշտպանության համակարգը
Համակարգը հիերարխիկ բուրգ է ներկայացնում' բաղկացած սոցիալական պաշտպանության մի քանի մակարդակից: Բուրգի գագաթի նեղացումը նշանակում է այս կամ այն սոցիալական պաշտպանության մակարդակում ընդգրկված մարդկանց թվաքանակի կրճատում: Այս համակարգի հիմքը կազմում է պետության սոցիալական երաշխիքների համակարգը:
Չնայած այս երաշխիքները համընդհանուր բնույթ են կրում, որոնք ամրագրված են երկրների սահմանադրությունների մեջ, դրանց մատչելիությունն աստիճանաբար նվազում է սոցիալական ծառայությունների շուկայականաց-ման գործընթացին զուգահեռ: Ակնհայտ է, որ երաշխիքների համակարգի մատչելիության պահպանման համար անհրաժեշտ է, որ վճարովի ծառայությունների աճի հետ մեկտեղ ավելանան բնակչության եկամուտները, և, հատկապես, տեղի ունենա իրական եկամուտների աճ:
Սոցիալական պաշտպանության համակարգի հաջորդ տարրը պետական սոցիալական ապահովությունն է, որն, ի տարբերություն սոցիալական երաշխիքների, հանդես է գալիս իբրև արձագանք սոցիալական ռիսկերին, և այն նախատեսված է ոչ բոլորի համար, այլ միայն նրանց համար, ովքեր
100
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (28), 2009թ.
Մ Մարկոպաե
սոցիալական ռիսկի գոտում եե:
Սոցիալական ապահովությունը հանդես է գալիս երկու կազմակերպա-իրավակաե ձևով' պետական (պարտադիր) սոցիալական ապահովագրություն և սոցիալական աջակցություն:
Պետության սոցիալական ապահովագրության մեխանիզմը մի կողմից' հիմնվում է գործատուների և աշխատողների կողմից արտաբյուջետային ֆոնդեր կատարվող պարտադիր ապահովագրական հատկացումների հավաքագրման, մյուս կողմից' այդ ֆոնդերից համընդհանրության սկզբունքով վճարվող սոցիալական տրանսֆերտների վրա [12, с. 238]:
Տնտեսապես թույլ զարգացած երկրներում սոցիալական ապահովագրության համակարգերը, անգամ միայն ֆինանսական հնարավորություններից ելնելով, կարող են ապահովել սոցիալական երաշխիքների հարաբերական ցածր մակարդակ: Տնտեսության արդյունավետության բարձրացումը հնարավորություն է տալիս ընդլայնել սոցիալական ապահովագրության տեսակները, մեծացնել տրամադրվող օգնության չափերը, կատարելագործել գործող համակարգը [13, p. 10]:
Զարգացած շուկայական տնտեսությամբ երկրների և անցումային տնտեսությամբ «հաջողված» երկրների փորձը վկայում է այն մասին, որ ինքնապաշտպանության ու ինքնապահովման լավագույն մեխանիզմը աշխատանքն է: Այդ պատճառով եկամուտների վերաբաշխման քաղաքականությունը պետք է զուգակցվի զբաղվածության քաղաքականության հետ, երբ սոցիալական աջակցության միջոցները համակցվում են նոր աշխատատեղերի ստեղծման հետ: Պետությունը մի կողմից' պետք է համապատասխանեցնի նվազագույն աշխատավարձը նվազագույն սպառողական զամբյուղի ծավալի հետ, մյուս կողմից' մոտեցնի աշխատավարձի մակարդակը աշխատանքի արտադրողականությանը [4, с. 411]:
Եթե առաջին պայմանը լրիվ կախված է պետության սոցիալական երաշխիքներից, ապա երկրորդի իրականացումը պետք է բխի պետության, ձեռնարկատիրոջ և աշխատողի փոխադարձ համագործակցության արդյունքում' աշխատանքային կոլեկտիվների և ձեռնարկատերերի միջև եկամուտների առավել արդարացի բաշխման միջոցով, ասել է թե' պետությունը պետք է միջոցներ ձեռնարկի, որպեսզի թույլ չտա ձեռնարկատիրոջը, օգտվելով աշխատանքի շուկայում իր ունեցած մենաշնորհային դիրքից, կանխել, խոչընդոտել աշխատուժի գնի աճը: Եթե պետությունը շարունակի իրեն զերծ պահել բնակչության ցածր աշխատանքային եկամուտների հիմնախնդրի լուծումից, ապա ստիպված կլինի փոխհատուցել ցածր աշխատանքային եկամուտները սոցիալական տրանսֆերտների ծավալի աճի միջոցով, որը ոչ միշտ է հաջողությամբ պսակվել, ինչպես ցույց տվեց Ռուսաստանի փորձը [14, с. 31]:
Պետությունը շուկայական հարաբերություններում պետք է միջամտի մասնավոր տնտեսական կյանքին այնպես, որ աջակցի կենսամակարդակի
101
Մ Մարկոսյան
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (28), 2009թ.
բարձրացմանը, բնակչության առողջության բարելավմանը, կրթության և մշակույթի ոլորտների բարելավմանը, մարդկանց անվտանգության ապահովմանը և բարենպաստ բնապահպանական պայմանների ձևավորմանը [15, с. 247-248]:
2008թ. կեսերից սկիզբ առած և մեծ արագությամբ ծավալված ճգնաժամի «հայրենիքը» ԱՄՆ-ն է: Այն սկզբնավորվեց որպես ֆինանսական (քանի որ դրսևորվեց հիփոթեքային շուկայում), այնուհետև տարածվեց տնտեսության մյուս ոլորտներում և վերածվեց տնտեսական ճգնաժամի: Նշված ճգնաժամի հաջորդ կարևոր առանձնահատկությունն այն էր, որ այն ստացավ գլոբալ բնույթ և տարածման մասշտաբներով ընդգրկեց աշխարհի բոլոր պետություններին: Ներկայիս ճգնաժամի հաջորդ բնորոշ հատկանիշն այն է, որ ստեղծված պայմաններում դրանից դուրս գալու լոկոմոտիվի դերը սկսեց կատարել պետությունը: Դրանով իսկ տնտեսության վրա մեծացավ պետության կարգավորման ուժը. շուկայական ինքնակարգավորման հնարավորությունները զգալիորեն նվազեցին: Բավական է նշել, որ աշխարհի առաջատար երկրների կողմից իրականացված հակաճգնաժամային միջոցառումների իրականացման արդյունքում շատ կարճ ժամանակահատվածում' ընդամենը 1 տարվա ընթացքում, այդ երկրներում պետական սեփականության բաժինը 8-12%-ից հասավ սեփականության ընդհանուր ծավալի 1/3-ին:
Մեծ հաշվով աշխարհի պետությունների կողմից իրականացվող հակաճգնաժամային միջոցառումները կարելի է խմբավորել 2 խմբում, երբ խթանվում է առաջարկը, և երբ խթանվում է պահանջարկը: Մենք ավելի շատ հակված ենք երկրորդ մոտեցմանը, որն ավելի շատ ունի շուկայական կամ սոցիալական ուղղվածություն: Դա բացատրվում է այն հանգամանքով, որ, ի տարբերություն պլանային (հրամայական) տնտեսության, որտեղ արտադրողը (առաջարկ ստեղծողն) ուներ թելադրող դեր, շուկայական տնտեսության ժամանակ տնտեսության շարժող ուժը սպառողն է (պահանջարկ ձևավորողը): Ահա թե ինչու առավել արդյունավետ կարելի է համարել այն պետությունների վարած հակաճգնաժամային ծրագրերը (միջոցառումները), որոնք ուղղված և հասցեագրված են հենց սպառողին: Ստորև բերված տարբեր երկրների կողմից իրականացվող հակաճգնաժամային սոցիալական միջոցառումներն ընդհանուր գծերով որոշակի պատկերացում են տալիս այդ երկրների կատարած քայլերի մասին: Անկասկած է նաև, որ դեռևս վաղ է խոսել այս կամ այն երկրում իրականացված հակաճգնաժամային սոցիալական քաղաքականության արդյունավետության մասին, քանի որ նախ' այդ երևույթը դժվար չափելի է, և երկրորդ' դեռևս բավարար ժամանակ չի անցել ամբողջական պատկերացում կազմելու իրականացվող քաղաքականության արդյունավետության վերաբերյալ: Բոլոր դեպքերում բերված տեղեկություններն օգտակար կարող են լինել նաև մեզանում իրականացվող հակաճգնաժամային սոցիալական միջոցառումների զինանոցը հարստացնելու և, սոցիալ-տնտեսական զարգացման առանձնահատկությունները հաշվի առնելով, նաև դրանք իրականացնելու համար:
102
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (28), 2009թ.
Մ Մարկոպաե
Աղյուսակ 1
Աշխարհի տարբեր երկրեերումկիրառվող հակաճգեաժամաիե սոցիալական միջոցառումները
Դրամական բնույթի միջոցառումներ Ոչ դրամական բնույթի միջոցառումներ
ԱՍՆ
1. ԱՄՆ նախագահի աշխատակազմը հայտարարեց, որ TARP ծրագրի երկրորդ մասը առավելապես կուղղվի կազմակերպությունների և սպառողների վարկավորմանը, այլ ոչ թե բանկերի օգնությանը: Տրամադրվող գումարներից մոտավորապես $100 մլրդ-ը պլանավորվում է օգտագործել բնակարանների շուկայում ճգնաժամի հետևանքների մեղմմանը, մասնավորապես, այն բնակարանատերերի աջակցմանը, որոնց սպառնում է հեռացում կապված հիփոթեքի գծով անձնական ան-վճարունակության հետ: Դրա հետ մեկտեղ Bank of America-ն TARP—ի շրջանակներում $20 մլրդ-ի չափով միջոցներ կստանա և $118 մլրդ գումարի երաշխիքներ, որը նախօրոք առանձնացված $15 մլրդ-ի հետ բանկին հնարավորություն կտա վերականգնել ֆինանսական դրությունը Merrill Lynch—ի ձեռքբերումից հետո1: 2. ԱՄՆ պետական գանձապետարանը հունվարի վերջին 700 միլիարդանոց խրախուսող փաթեթից առանձնացրեց $386 մլրդ: Ֆինանսական օգնություն ստացան երկրի 14 նահանգներից 23 բանկեր, իսկ ֆինանսական ինստիտուտների ընդհանուր թիվը, որոնք պետության կողմից աջակցություն են ստացել խրախուսվող փաթեթի շրջանակում, արդեն հասել է 317-ի: 3. Հունվարի վերջին Կոնգրեսը հավանության է արժանացրել տնտեսության խրախուսման $819 մլրդ արժողությամբ ծրագիրը: Օրենսդրությունը թույլ է տալիս $544 մլրդ տրամադրել ենթակառուցվածքային ծախսումներին, ինչպես նաև $275 մլրդ ֆիզիկական անձանց և բիզնեսի հարկային բեռի մեղմացմանը2: 4. Ուժի մեջ է մտել երկրի տնտեսության օգնության $787 մլրդ արժողությամբ օրենքի նախագիծը3: 5. Հրապարակվել է բնակարանային շուկային աջակցման ծրագիրը, որը կոչված է կանխելու 9 մլն ամերիկացիների տների կորուստը, որոնք դժվարությունների են հանդիպել հիփոթեքային վարկերը վճարելիս: Պլանը ենթադրում է այդ նպատակների համար $75 մլրդ-ի հատկացում: Այն թույլ կտա վերաֆինանսավորել 5 մլն փոխառուների հիփոթեքային վճարները: 1. Ամերիկյան և եվրոպական 10 բանկերի կոնսորցիումի կողմից ընդհանուր $70 մլրդ բյուջեով հիմնադրամի ստեղծում չափերով ավելի փոքր ֆինանսական ինստիտուտներին օգնություն ցուցաբերելու համար4: 2. ԱՄՆ նախագահը հայտարարեց 3 մլն աշխատատեղերի պահպանման շրջանակներում նոր հանձնաժողովի ստեղծման մասին: Խմբի հիմնական խնդիրը կլինի աշխատող ընտանիքներին օգնությունը, որոնք ընկել են դժվար կացության մեջ: Հանձնաժողովի ծրագրերում կրթական ծրագրեր և դասընթացներ են, միջին խավի եկամուտների և կենսաթոշակային խնայողությունների պահպանում5: 3. Ներդրումների ուղղում էկոլոգիապես մաքուր էներգիայի զարգացմանը մոտակա երեք տարիների ընթացքում էներգիայի այլընտրանքային տեսակների հայթայթման կրկնակի ավելացման նպատակով և էներգամատակարարման բարելավում, որը նույնպես կստեղծի մոտավորապես 500 հազար աշխատատեղ6: 5. Գործազրկության և առողջապահության գծով ապահովագրական համակարգի բարելավում, ամերիկյան ընտանիքների 95 տոկոսին հազար դոլարի չափով հարկային արտոնությունների տրամադրում:
1 http://www.k2kapital.com/news/fin/527217.html
2 http://www.k2kapital.com/news/fin/537089.html
3 http://www.rb.ru/news/economics/2009/02/18/102157.html
4 http ://www. k2kapital.com/news/fin/514886. html
5 Նույն տեղում:
6 http://www.rbc.ru/rbcnews/20090110193958.shtml
103
Մ Մարկոսյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (28), 2009թ.
Դրամական բնույթի միջոցառումներ Ոչ դրամականբնույթի միջոցառումներ
Գերմանիա
1. Մշակված է տնտեսության խթանմանը նպաստող ծրագիր €31 մլրդ-ի կամ ՀՆԱ 1.25 տոկոսի չափով1։ 2. Կառավարությունը սոցիալական ապահովագրության վճարների նվազեցման նպատակով տրամադրում է €10 մլրդ և ևս մի քանի մլրդ հարկային բեռի թուլացման և ներդրումների համար1 2։ 2. Խթանող միջոցների երկրորդ փաթեթը, որը արժե €50 մլրդ ($67.02 մլրդ), ներառում է ենթակա-ռուցվածքում և կրթության ոլորտում նոր ներդրումներ, որոնք կնպաստեն աշխատատեղերի պահպանմանը (դաշնային կառավարությունը ներդրումների համար կապահովի €14 մլրդ, իսկ գերմանական 16 «հողեր» կստանան հավելյալ միջոցներ), €1.5 մլրդ հատկացվում է մեքենաշինական արդյունաբերությանը (այդ թվում, նոր ավտոմեքենա գնողներին €2.5 հազար պարգևատրում)։ 2009թ. հարկային արտոնությունները կավելանան մինչև €2.9 մլրդ, իսկ 2010-ից կհասնեն մինչև €6.05 մլրդ-ի3: 1. Աշխատավարձի սահմանափակումների կիրառում մինչև €50 հազար (հաստատման փուլում է)4: 2. Ճգնաժամի դեմ պայքարում կրճատել աշխատանքային շաբաթը. 2009թ. հունվարի 1-ից ճգնաժամ ապրող ձեռնարկությունները անցնում են 3-4-օրյա աշխատանքային շաբաթի։ Ձեռնարկատերերը վճարում են աշխատակիցների աշխատավարձը, իսկ պետությունը փոխհատուցում է մնացած ծախսերը։ 3. Համաշխարհային ճգնաժամի պայմաններում տնտեսության խթանման երկրորդ ծրագիրը ներառում է աշխատանքից հեռացման արգելքը. Գերմանիայի խոշորագույն ընկերությունները չպետք է դիմեն զանգվածային կրճատումների պետության ֆինանսական օգնության դիմաց:
Ֆրանսիա
1. Հրապարակվել է տնտեսական ճգնաժամի սոցիալական հետևանքների վերացմանն ուղղված գործողությունների փաթեթը։ Հասարակությանն արտակարգ օգնություն ցուցաբերելու ծրագիրը (€2.65 մլրդ) նախատեսում է գործազուրկներին միջոցներ տրամադրել իրենց կարիքների բավարարման նպատակով։ Գլխավոր առաջարկություններից մեկը կդառնա աշխատանքը կորցրած կադրերի վերապատրաստմանն ուղղված հիմնադրամի ստեղծումը։ Առաջարկված գործողությունների փաթեթը ներառում է նաև 4 մլն ընտանիքների հարկային բեռի թեթևացում, գործազրկության և բազմազավակ ընտանիքների նպաստների ավելացում5։ 1. Հիմնվել է նոր նախարարություն, որը պատասխանատու է ազգային տնտեսության վերականգնման ծրագրի իրականացման համար։ Ծրագիրը նախատեսում է այդ նպատակների համար €26 մլրդ-ի տրամադրում։ Նախարարությունը ստեղծվել է վերահսկողություն իրականացնելու համար։ Մասնավորապես, հավելյալ միջոցների ծախսման վերահսկողության համար, որոնք բացառապես ուղղված են ազգային տնտեսության վերականգնմանը, այլ ոչ թե տարբեր գերատեսչությունների ընթացիկ ծախսերի համար։ 2. Ավանդների երաշխավորում €70 հազար ծավալով։
1 http://www.burocrats.ru/banks/081204173819.html
2 http://news.finance.ua/ru/~/1/0/all/2008/12/25/147465
3 http://www.k2kapital.com/news/fin/523695.html
4 http://www.magazine-deutschland.de/en/artikel-en/article/nbd/1/article/das-500-milliarden-euri-rettungspaket-der-bundesregie-rung.html
5 http://www.banki.ru/news/bankpress/?id=849501..html
104
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (28), 2009թ.
Մ Մարկոսյաե
Դրամական բնույթի միջոցառումներ Ոչ ւյրամակաե բեույթի
Հուեգարիա միջոցառումներ
1. Տրամադրվում եե պարտքայիե պարտավորություե-եերի վերաֆիեաեսավորմաե երաշխիքներ $ 1.5 մլրդ ըեդհաեուր արժողությամբ: 2. $1.3 մլրդ ըեդհաեուր գումարով վարկերի երաշխիք -եերի տրամադրմաե ծրագիր հիմեակաեում փոքր և միջիե բիզեեսիե: 3. Կառավարություեը եախատեսել է վարկավորել փոքր ու միջիե բիզեեսը, իեչի համար 140 մլրդ ֆորիետ է առաեձեացրել: Իտալիա 1. Տոկոսադրույքի ավելացում երեք տոկոսով: 2. Ավաեդեերի երաշխիքեերի ծավալը 6 մլե-ից ավելացել է միեչև 13 մլե ֆորիետ:
1. Երեք տարվա ըեթացքում կառավարություեը տետեսու-թյաե աջակցմաեը կուղղի €40 մլրդ: Գումարը կարող է աճել միեչև €80 մլրդ, եթե Իտալիաե ստաեա ԵՄ օգեություեը: 2. 2009-2010թթ. կառավարություեը ըեդհաեուր առմամբ €8 մլրդ կհատկացեի համաշխարհայիե ֆիեաեսատետեսա-կաե ճգեաժամի սոցիալակաե հետևաեքեերի վերացմաեը: Տվյալ դեպքում եեթադրվում եե հաերությաե առավել թույլ և աեպաշտպաե շերտերիե օգեությաե ցուցաբերմաե մե-խաեիզմեեր, այդ թվում եաև ճգեաժամի հետևաեքով աշխատաեքից զրկված քաղաքացիեերիե: Չեխիա 1. Միեչև €103 հազար ծավալով ավաեդեերի երաշխավորում:
Կառավարություեը հավաեությաե է արժաեացրել տետե-սությաե խթաեմաե ծրագիրը: Դրաե համապատասխաե տետեսակաե աեկմաե դեմ պայքարում երկիրը մտադիր է հատկացեել €2.44 մլրդ: Նախագիծը եախատեսում է հարկերի կրճատում, եեթակառուցվածքեերում և բեապահ-պաեություեում եերդրումեեր, իեչպես եաև ավտոարտա-դրողեերիե և փոքր բիզեեսիե վարկերի տրամադրում: 2009թ. փետրվարի 5-իե բաեկայիե տոկոսադրույքի իջեցում 2.25–ից միեչև 1.75 տոկոս1:
Մեծ Բրիտաեիա 1. Կառավարություեը 400 մլե ֆուետ ստեռլիեգ (€444 մլե) հատկացրեց առաջիե բեակարաեը ձեռք բերող աեձաեց օգեությաե համար: Այդ միջոցեերե ուղղվել եե 130 ըեկե-րություեեերի, որոեք պետք է կառուցեե բեակելի աեշարժ գույքի 18 հազար օբյեկտեեր: Ծրագիրը գործում է 2009-ից: Բացի այդ, եախատեսվում է երիտասարդ ըետաեիքեերիե տրամադրել բեակարաեի ձեռքբերմաե 30% զեղչ2: 2. Մեծ Բրիտաեիայում մշակվել է 20 մլրդ ֆուետ ստեռլիեգ արժողությամբ համալիր միջոցառումեերի ծրագիր, որը եերառում է հարկայիե արտոեություեեեր և ծախսեր փոքր ըեկերություեեերի, ցածր վարձատրվող աշխատող-եերի ու տեայիե տետեսություեեերի օգեությաե համար: 1 http://www.uabanker.net/daily/2009/02/020509_1620.shtml 2 http://www.prian.ru/news/12732..html
105
Մ Մարկոպաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (28), 2009թ.
Դրամական բնույթի միջոցառումներ Ոչ դրամական բնույթի միջոցառումներ
Ճապոեիա
1. ԱՄՀ-ին $98 մլրդ-ի տրամադրում ճգնաժամից տուժած զարգացող երկրներին օգնելու նպատակով1։ 2. Կառավարությունը հաստատեց $54 մլրդ-ի կայունացնող միջոցառումների փաթեթը։ Այդ միջոցները ծախսվելու են փոքր բիզնեսի վարկավորման և աշխատանք ից ազատվածների նպաստների տրամադրման վրա։ 3. Կառավարությունն ավելի քան $70 մլրդ է ուղղել զբաղվածության ապահովագրման վճարների դրույքն իջեցնելու նպատակով։ Կառավարությունը մտադիր է իջեցնել տների սեփականատերերի հարկը, ինչի համար պահանջվում է ավելի քան $100 մլրդ։
Հարավային Կորեա
2009թ. փետրվարի 11-ին նախագահը հավանության արժանացրեց փոքր և միջին ընկերություններին $37 մլրդ վարկային երաշխիքների տրամադրման պլանը, որոնք տուժել են վարկային ճգնաժամից։ Կառավարությունը պլանավորում է վաճառել իրեն պատկանող ընկերությունների բաժնետոմսերի $12.5 մլրդ ընդհանուր գումարի փաթեթը, որը գնվել է 1998թ. ասիական ֆինանսական ճգնաժամի ժամանակ ուղիղ արտասահմանյան ուղղակի ներդրումներ ներգրա-վեյու նպատակով2։
Սինգապուր
Կառավարությունը մտադիր է մեկնարկել այսպես կոչված աշխատանքային վարկերի տրամադրման ծրագիրը, որոնք կարող են փոխհատուցել գործատուների ք ի-նանսական ճգնաժամի պայմաններում աշխատատեղերի պահպանման ծախքերը։ Ծրագրի արժեքը կկազմի 4.5 մլրդ սինգապուրյան դոլար3։
Սաուդյան Արաբիա
Սաուդյան Արաբիան առանձնացրել է $2.67 մլրդ խոշորագույն սոցիալական ուղղվածության բանկին, որը տրամադրում է անտոկոս վարկեր նվազող եկամուտ ունեցող բնակչությանը4։
Արգենտինա
Նախագահը հայտարարեց երկրի շինարարական ճյ ուղում աշխատատեղերի ստեղծման ծրագրի մասքն' փորձելով հաղթահարել ճգնաժամը։ Ծրագրի արժողությունը 71 մլրդ պեսո է ($21.5 մլրդ)։ Այդ միջոցառո ւմ-ների նպատակը շինարարական արդյունաբերությ ան մեջ զբաղվածների թվաքանակի ավելացումն է 362 հազարից 770 հազար մարդ։ Ծրագրի ֆինանսավորումը կիրականացվի ի հաշիվ 78 մլրդ պեսո ծավալով մասնավոր կենսաթոշակային կուտակումների5։ Մասնավոր կենսաթոշակային ֆոնդերի ազգայնացում6։
1 http://news.siteua.org/ 2 http։//www.k2kapital.com/news/fin/545037..html 3 http։//www.k2kapital.com/news/fin/529980..html 4 http://lenta.ru/news/2008/10/27/bank/ 5 http։//prian.ru/news/12458.html 6 http:// www.infosmi.ru/translation/244879.html
106
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (28), 2009թ.
Մ Մարկոսյաե
Դրամական բնույթի միջոցաաամւեր Ոչ դրամական բնույթի միջոցառումներ
Բրազիլիա
Նախագահը ստորագրել է բարեկեցության հիմնադրամի ստեղծման մասին հրամանը, որի սկզբնական չափը կկազմի 14.2 մլրդ ռեալ (մոտավորապես $6 մլրդ): Հիմնադրամի հիմնական խնդիրն է դառնալ երկրի տնտեսության համար համաշխարհային ֆինանսական ճգնաժամի հետևանքների մեղմացման լրացուցիչ գործիք: Հիմնադրամը կհամալրվի կառավարության խնայած միջոցների հաշվին:
2. ՀՀ սոցիալական ոլորտի վերափոխումներն ու արցի հիմնախնդիրները
Հայաստանի Հանրապետության տնտեսության համախառն ներքին արդյունքի նախընթաց աճը ձևավորել է բարենպաստ ներուժ սոցիալական ոլորտում դրական տեղաշարժերի, զարգացման ծրագրերի իրականացման և բարեփոխումների համար:
Համաշխարհային ֆինանսական ճգնաժամի բացասական ազդեցության առաջին ալիքին Հայաստանի Հանրապետությանը հաջողվեց դիմակայել, նախ' շնորհիվ արդյունավետ ֆինանսական վերահսկողության, որի արդյունքում ֆինանսական համակարգի կայունությունը բնութագրող ցուցանիշները պատմականորեն գտնվել են բարձր մակարդակի վրա, և երկրորդ ՀՀ տնտեսության ֆինանսական հատվածում «տաք փողերի» բացակայության: Միևնույն ժամանակ, թույլ էին կապերը միջազգային ֆինանսական շուկաների այն հատվածների հետ, որտեղ արձանագրվեց ճգնաժամի առաջին ալիքը: Մասնավորապես, ի տարբերություն զարգացած երկրների, Հայաստանի ֆինանսական շուկաներում բանկերում և այլ ֆինանսական կազմակերպություններում չդրսևորվեց խուճապ, չսրվեց իրացվելիության նկատմամբ պահանջարկը:
Այնուամենայնիվ, Հայաստանին, ինչպես և աշխարհի ոչ մի երկրի, չհաջողվեց խուսափել ճգնաժամի ազդեցությունից, որի հիմնական հարվածն իր վրա ընդունեց տնտեսության իրական հատվածը արձանագրելով անկման միտումներ: Դա հիմնականում պայմանավորված էր հետևյալ գործոններով.
• մասնավոր տրանսֆերտների կրճատմամբ,
• համաշխարհային շուկաներում հումքային ապրանքների և, հատկապես, մետաղների գների նվազմամբ,
• համաշխարհային պահանջարկի նվազման հետևանքով հայաստանյան արտահանելի ապրանքների և ծառայությունների արտահանման պահանջարկի անկմամբ,
• ՀՀ տնտեսություն ներհոսող ներդրումների ծավալների անկմամբ, ինչը համաշխարհային տնտեսությունում ֆինանսական միջոցների լիկվի-դայնության պակասի հետևանք էր [16, էջ 1-2]:
107
Մ Մարկոսյան
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (28), 2009թ.
Հաշվի առնելով ՀՀ տնտեսության վրա համաշխարհային ճգնաժամի ունեցած ազդեցությունը' ՀՀ կառավարության կողմից իրականացվող հակա-ճգնաժամային քաղաքականության արձագանքն ուղղված է ոչ թե ֆինանսական ինստիտուտների հզորացմանը և հնարավոր ռիսկերից լրացուցիչ ապա-հովագրմանը, այլ հիմնականում տնտեսական ակտիվության խթանմանը: Հակաճգնաժամային քաղաքականության հիմնական սկզբունքներն են.
• ֆինանսական կայունության միջոցով մակրոտնտեսական կայունության ապահովումը,
• փոխարժեքի արդյունավետ քաղաքականության իրականացումը,
• հասարակության և բիզնեսի հետ արդյունավետ հաղորդակցության ապահովումը,
• ընդլայնող դրամավարկային և հարկաբյուջետային քաղաքականության իրականացումը,
• ենթակառուցվածքներին ուղղված լայնածավալ ծրագրերի իրականացումը,
• գործարար միջավայրի բարելավումը և գործարարությանը ժամանակավոր աջակցության տրամադրումը,
• սոցիալական ուղղվածություն ունեցող ծրագրերի իրականացման առաջնահերթությունը [16, էջ 6]:
ՀՀ կառավարության հակաճգնաժամային միջոցառումների ցանկում տեղ է գտել նաև «Սոցիալական ծրագրեր» բաժինը: Այդ բաժնում ՀՀ կառավարությունը հայտարարել է «Երիտասարդներին մատչելի բնակարան» պետական նպատակային ծրագրի մեկնարկի մասին, որի հիմնական նպատակն է սոցիալապես անապահով ընտանիքների աջակցությունը: Ծրագրով նախատեսվում է իրականացնել պետական օժանդակություն երիտասարդ ընտանիքներին հիփոթեքային վարկավորման միջոցով բնակարան ձեռք բերելու նպատակով: Նշված օժանդակությունը նախատեսվում է իրականացնել հետևյալ երկու ուղղություններով.
• Պետության կողմից 10-15 տարի մարման ժամկետով անտոկոս փոխառության տրամադրում հիփոթեքային վարկի կանխավճարի համար պահանջվող գումարի 30%-ի չափով, իսկ երիտասարդ ընտանիքում անչափահաս երեխաների առկայության դեպքում, յուրաքանչյուր երեխայի համար, ևս 10%:
• Պետության կողմից հիփոթեքային վարկի տոկոսադրույքի մասնակի սուբսիդավորում: Երիտասարդ ընտանիքում անչափահաս երեխաների առկայության դեպքում յուրաքանչյուր երեխայի հաշվարկով կսուբսի-դավորվի ևս 10%, մինչև նրա չափահաս դառնալը [16, էջ 22-23]:
108
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (28), 2009թ.
Մ Մարկոսյաե
Անհրաժեշտ է նշել, որ թեև համաշխարհային ճգնաժամի ազդեցությունն ավելի է խորանում (բավական է նշել, որ 2008թ. առաջին կիսամյակում ՀՆԱ անկումը կազմել է 16.3%), սակայն ՀՀ կառավարությունը հայտարարել է, որ բնակչությանն առնչվող պետական սոցիալական ծրագրերը փոփոխությունների չեն ենթարկվելու, ինչը կարևոր երաշխիք է կենսամակարդակի պահպանության համար: Բնականաբար, այս ոլորտում կան նաև բազմաթիվ հիմնա-խնդիրներ, որոնք լուծումների կարիք ունեն:
Համաշխարհային ճգնաժամի տնտեսական, հետևաբար նաև սոցիալական իրավիճակի բացասական զարգացումներին հակազդելու համար անհրաժեշտ են մի շարք անհապաղ միջոցառումներ։ Մասնավորապես, սպառման կտրուկ անկում թույլ չտալու և ազգային արտադրողին խրախուսելու նպատակով արդյունավետ կարող է լինել անուղղակի հարկերի (ԱԱՀ, ակցիզ-ներ) որոշ իջեցումը երկրի ներսում սպառվող ապրանքների նկատմամբ: Օրինակ' ԱԱՀ-ն կարելի է իջեցնել 20%-ից մինչև 16-17%: Բարձր գործազրկություն թույլ չտալու նպատակով շահութահարկը կարելի է իջեցնել մինչև եկամտահարկի մակարդակ։
Նշենք նաև, որ եկամտահարկի գործող սանդղակը տնտեսական ճգնաժամը հաղթահարելու լավագույն միջոցը չէ. հարուստներն ավելի շատ պետք է վճարեն: Միևնույն ժամանակ, խստություն պետք է ցուցաբերել շքեղության առարկաների, ծխախոտի, ալկոհոլի հարկման ուղղությամբ (սրանց ակցիզա-յին հարկը պետք է բարձրացվի): Ծխախոտի, ալկոհոլի, ավտոմեքենաների, բջջային հեռախոսների ներմուծման մաքսատուրքերը պետք է ավելացվեն: Այս փոփոխությունները հնարավորություն կտան թույլ չտալ բյուջեի եկամուտների կտրուկ անկում, խթանել զբաղվածության բարձր մակարդակ, հարկավորել ներմուծումները (դրանով իսկ նպաստել արտահանում-ներմուծում նոր հավասարակշռության հաստատմանը): Բյուջեի համալրման լուրջ աղբյուր կարող է հանդիսանալ գույքահարկի ավելի մեծ տարբերակումը, պրոգրեսիվ եկամտահարկի սանդղակի կատարելագործումը (հարուստներն ավելի շատ պետք է հարկվեն), էլիտային բնակարանային շինարարության բարձր դրույքաչափերով հարկումը Երևանի կենտրոնում: Գործող հարկերի մասով' հույժ կարևոր է, որպեսզի հարկվեն բոլորը: Դրան հակառակ սոցիալական լարվածությունը թուլացնելու համար անհրաժեշտ է եկամտահարկով չհարկվող գումարի սահմանագիծը բարձրացնել մինչև 50 հազար դրամ։
Ճգնաժամի ընթացքում անխուսափելի է պետական ներդրումների տեսակարար կշռի, համախառն կուտակումների նորմայի, ներդրումային ծրագրերում պետության փայամասնակցության բարձրացումը: Գործազրկության բարձր մակարդակ ունեցող մարզերում պետք է իրականացնել ներդրումներ ենթակա-ռուցվածքների ոլորտում, իրականացնել հանրային բնույթի աշխատանքներ:
109
Մ Մարկոսյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (28), 2009թ.
Պետք է հիշել, որ ճգնաժամի արդյունքում մասնավոր արտասահմանյան ներդրումները երկար ժամանակով կարող են անհետանալ: Կահագնանա հայրենական կապիտալի արտահոսքի ավելացման վտանգը: Ահա թե ինչու անհրաժեշտ է 20% հարկ սահմանել կապիտալի արտահանման նկատմամբ:
Բանկային համակարգի աշխուժացման և ներդրումների խրախուսման համար կարևոր են հետևյալ միջոցառումները.
1. Ավանդների երաշխավորման հիմնադրամի գործունեության թափանցիկության և հուսալիության ապահովում, հասարակության լայն շրջանակներին հասու պարբերաբար հաշվետվությունների ու զեկույցների հրապարակում:
2. Դրամային ավանդների երաշխավորվող շեմի բարձրացում մինչ 8-10 մլն դրամ մակարդակը, արտարժութային ավանդների երաշխավորվող մակարդակի անփոփոխ կամ չնչին բարձրացման պարագայում:
3. Բանկային համակարգի իրացվելիությանն ու վճարունակությանն ուղղված հատուկ միջոցառումների իրականացում, տնտեսական նորմատիվների և բանկային տոկոսի հաշվարկման մեխանիզմի վերանայում, մասնավորապես, ՀՀ Քաղաքացիական օրենսգրքի 879 հոդվածի' տոկոսա-դրույքների մակարդակը սահմանափակող մասի վերացում1 [17, էջ 294]:
4. Պարտավորությունների կատարման ապահովման լրացուցիչ միջոցների կիրառում, այդ թվում' պետական մարմինների օժանդակություն ժամկետանց պարտավորություններ ունեցող անձանց նկատմամբ համապատասխան միջոցների կիրառման հարցում։
Սրանք անհապաղ միջոցառումներ են, որոնք անհրաժեշտ է իրականացնել ճգնաժամի բացասական ազդեցությունը մեղմելու համար միայն, քանի որ մեր երկիրը գտնվում է ճգնաժամի մեջ, ինչը պահանջում է արտակարգ, ոչ ավանդական միջոցների կիրառում, առավել բեկումնային մոտեցումներ և երկարատև մշակումներ և, բացի այդ, նշված միջոցառումները ստեղծված իրավիճակում կարող են ավելացնել պետական բյուջեի եկամուտները, որոնք սոցիալական ծրագրերի իրագործման նյութական հիմքերն են:
Նշենք, սակայն, որ ՀՀ սոցիալական ոլորտում մինչև ճգնաժամն էլ կային հրատապ լուծում պահանջող բազմաթիվ խնդիրներ։ Այդ հարցերն այժմ էլ չեն կորցրել իրենց արդիականությունը, և դրանց պետք է անդրադառնալ անկախ տնտեսական իրավիճակից։
Ուսումնասիրության արդյունքում պարզեցինք, որ գոյություն ունեցող
1 Համաձայն այդ հոդվածի, «Փոխառության պայմանագրի կնքման պահին տոկոսների չափը չի կարող գերազանցել Հայաստանի Հանրապետության կենտրոնական բանկի սահմանած բանկային տոկոսի հաշվարկային դրույքի կրկնապատիկը»:
110
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (28), 2009թ.
Մ Մարկոսյաե
սոցիալական պաշտպանության ծրագրերը հիմնականում համապատասխանում եե Հայաստանի այժմյան աղքատության և խոցելիության դիմապատկերին: Դրանք նաև արտացոլում են Հայաստանի սոցիալական պայմանագրերը, ազգային այնպիսի գերակայությունը, ինչպիսին է բացասական ժողովրդագրական միտումների կանխումը ծնելիության խթանման միջոցով:
Քանի դեռ Հայաստանը որևէ անսպասելի ցնցում չի արձանագրել, հավանականությունը քիչ է, թե միջնաժամկետ առումով բնակչության ունեցած սոցիալական ռիսկերի բնույթն ու կառուցվածքը, սոցիալական պայմանագիրը և սոցիալական զարգացման գերակայությունները նշանակալի փոփոխությունների կենթարկվեն: Այդ առումով Հայաստանում այժմյան աղքատներին և խոցելի խմբերին ուղղված սոցիալական ապահովության ցանցերի և աշխատաշուկաների ծրագրերի լայնածավալ փոփոխությունների կարիք չի լինի: Փոխարենը կկարևորվեն դրանց ամրապնդումը և արդյունավետության բարձրացումը' իրականացման մեխանիզմների բարելավման միջոցով: Այս
ոլորտում կատարված ուսումնասիրություններն ու վերլուծությունները վկայում են, որ.
1. Կառավարությունը կարող է նպատակահարմար համարել գնահատել ավելի մեծ խմբերին տրամադրվող նպաստների ծրագրերը և դրանց կառուց-վածքը: Այդպիսի նպաստային ծրագրերից է մինչև երկու տարեկան երեխաների չաշխատող մայրերին նպաստների հատկացման ծրագիրը: Այն մեկն է խորհրդային ժառանգություն համարվող ծրագրերից, նպատակն է' մայրերին հնարավորություն տալ խնամելու երեխաներին, միաժամանակ նաև քաջալերել, որ նրանք շատ երեխաներ ունենան: Իրականում ծրագիրը, կարծեք թե, նպատակներից ոչ մեկն էլ չի իրագործում: Շատ քիչ աշխատող մայրեր են օգտվում դրանից, քանի որ աշխատանքից դուրս մնալու հնարավորությունը մեծանում է, իսկ նպաստի գումարը չնչին է' ներկայումս այն 6,000 դրամ է, կամ որ նույնն է, համարժեք է միջին աշխատավարձի 7%-ին: Լուծումներից մեկը կարող է լինել մայրության արձակուրդի կրճատումը' այն հասցնելով մեկ տարվա' փոխարենը կրկնապատկելով նպաստի գումարը: Նպաստի տրամադրումը կարելի է սկսել նաև միայն երկրորդ երեխայի ծննդից սկսած: Երեխայի խնամքի նպաստի չափի ավելացումը կարող է նաև ունենալ աղքատամետ ազդեցություն, քանի որ սովորաբար բազմազավակ լինում են աղքատ ընտանիքները: Գնահատման ենթակա մեկ այլ ծրագիր է նաև ժամանակավոր անաշխատունակության վճարովի պարապուրդը: Սա հատկապես կարևորվում է այժմ, երբ Պետական սոցիալական ապահովագրության հիմնադրամը վերածվել է Պետական սոցիալական ապահովության ծառայության, իսկ նախկին սոցիալական ապահովագրության վճարները (այդ թվում նաև ժամանակավոր անաշխատունակության վճարները) ֆինանսավորվում են բյուջեից: Որպես առաջին քայլ' կառավարությունը կարող է քննարկել վատ- 111
111
Մ Մարկոսյան
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (28), 2009թ.
առողջության պատճառով բացակայությունների որոշակի թվով օրերի վճարումը գործատուին հանձնելու հնարավորությունը:
Երրորդ ծրագիրը, որ գնահատման կարիք ունի, վերացված արտոնությունների դիմաց կանխիկի փոխհատուցման ծրագիրն է: Մի քանի տարի առաջ Հայաստանը վերացրեց կոմունալ ծառայությունների վճարները զեղչով մուծե-լու արտոնությունը' փոխարենն առաջարկելով կանխիկ փոխհատուցում: Գործնականում պարզվել է, որ իրենց բաշխվածությամբ այս արտոնություններն ավելի շատ ուղղված էին հարուստներին: Թեև ընդհանուր եկամտի համեմատությամբ այդ կանխիկի հատկացումը փոքր է և դժվար արձանագրելի տնային տնտեսությունների հարցումների ընթացքում, տրամաբանական կլինի ընդունել, որ բաշխման ազդեցությունը նույնն է: Կառավարությունը կարող է քննարկել այս ծրագրում միայն իսկապես աղքատ ընտանիքներին ներառելու հնարավորությունը և դա ընտանեկան նպաստների ծրագրի մեջ միավորելը:
2. Ուշադրության կենտրոնում պետք է պահել հասցեականության ապահովումը և թույլ չտալ ծրագրերի մասնատում: Ունենալով աղքատության և խոցելիության բարձր ցուցանիշներ' սոցիալական պաշտպանության ծրագրերի անհրաժեշտությունը զգալիորեն գերազանցում է այն ֆինանսական հնարավորությունները, որ առկա են այդ ծրագրերի ֆինանսավորման համար: Այդ պայմաններում, հասցեականության ապահովումն արդյունավետ միջոց է' ծրագրերի և ռեսուրսների մեծ մասը բնակչության ամենակարիքավորներին ուղղելու համար: Այս պայմաններում միջամտությունները մանրացված ծրագրերով իրականացնելու առաջարկները, որ կդասակարգեն դրանք ըստ աղքատության կամ խոցելիության, պետք է մերժվեն, փոխարենն այդ ծրագրերը ներառելով մեկ' ընտանեկան նպաստի ծրագրի մեջ: Այլապես, դա Հայաստանի համար կնշանակի վերադարձ անցյալին, երբ կային մի շարք փոքր, անարդյունավետ, ծախսատար ծրագրեր: Կստեղծվի այն նույն իրավիճակը, որ առկա էր 1998թ., երբ ընտանեկան նպաստի ծրագրի ներդրումը փոխարինվեց 26 խմբերով դասակարգված փոքր միջամտությունների ծրագրերով:
Ավելի մեծ ուշադրություն պետք է հատկացնել աշխատաշուկայի քաղաքականություններին: Այդ համատեքստում, անհրաժեշտ է ավելի շատ ռեսուրսներ հատկացնել աշխատաշուկայի ծառայությունների և այն աշխատանքների հետագա բարելավման ու ընդարձակման համար, որոնք բարեհաջող իրականացվել են մինչև հիմա: Նշվածը հիմնավորվում է Հայաստանի գործազրկության շատ բարձր մակարդակով (27%, որը շատ բարձր է տարածաշրջանի ցանկացած այլ երկրի համեմատությամբ): Թեև այդ ցուցանիշը հիմնականում կախված է աշխատատեղերի ստեղծման տեմպից, աշխատաշուկայի հաստատությունների ճկունությունը, աշխատատեղերի ու աշխատողների համադրման լավ ծառայությունները և գործազուրկների մրցունակությունը աշխատաշուկայում բարձրացնելու արդյունավետ միջոցները նույն-
112
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (28), 2009թ.
Մ Մարկոպաե
պես կարևոր դեր եե կատարում: Հայաստանն ընդունել է աշխատաշուկայի կանոնակարգերի ճկուն օրենսգիրք, իսկ Զբաղվածության պետական ծառայությունն էլ վերջին մի քանի տարիներին զգալիորեն ամրապնդել է իր կարողությունները: Սակայն այն շարունակում է հասանելի լինել աշխատանք փնտրողների միայն մի փոքր հատվածին: Պետք է շարունակվի այս հաստատության կարողությունների ամրապնդումը, պետք է ընդարձակվեն այն ծրագրերը, որոնք արդյունավետ են եղել գործազուրկներին թափուր աշխատատեղերի համար մրցունակ դարձնելու հարցում:
3. Կառավարությունը պետք է օգտագործի սոցիալական պաշտպանության կառավարման կառուցվածքում վերջերս տեղի ունեցած փոփոխությունները' աշխատանքների ավելի արդյունավետ կազմակերպման, տեղեկատվական բազայի ամրապնդման, բարելավված հաշվետվողականության և թափանցիկության միջոցով ապահովելու համար ավելի որակյալ և արդյունավետ ծառայությունների մատուցումը, որի համար առաջարկվում են հետևյալ քայլերը.
• Ավարտին հասցնել սոցիալական պաշտպանության տեղեկատվական համակարգերի կառավարման աշխատանքները: Հայաստանը, որ սոցիալական ապահովության ոլորտում տեղեկատվական համակարգերի ներդրման առաջամարտիկն էր, այժմ հետ է մնում իր հարևաններից, ինչպես նաև Եվրոպայի և Կենտրոնական Ասիայի տարածաշրջանի այլ երկրներից: Բիզնես գործընթացների կառավարման էլեկտրոնային դարաշրջան բարեհաջող մուտք գործելու համար պետք է արվի հետևյալը. ավարտին հասցվի սոցիալական ապահովության կորպորատիվ տեղեկատվության և հաղորդակցության ցանցի մշակումը, սոցիալական ապահովության համակարգում բոլոր բիզնես գործընթացների ավտոմատացումը և դրանց ինտեգրումը միասնական տեղեկատվական համակարգերի կառավարման մեջ, որի համար անհրաժեշտ է ներդնել LANs և WLANs և ուսուցանել տեղեկատվական համակարգերի կառավարման աշխատանքներն իրականացնողներին:
• Ավարտին հասցնել սոցիալական ապահովության բոլոր տեղական գրասենյակները ֆիզիկապես կամ վիրտուալ մեկ կանգառի պատուհանների վերածելու գործընթացը: Նման փորձն ունեցել է հաջողություններ: Ծառայություն մատուցողները բարելավել են իրենց ներքին արդյունավետությունը, իսկ հաճախորդներն էլ ստանում են ավելի որակյալ ծառայություններ, դրանք նաև ավելի էժան են: Այդ առումով, նորաստեղծ SSSS (նախկին հիմնադրամը' SSLF) և SES գրասենյակները պետք է ի մի բերվեն' ընդհանուր սոցիալական ապահովության «մեկ կանգառի պատուհանի» մեջ:
• Սոցիալական ապահովության վարչատարածքային կենտրոնների ինտեգրում:
113
Մ Մարկոսյան
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (28), 2009թ.
Նշված կենտրոններն առանցքային դեր են կատարում ընտանեկան նպաստների շահառուների իրավասությունը ճշտելու և տվյալ վարչական տարածքում մարզային և քաղաքային իշխանությունների կառավարմամբ նպաստների հատկացման վարչական աշխատանքներն իրականացնելու հարցում: Բացի այդ, ընտանեկան նպաստների տրամադրման գործընթացում թափանցիկության բարելավման և հասցեականության ապահովման հիմնական խոչընդոտներից մեկը վարչական իրավիճակն է:
Կարծում ենք, նշված խնդիրը կարելի է մեղմել սոցիալական ապահովության վարչատարածքային կենտրոններն աշխատանքի և սոցիալական ապահովության նախարարության վարչական կառուցվածքի մեջ «մեկ կանգառի պատուհանի» ծառայությունների մատուցման մաս դարձնելով:
Հնարավորության սահմաններում նպաստները պետք է շահառուներին տրամադրվեն քարտերի տեխնոլոգիաների միջոցով, ինչը հաջողությամբ իրականացվել է տարածաշրջանի շատ երկրներում:
4. Անհրաժեշտ է ծրագրերը ֆինանսավորել հավուր պատշաճի: Ոչ մի ծրագիր չի կարող նախասահմանված նպատակին ծառայել, եթե չլինի բավարար ֆինանսավորում: Սոցիալական ապահովությանը հատկացվող ռեսուրսների քանակն ուղղակիորեն պայմանավորված է ընդհանուր ֆինանսական վիճակով և սոցիալական ռիսկերի կառավարմանը տրվող կարևորությամբ: Ելնելով դրանից' ակնկալվում է, որ աղքատությունն ու խոցելիությունը միջնաժամկետ առումով կշարունակեն մնալ լուրջ մարտահրավերներ: Ուրեմն, սոցիալական պաշտպանության համար պետական ծախսերը պետք է առնվազն կայուն մնան ՀՆԱ հարաբերակցության մասով: Ինչ վերաբերում է սոցիալական պաշտպանության համակարգի ներսում ռեսուրսների հատկացմանը (ընդունելով, որ աղքատությունը կշարունակի կրճատվել), առաջարկվում է աղքատության կրճատման ծրագրերի ֆինանսավորումն իրական առումով առնվազն պահել կայուն մակարդակի վրա:
5. Անհրաժեշտ է ստեղծել աղքատ և խոցելի անձանց տվյալների բազա: Որպես սկզբնակետ պետք է օգտագործել ընտանեկան նպաստների ծրագրի տվյալները, քանի որ այն բոլոր տնային տնտեսությունները, որ դիմում են ընտանեկան նպաստների ստացման համար, անցնում են թեստ, որի արդյունքում միավորներ են տրվում և որոշվում է նրանց նպաստառու դառնալու իրավունքը: Այդ տվյալները պետք է պահվեն Հայաստանի աղքատ և խոցելի անձանց տվյալների բազայում, իրական ժամանակային գրաֆիկով պարբերաբար թարմացվեն, և կարող են կիրառվել ոչ միայն ընտանեկան նպաստների, այլև կառավարության այլ ծրագրերի հասցեական իրականացման նպատակով:
Անհրաժեշտ է իրականացնել ծրագրերի պարբերական մոնիթորինգ և գնահատում: Աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարությունն
114
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (28), 2009թ.
Մ Մարկոսյաե
իրականացնում է ընտանեկան նպաստների ծրագրի կանոնավոր մոեիթորիեգ և գնահատում: Բացահայտումներն օգտագործվում են ծրագրի շարունակական բարելավման համար: Ի հավելումն' նախարարությունը նաև օգտագործում է տնային տնտեսությունների հետազոտությունների արդյունքները' գնահատելու համար ընտանեկան նպաստների ծրագրի հաջողվածությունը: Այս պրակտիկան պետք է այլ ծրագրերի դեպքում նույնպես կիրառվի, ինչը կհանգեցնի փաստերի վրա հիմնված սոցիալական ապահովության քաղաքականությունների ձևավորման: Այստեղ կարևոր դերակատարում կարող է ունենալ Աշխատանքի և սոցիալական հարցերի ազգային ինստիտուտը, սակայն այդ դերը հաջողությամբ կատարելու համար հարկ կլինի, որ այն էականորեն բարելավի իր կարողությունները:
6. Անհրաժեշտ է դադարեցնել փոխադարձ հաշիվների մարման պրակտիկան: Հայաստանում գործատուների և սոցիալական ապահովության ծրագրերի բյուջետային ֆինանսավորման ծրագրերի միջև դեռևս գոյություն ունի հաշիվների փոխադարձ մարման հին պրակտիկան: Ձեռնարկությունը ֆինանսավորում է ժամանակավոր անաշխատունակության պարապուրդը, մայրության արձակուրդը և մի քանի այլ հատկացումներ և այդ ծախսերը համապատասխանաբար հանում է իր վճարելիք սոցիալական պարտավորություն-ներից/հարկերից (նախկինում' սոցվճարումներ): Կան դեպքեր, երբ գործատուն հայտարարում է, որ իր վճարումները գերազանցել են իր հարկային պարտավորությունները: Այս համակարգը մնացել է խորհրդային անցյալից, երբ ձեռնարկության ներսում արհմիության մասնաճյուղերն իրականացնում էին ոչ կենսաթոշակային սոցիալական ապահովության նպաստների վարչարարությունը: Այն չի ապահովում թափանցիկություն և հաշվետվողականու-թյուն և պետք է դադարեցվի: Սոցիալական ապահովության բոլոր հատկացումների վարչարարությամբ պետք է զբաղվի Պետական սոցիալական ապահովության ծառայությունը: Այլ կերպ ասած' գործատուները պետք է ամբողջությամբ փոխանցեն հարկային մարմնին վճարման ենթակա սոցիալական հարկերը, իսկ ժամանակավոր անաշխատունակության պարապուրդի և մայրության արձակուրդի վճարները աշխատողները պետք է ստանան Պետական սոցիալական ապահովության ծառայությունից:
7. Հայաստանի Հանրապետությունում աղքատության հաղթահարման ներկա գործընթացը չի ներառում մարդու հոգևոր-մշակութային և սոցիալական ծառայությունների իրականացումը, չնայած պաշտոնապես այն ամրագրված է ՀՀ Աղքատության հաղթահարման ռազմավարական ծրագրում (ԱՀՌԾ). «...աղքատության տակ հասկացվում է կենսաբանական, սոցիալական, հոգևոր-մշակութային նվազագույն պահանջմունքները բավարարելու անհնարինությունը... Մարդն աղքատ է կամ աղքատ չէ հիշյալ երեք խմբերի
115
Մ Մարկոսյան
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (28), 2009թ.
համակցությամբ, և միայն նվազագույն նյութական (կենսաբանական) պահանջմունքների բավարարումը չի բերելու մարդու սոցիալական հնարավորությունների մեծացման և աղքատության վերացմանը...» [18, 1-ին բաժին, 1-ին գլուխ, 41-րդ և 42-րդ մասեր]:
Այս ամենը ցույց է տալիս, որ Հայաստանի Հանրապետությունում աղքատության հաղթահարումը սեղմվել և վերածվել է նյութական նվազագույն կարիքների բավարարման գործընթացի սա բնակչության նյութական գոյության տարրական պայմանների լուծում է, և նույնիսկ այս պայմաններում ՀՀ բնակչության 28.2%-ը չի կարողանում լուծել իր նյութական գոյության նվազագույն խնդիրները:
Աղքատության հաղթահարման համար պետք է
• Բարձրացնել աղքատության ընդհանուր գիծը սահմանելով այնպիսի պարենային և ոչ պարենային ապրանքներ, որոնք բազմազան են, որակյալ և նպաստում են մարդու զարգացմանը և ոչ թե նրա զուտ գոյապահ-պանմանը:
• Բարձրացնել նյութական-կենսաբանական աղքատության գիծը և առնվազն հասցնել նվազագույն պարենային ու սպառողական զամբյուղներն այն մակարդակին, որն անհրաժեշտ է մարդկանց առողջությունը, կենսունակությունը և ֆիզիկական զարգացումը պահպանելու համար:
• Սահմանել նաև անհրաժեշտ նվազագույն գումարը մարդկանց նյութական-կենսաբանական, սոցիալական և հոգևոր-մշակութային պահանջմունքների բավարարման համար:
• Օրենքով ամրագրել նվազագույն պարենային զամբյուղի և սպառողական զամբյուղի պարունակությունը և արժեքները, ինչպես նաև աղքատության գիծը հաշվի առնելով ոչ միայն նյութական-կենսաբանական, այլև սոցիալական ու հոգևոր-մշակութային աղքատության չափորոշիչ-ները: Այս սահմանված նվազագույն գումարներն անպատճառ պետք է հաշվի առնվեն և հիմք հանդիսանան աշխատավարձերի, կենսաթոշակների և նպաստների չափերի սահմանման գործում:
Աղքատության հաղթահարումը, բնակչության եկամուտների տարբերության կրճատումը կիրականացվի բնակչության անապահով ճանաչված ընտանիքների աղքատության ընտանեկան նպաստների ֆինանսական հատկացումների ավելացման, նվազագույն աշխատավարձի աստիճանական բարձրացման, աշխատունակ բնակչության զբաղվածության արդյունավետ մակարդակի ապահովման միջոցով:
Բացի դրանից, անհրաժեշտ է կատարելագործել նվազագույն աշխատավարձի քաղաքականությունը, ինչպես նաև հաղթահարել քաղաքացիական և պետական տարբեր ծառայությունների աշխատավարձերի միջև գոյություն
116
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (28), 2009թ.
Մ Մարկոպաե
ունեցող էական տարբերությունները:
«Կեեսաեվազագույե զամբյուղի նվազագույն բյուջեի մասին» ՀՀ օրենքի մեթոդաբանության մշակման, բնակչության եկամուտների ինդեքսավորման մեխանիզմների կատարելագործման ուղղությամբ տարվող աշխատանքները: Նախատեսվում է ավարտին հասցնել արտադրությունում դժբախտ դեպքերից և մասնագիտական հիվանդություններից պարտադիր ապահովագրական համակարգի ներդրման, սոցիալական ապահովագրական պետական հիմնադրամի կառավարման, կենսաթոշակների ֆինանսավորման հավաքագրման և վերահսկողության նոր մեխանիզմների ներդրման հետ կապված մեթոդական, կազմակերպչական միջոցառումների և իրավական նորմերի մշակման ու ներդրման աշխատանքները: Աշխատանքի պաշտպանության բնագավառում անհրաժեշտ է ընդունել աշխատանքի անվտանգության և հիգիենայի մասին օրենսդրություն, ապա և ուժեղացնել հսկողությունն աշխատանքի և աշխատանքի պաշտպանության օրենսդրության կատարման նկատմամբ: Աշխատանքի պայմանների և անվտանգության ապահովման բարելավման համար անհրաժեշտ է մշակել մեխանիզմներ' գործատուներին տնտեսապես խթանե-լու առաջին հերթին տնտեսության այն ճյուղերում, որոնք կապված են մասնագիտական ռիսկայնության հետ:
Զբաղվածության բնագավառում անհրաժեշտություն է դարձել աշխատաշուկայի վերլուծության մեթոդաբանության ճշգրտումը, աշխատանք փնտրող անձանց առավել արդյունավետ օգտագործումը մասնագիտական կողմնորոշման, վերապատրաստման և որակավորման բարձրացման դասընթացներում:
Զբաղվածության բնագավառի մարտավարության կարևոր ուղղություններ են համարվում առավել ճկուն աշխատանքի շուկայի ձևավորումը, աշխատուժի զանգվածային ազատման կանխումը, հեռանկարային բնագավառներում և արտադրություններում աշխատատեղերի ստեղծումը, ֆինանսական շուկայի մուտքի ընդլայնման ճանապարհով փոքր և միջին ձեռնարկությունների ոլորտի զարգացումը և հասանելիության ապահովումը հատկապես աղքատ ճանաչված սոցիալական ռիսկի խմբերի համար: Ի լրումն' անհրաժեշտ է ընդլայնել վարձատրվող հասարակական աշխատանքների ծավալներն ու հատկացվող ֆինանսական միջոցները, կատարելագործել, զարգացնել և խրախուսել բնակչության ինքնազբաղվածության և եկամտաբեր գործունեության ձևերը' յուրաքանչյուր անհատի, ինչպես նաև տնտեսության և հասարակության տնտեսական և սոցիալական շահերի բավարարման նպատակով:
8. Համաձայն Հայաստանի Հանրապետության աշխատանքային օրենսգրքի (ընդունված է 2004թ. նոյեմբերի 9-ին) հոդված 182-ի. Աշխատավարձի ինդեքսավորումը կատարվում է Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությամբ սահմանված կարգով: Թեև նշված օրենքի ընդունումից հետո անցել է
117
Մ Մարկոսյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (28), 2009թ.
ավելի քաե 4 տարի, սակայն մինչև օրս աշխատավարձի ինդեքսավորման վերաբերյալ ոչ մի փաստաթուղթ չի ընդունվել, ինչը, անկասկած, նորմալ համարել չի կարելի: Հարցի իրավական կարգավորման տեսանկյունից նշված 182 հոդվածի ձևակերպումը անորոշ է այն առումով, որ աշխատավարձի ինդեքսավորման վերաբերյալ ՀՀ օրենսդրությամբ այլ փաստաթղթերում գրառումներ չկան, և, հետևաբար, աշխատանքային օրենսգրքի 182 հոդվածի պահանջն իրականացնելու համար Հայաստանի Հանրապետության աշխատանքային օրենսգիրքը գործողության մեջ դնելու մասին ՀՀ օրենքում (ընդունվել է 2004թ. նոյեմբերի 9-ին) պետք էր առանձին հոդվածով ՀՀ կառավարությանը հանձնարարական տրվեր (նշելով նաև կատարման ժամկետը) ապահովելու օրենսգրքի 182 հոդվածի կատարումը:
Բնակչությանը ճգնաժամերից զերծ պահելու համար, որքան հնարավոր է արագ, անհրաժեշտ է ընդունել օրենք ՀՀ-ում առևտրային գործունեության պետական կարգավորման մասին, որտեղ պետք է առաջնային անհրաժեշտության սննդամթերքի գումարային առավելագույն առևտրային վերադիրը հաստատել 10-12%-ից ոչ ավելի: Միայն այս դեպքում ազգաբնակչությունը կխուսափի անվերահսկելի գների աճի հիմնախնդրից, որոնք վերջին 2-3 տարիների ընթացքում անհանգստացրել են հասարակությանը:
Սեպտեմբեր, 2009թ.
Աղբյուրներ և գրականություն
1. Куликов Л. М, Экономическая теория, учебник, Москва, 2006.
2. Курс экономической теории, учебник, издание 5-е, под общей редакцией М.Н.Чепурина, Е.А.Киселевой, Киров, “АСА”, 2006г.
3. Социальные реформы в странах с переходной экономикой, Проблемы и опыт, под редакцией С. В. Кадомцевой, Москва, ИКЦ “ДИС”, 1997.
4. Теория переходной экономики, учебное пособие под ред. И.П.Николаевой, Москва, 2001.
5. Մարկռպան Ա, Գեղամյան Ն. Սոցիալական քաղաքականության պետական կարգավորման հիմնահարցերը Հայաստանի Հանրապետությունում, Երևան, 2006.
6. Волков А.М, Швеция: социально-экономическая модель, Москва, 1991.
7. Афанасьева С., Пенсионная реформа в Швеции, журнал “Пенсия”, N4, апрель 1997г., стр. 57.
8. ЛампертХ, Социальная рыночная экономика: Германский путь, Москва, “Дело”.
9. Трансформационная экономика России, под редакцией А.В. Бузгалина, МГУ, Москва, 2006.
10. Самуэльсон П, Нордхаус В, Экономика, Москва, 1997.
11. БальцеровичЛ, Социализм, капитализм, трансформация, Москва, 1999.
12. Социальная политика, учебник, под общей ред. Н.Волгина, Москва, “РАГС”, 2005г.
13. Guhan S, Social security options for developing countries, International Labour Review, 1994, vol 133, no1.
118
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (28), 2009թ.
Մ Մարկոսյաե
14. Обзор экономики России, выпуск 3, Москва, 1999.
15. АганбегянА.Г, Социально-экономическое развитие Рассии, Москва, 2006г.
16. ՀՀ կառավարության հակաճգնաժամափն միջոցառումների իրականացման մասին ամփոփ հաշվետվություն, Ե., «Ֆենոմեն» հրատարակչություն, 2009:
17. ՀՀ քաղաքացիական օրենսգիրք, Ե., պաշտոնական տեղեկագիր, 2008:
18. Աղքատության հաղթահարման ռազմավարական ծրագիրը հաստատվել է ՀՀ կառավարության 2003թ. օգոստոսի 8-ի N 994-Ն որոշմամբ:
СОЦИАЛЬНАЯ ПОЛИТИКА В УСЛОВИЯХ КРИЗИСА Меружан Маркосян
Резюме
Рыночная экономика требует адекватности государственного управления и возможностей данного рынка, причем каждая деталь в этой цепочке должна выполнять предназначенную ей функцию. Предпринимательство или его регулирование не являются первичной задачей государства, оно может и должно играть свою роль в экономике, но при этом не вмешиваться напрямую в деятельность домашних хозяйств и финансирование производства.
На плечи государства должны лечь расходы по улучшению социальной среды, обеспечению обороноспособности, созданию законодательства, управлению государственными финансами, налогообложению, борьбе с инфляцией, а также разработке антикризисных и других программ, направленных на повышение конкурентоспособности экономики, обеспечение экономического роста, финансовой стабильности и поддержку малого и среднего предпринимательства.
В статье представлены основные подходы к осуществлению социальной политики в странах с развитым рынком. Нынешний мировой финансовый кризис поставил перед правительствами стран новые задачи по обеспечению интересов своих граждан. Почти во всех странах программы по социальному обеспечению предусматривают как финансовые, так и нефинансовые мероприятия. Антикризисная программа Правительства Республики Армения также предусматривает социальные мероприятия. Необходимо отметить, что Правительство РА не пошло на сокращение социальных программ, все они будут осуществляться в прежних объемах.
Автор предлагает свое видение реформ в социальной сфере и вносит предложения, способствующие увеличению доходов государственного бюджета, направленных на выполнение социальных программ.
119
