CC BY
228
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1(7), 2005թ.
Ա.Մարկոսյաե, Ն.Գեղամյաե
ԲՆԱԿՉՈՒԹՅԱՆ ԵԿԱՄՈՒՏՆԵՐԻ ԲԱՇԽՄԱՆ ԱՆՀԱՎԱՍԱՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԱՆՎՏԱՆԳՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱՏԵՔՍՏՈՒՄ
Աշոտ Մարկոսյաե, Նուեե Գեղամյաե
Աղքատության հաղթահարման և եկամտային անհավասարության վերացումն այե գերխնդիրներից է, որի հաջող և արագ լուծմամբ է պայմանավորված հետագա առաջընթացը: Ինչպես մյուս պետությունները, Հայաստանի Հանրապետությունը ևս զգալի ջանքեր է գործադրում աղքատության և անհավասարության դեմ պայքարելու համար: Մասնավորապես ՀՀ կառավարության կողմից մշակվել և իրականացվում են աղքատության հաղթահարման ռազմավարական ծրագիրը և այդ ծրագրի իրականացման ցուցա-նիշների դիտարկումը:
Ամփոփելով անցումային տնտեսությամբ երկրներում գոյություն ունեցող հիմնախնդիրները, վերլուծելով միջազգային կազմակերպությունների կողմից Հայաստանին և նախկին խորհրդային հանրապետություններին տրվող գնահատականները, ՀՀ-ում աղքատության պատկերը բնութագրող բազմաթիվ վիճակագրական ցուցանիշներն ու աղքատության հաղթահարման ռազմավարական ծրագրի նպատակակետերը առաջարկվում են պետական սոցիալական քաղաքականության այն գերակայությունները, որոնք միտված են բնակչության եկամուտների հավասարեցման հիմնախնդրի լուծմանը:
1 Մարդկության այպի աեւակևճռոտ հիմնախէսիրը ' աղքատություն իության մեջ
Թեև մի շարք երկրներում և տարածաշրջաններում աղքատության դեմ պայքարը հասել է զգալի հաջողությունների, սակայն հատկապես ծայրահեղ աղքատությունն այսօր էլ մնում է քաղաքակրթության դժվարլուծելի խնդիր, դեռևս մեծ է այն մարդկանց թիվը, որոնք օրական ստանում են $1-ից պակաս եկամուտ, սոված են, զրկված են նվազագույն ապրուստի համար անհրաժեշտ տարրական միջոցների սննդի, ջրի, էլեկտրաէներգիայի սպառման և բնականոն սանիտարական պայմաններում ապրելու հնարավորությունից: Բավական է նշել, որ աշխարհում ծայրահեղ աղքատության մեջ ապրող մարդիկ 1999թ. կազմում էին 23,2%:
Աշխարհի բնակչության մեծ մասը' 4 մլրդ մարդ, վաստակում են մեկ մարդու հաշվով տարեկան $ 1500-ից պակաս եկամուտ և կազմում են եկամտային բուրգի հիմքը: Բուրգի երկրորդ մակարդակում են գտնվում 1,5-1,75 մլրդ մարդ, որոնք ապրում են մեկ մարդու հաշվով տարեկան
97
Ա.Մարկոսյաե, ՆԳեղամյան
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1(7), 2005թ.
$1500-ից 20000-ով: Վերին հատվածում եե գտնվում զգալիորեն քիչ թվով մարդիկ' 75-ից 100 մլե, որոնք ստանում եե մեկ մարդու հաշվով տարեկան $20000-ից ավելի եկամուտ [1]:
Վերջին տարիներին աղքատության դեմ պայքարը դարձել է երկրնե-րի միջև երկխոսության հիմնական թեման. ոչ թե շահույթներ (օգուտներ) ստանալը, այլ աղքատության դեմ պայքարն է հետագա զարգացման հիմնական նպատակը: Ասվածի վառ օրինակն է ՄԱԿ «Հազարամյակի հռչակագիրը», որն աղքատության վերացման համընդհանուր նպատակի ամրագրման արտահայտությունն է: Ինչպես հարուստ, այնպես էլ աղքատ պետություններն իրենց պատրաստակամությունն են հայտնել օժանդակել աղքատության վերացման, մարդկանց մեջ արժանապատվության ամրապնդման, խաղաղության, հավասարության հասնելու և բնապահպանական հավասարակշռությունը պահպանելու համար բարենպաստ պայմաններ ստեղծելու գործին:
Ընդլայնվել է նաև աղքատության հասկացությունը, վերացվել այն նեղ սահմանումը, ըստ որի հաշվի էր առնվում բացառապես եկամուտների և սպառման մակարդակը: Այն փոխարինվել է համալիր հասկացությամբ, որը ներառում է այնպիսի գործոններ, ինչպիսիք են կրթությունը և առողջապահությունը, սոցիալական և քաղաքական գործընթացներին քաղաքացու մասնակցության հնարավորությունը, անձի ազատությունը և անվտանգությունը, շրջակա միջավայրի որակը և այլն: Զարգացման ոլորտում գործունեություն ծավալող հանրությունն սկսել է օգտագործել ավելի իրատեսական միջոցներ առաջիկա նպատակներին հասնելու համար առանձին եր-կրների առանձնահատկությունները հաշվի առնելու նպատակով: Այս ոլորտում իրականացվող վերլուծություններն այժմ ավելի ճկուն են, չեն պարունակում համատարած պետական վերահսկողության (ինչպես դա արվում էր 1960-1970-ական թթ.) և չկարգավորվող շուկաների մասին (1980-1990թթ.) նախկինում ընդունված կարծրացած տեսակետները [2]:
2. Բնակչության աղքատության ինդեքսը որպես մայւդկային նեյաւժի գնահատման բնութագիր
Դիտարկենք մարդկային ներուժի զարգացումը բնութագրող ցուցա-նիշներից մի քանիսը և դրանց հաշվարկման մոտեցումները: Այդ ցուցանիշ-ները թույլ են տալիս բացահայտել նաև զարգացած և զարգացող երկրների միջև գոյություն ունեցող տարբերությունները:
Առաջինը մարդկային ներուժի զարգացման ցուցիչն է (ՄՆԶՑ), որն ընդհանրացված ցուցանիշ է և բնութագրում է ուսումնասիրվող երկրում մարդկային ներուժի զարգացման երեք կարևորագույն տարրերի ուղղու-
98
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1(7), 2005թ.
ԱՄարկոսյան, Ն.Գեղամյաե
թյամբ ձեռքբերումների միջին մակարդակը: Այդ տարրերն եե
• երկարատև և առողջ կյանքը, որը բնութագրվում է ծնվելու պահից կյանքի սպասվելիք տևողությամբ,
• կրթվածությունը, որը բնութագրվում է ա) չափահաս բնակչության գրագիտության մակարդակով (այս գործոնի կշիռը կազմում է երկու երրորդը) և բ) բարձրագույն ուսումնական հաստատություններ ընդունվածների համախառն գործակցով (այս գործոնի կշիռը կազմում է մեկ երրորդը),
• արժանապատիվ կյանքի մակարդակը, որը չափվում է մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ ցուցանիշով (ԱՄՆ դոլարով արտահայտված հաշվի առնելով գնողունակության հարաբերակցությունը (паритет):
Մինչև ՄՆԶՑ մեծությունը որոշելը հաշվարկվում է վերը նշված յուրաքանչյուր տարրի ցուցիչը հետևյալ բանաձևի կիրառմամբ.
փաստացի արժեքը - նվազագույն արժեքը
աարրի ցուցիչը = -----------------------------------------
առավելագույն արժեքը - նվազագույն արժեքը
Ցուցանիշների առավելագույն և նվազագույն արժեքները սահմանված են որոշակի թվային մեծությունների տեսքով: Մասնավորապես, կյանքի սպասվելիք տևողության առավելագույն արժեքը 85 տարի է, նվազագույնը 25, չափահաս բնակչության գրագիտության աստիճանի, ինչպես նաև բարձրագույն ուսումնական հաստատություններ ընդունվածների համախառն գործակցի առավելագույն արժեքը 100% է, նվազագույնը 0%: Ինչ վերաբերում է մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ մեծությանը, ապա այս ցուցանիշի առավելագույն արժեքն ընդունված է $40000 (հաշվի առնելով գնողունակության հարաբերակցությունը), իսկ նվազագույնը 100 [3]:
Յուրաքանչյուր գործոնի համար համապատասխան ցուցիչի հաշվարկից հետո հաշվարկվում է ՄՆԶՑ-ն որպես առանձին տարրերի համար ստացված ցուցիչների միջին թվաբանական մեծություն:
Բնակչության աղքատության ցուցանիշները զարգացող և զարգացած երկրների համար հաշվարկվում են տարբեր մեթոդաբանությամբ: Զարգացող երկրների համար բնակչության աղքատության ցուցիչը (ԲԱՑ-1) դիտարկում է ՄՆԶՑ-ում տեղ գտած երեք կարևորագույն գործոններ
• կյանքի սպասվելիք տևողությունը. այս դեպքում այն ընդունվում է մինչև 40 տարեկան ապրելու հավանականություն ունեցող մարդկանց տեսակարար կշիռը (Pi),
• կրթվածությունը որպես չափահաս բնակչության գրագիտության
99
Ա.Մարկոպաե, ՆԳեղամյան
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1(7), 2005թ.
աստիճան (Րշ),
• կյանքի արժանապատիվ մակարդակը (Рз), որը չափվում է որպես հետևյալ երկու գործոնների միջին կշռված ցուցանիշ բնակչության այն մասի, որին հասու չէ վերամշակված ջրից օգտվելու հնարավորությունը և երեխաների այն մասի, որոնց քաշը պակաս է իրենց տարիքի համար բնականոն համարվող քաշից:
Պետք է նշել, որ նախկինում արժանապատիվ կյանքի մակարդակը չափելիս օգտագործվում էր նաև բժշկական ծառայություններից օգտվելու հնարավորության ցուցանիշը, սակայն վերջին տարիների համար հավաստի տեղեկությունների բացակայության պատճառով այն բացառվեց հաշվարկման բանաձևից:
ԲԱՑ-1-ը հաշվարկվում է հետևյալ բանաձևով.
ԲԱՑ-1= [1/3 (P“i + P“2 + P°3)] 1Л* , որտեղ а=3:
Զարգացած երկրների (ավելի ստույգ' Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության (ՏՀԶԿ) ընտրված անդամ երկրնե-րի) համար հաշվարկվող համանման ցուցանիշը (ԲԱՑ-2), բացի վերը նշված գործոններից, ընդգրկում է ևս մեկը, որը հաշվի է առնում սոցիալական մեկուսացվածությունը: Ուստի, ԲԱՑ-2-ը ցույց է տալիս բնակչության զրկվածությունը ըստ չորս գործոնների
• կյանքի սպասվելիք տևողությունը. այս դեպքում ընդունվում է մինչև 60 տարեկան ապրելու հավանականություն ունեցող մարդկանց տեսակարար կշիռը (Pi),
• կրթվածությունը որպես ֆունկցիոնալ առումով անգրագետ մարդկանց աստիճան (P2),
• կյանքի արժանապատիվ մակարդակը (P3), որն արտահայտվում է աղքատության գծից ներքև ապրող մարդկանց տեսակարար կշռով: Ընդ որում, աղքատության գիծ է համարվում տնային տնտեսությունների կողմից տնօրինվող եկամուտների ճշգրտված մեծության 50%-ից պակաս մեծությունը,
• սոցիալական մեկուսացվածությունը (P4), որը չափվում է «լճացած» գործազրկության մակարդակով (12 և ավելի ամիս ժամանակահատվածում գործազուրկ լինելու հանգամանքը):
ԲԱՑ-2-ը հաշվարկվում է հետևյալ բանաձևով.
ԲԱՑ-2= [1/4 (Pa1 + Pa2 + Pa3 + Pa4)] 1/а , որտեղ а=3 [3, с. 284]:
100
*5։
3
3
տ-
•Jj
P
3
S'
&
տ
է
>
"Տ
i
Տ
*-ч
i«J
Մարդկային ներուժի զարգացման ցուցիչի արժեքը, 2002թ. о 1 "3 с 1 | 0.956 | | 0.946 I | 0.946 | | 0.943 I | 0.942 | | 0.942 I | 0.941 I | 0.939 | | 0.938 I | 0.936 I | 0.853 | | 0.842 1 | 0.823 I 1 | 0.795 I | 0.790 I | 0.777 1 | 99Հ՚0 I | 0.754 I | 0.752 I | 0.746 1 | 0.739 1 | 0.709 I | 0.701 1 | 1890 I | 0.671 1
ՃՆԱ ցուցիչը ON ON ON © со ON o ON o LO ON o LO ON o ON o IT) ON o oo ON d СО ON О 00 ON d о oo d Ի- Ի» o LO Ի» d ՀԻ Ի» d Ի- NO o LO NO o oo NO d Ի- LO d co NO o oo LO d (N LO o Ի- Հէ" o NO d LO հի d oo co d
Կրթվածության մակարդակի ցուցիչը 00 ON ON o ON ON o ON ON o oo ON d ON ON o ON ON o NO ON o Ի- ON o Հէ" ON d NO ON o oo ON d NO ON o LO ON o ւօ ON d LO ON o ON o со ON o о ON d co ON o oo oo d ON oo d ON o (N ON o Ի» oo d о ON o
Կյանքի սպասվելիք աևողության ցուցիչը Ի' о ON o (N ON o о ON o о ON o ON oo d о ON o ON o Ի- oo d ON d NO oo d oo Ի- o ON Ի- o NO Ի- o ON NO o LO Ի» o Ի» d ON NO o ON Ի- o о Ի» d oo Ի- o oo d Ի» d (N Ի- o со Ի» o co Ի- o
Մեկ շնչի հաշվով 2ՆԱ-ն (ԱՄՆ դոլարով, հաշվի աոնելով գնողունակության հարաբերակցությունը), 2002թ. NO | 009 9£ 1 | 26 050 I | 28 260 1 | 29 480 I о о ON (N | 27 570 I | 29 750 I | 35 750 I | 26 940 I о NO co NO co о NO (N (N о (N co о о (N ON о со (N oo о (N LO LO о Ի» oo Հք о Ի» oo LO о (N co о о со о (N co о NO (N (N о Ի- NO о (N NO о Ի» Հէ" о oo ON
Բարձրագույն, միջնակարգ և աարրական ուսումնական հասաաաություններ ընդունվածների համախառն գործակիցը, %, 2001/02թթ. LO oo ON Հէ" со LO ON ON ON я о ON (N ON oo о ON NO ON о ON Ի- oo 1 “3 с *4 oo oo oo oo Հք 00 oo (N Ի- oo ON NO ON NO NO Ի՝ oo (N NO co Ի-
Չափահաս բնակչության գրագիտության մակարդակը (15 և ավելի տարեկանների), %, 2002թ. Հէ" f ! p., l t ։§• 1 1, - - - - - - - - - - oo ON ON NO ON ON Ի- ON ON t 4- NO ON ON Ի- ON ON NO ON ON Հք ON ON Հէ" ON ON oo oo ON О к ON О d о со ON ON о К ON О ON ON LO ON ON
Կյանքի սպասվելիք տևողությունը, տարի, 2002թ. ГО ON oo Ի- о d oo ON Ի- со ON Ի- CO oo Ի- Ի- 00 Ի՝ Ի- ON Ի- О к Ի՝ LO 00 ON NO Ի- NO Ի- LO (N Ի- ON o Ի- 1 1 1 t I Ի- NO NO ON ON NO LO ON NO (N NO NO co (N Ի- ON NO NO (N Ի- LO co Ի- LO ON NO հի oo NO oo oo NO NO oo NO
Երկիրը (N | Նորվեգիա | | Շվեդիա | | Աւխտրսդիա | 1 1 1 e. 1 3, c -Ճ. p | Բեյգիա | | Իպանդիա | ё я 1 3" 1 3 3 c A | էստոնիա | 4 1 Н-Г | էատկիա | | Ռուսաստան | | Բեյ առուս | | Ուկրաինա | «3 3 1 1 4 ■3 3 3 3 3 1՜ «3 3 1 ■3 et, <1 | Ադրբեջան | «3 1 3 1 | Ուզբեկսւոան | «3 1 1 1 | Մոյդոկա | ■3 3 1 s 0֊, 3 oo
Երկրի վարկանիշն ըստ ՄՆԶՑ - I - (N со Հէ" IT) NO Ի- оо ON О NO co о ւօ I Ի- LO (N NO о Ի՝ oo Ի- (N oo NO oo ON Ի- ON о о со NO
с
К
5
I
з
I
3
I
«3
1
e.
3
I
00
01 P
b
Ճ1
՛ակ /-Ջճձ/եերկայացված են տեղեկություններ մարդկային ներ
Ա.Մարկոպաե, ՆԳեղամյան
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1(7), 2005թ.
ուժի զարգացման ցուցաեիշեերով առաջին 10 տեղերում գտնվող զարգացած և նախկին ԽՍՀՄ 15 երկրեերի մասին:
Աղյուսակի տվյալները վկայում են, որ կրթվածության մակարդակով նորանկախ պետությունները քիչ են զիջում կամ գրեթե չեն զիջում զարգացած երկրներին: Կարելի է փաստել, որ կյանքի սպասվելիք տևողության մակարդակը նույնպես գտնվում է համադրելիության շրջանակներում: Մինչդեռ, նախկին խորհրդային պետությունների առանցքային հիմնախն-դիրը ՀՆԱ ընդունելի մակարդակին հասնելն էր: Այնուամենայնիվ, Բալ-թյան երկրներին հաջողվել է այդ ցուցանիշների լավացման շնորհիվ ընդգրկվել մարդկային ներուժի զարգացման բարձր մակարդակ ունեցող երկրնե-րի շարքում:
3. Աղքատությանը և անհավասարությունը ԱՊՀ երկընեյաւմ անցումային ժամանակաշրջանում
Բնակչության կենսամակարդակի կտրուկ անկում նկատվեց նախկին Խորհրդային Միության հանրապետություններում, ինչը համայնավարական համակարգի կազմալուծման հետևանք էր: Ըստ որում, նախկին ԽՍՀՄ (որտեղ ավելի շատ խեղաթյուրումներ գոյություն ունեին, քան «շուկայական սոցիալիզմի» փորձ ունեցող մյուս երկրներում' նախկին Հարավսլա-վիայում, Հունգարիայում, Չեխիայում և Լեհաստանում) տնտեսական անկման խորությունը պայմանավորված էր ինչպես խորհրդային համակարգային և ինստիտուցիոնալ ժառանգությամբ, այնպես էլ վերափոխումների ան-արդյունավետ ռազմավարությամբ: Ինչ վերաբերում է նշված երկրորդ գործոնին, ապա նկատի ունենք բարեփոխումների իրականացման դանդաղ տեմպերը, ազատականացման ոչ հետևողական ընթացքը, բյուջետային հավասարակշռությունն ապահովելու և ինֆլյացիայի կառավարման անընդունակությունը, իսկ մի շարք երկրներում' նաև մասնավորեցումն ու կառուցվածքային վերափոխումներն ուշ սկսելը:
Նշված գործոնների (խորհրդային ժառանգության և բարեփոխումների ընթացքի) ազդեցության բացահայտումը հեշտ խնդիր չէ: Այստեղ անուղղակի ցուցանիշների դերում կարող են հանդես գալ Բալթյան երկրների արդյունքները, որտեղ սկզբնական ծանր պայմանները սկզբունքորեն համեմատելի էին նախկին ԽՍՀՄ կազմում գտնվող մյուս եվրոպական երկրների հետ: Էստոնիայում (տե ս Աղյուսակ 2) անկումը շարունակվեց հինգ տարի (անկախություն ձեռք բերելուց և շուկայական բարեփոխումները սկսելուց հետո' երեք տարի) և կազմեց 38%: Սխալված չենք լինի, եթե Էստոնիայի և, օրինակ, Ռուսաստանի (որտեղ գումարային անկումը ինը տարիների ընթացքում կազմեց 48,5%), Ուկրաինայի (տասը տարիների ընթացքում'
102
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1(7), 2005թ.
Ա-Մարկոսյան, ՆԳեղամյան
61,5%) կամ Մոլդովայ ի (տասը տարիևերի ընթացքում' 67%) ցուցաևիշևերի միջև տարբերությ ունը դիտարկենք որպես համադրելի սկզբնական պայմաններ ունեցող երկրներում վերափոխումների տարբեր ռազմավարությունների կիրառման մակրոտնտեսական արդյունքը բնութագրող անուղղակի ցուցանիշ:
Աղյուսակ 2
Բայթյան և ԱՊՀ երկ^ևյամիրական ՀԱԱ-ն (1989 = 100)
Երկիրը 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002
Էստոնիա 93,5 80,8 69,3 63,2 62,0 64,6 67,1 73,7 77,1 76,6 82,1 86,2 91,1
Լատվիա 102,9 92,2 60,0 51,1 52,2 51,8 53,7 58,2 61,0 62,7 67,0 72,1 76,1
Լիտվա 95,0 89,6 70,5 59,1 53,3 55,1 57,6 61,8 65,0 62,5 64,8 68,7 72,8
Բելառուս 97,0 95,8 86,6 80,1 70,0 62,7 64,4 71,8 77,8 80,5 85,1 88,6 92,8
Մոլդովա 97,6 80,5 57,1 56,4 38,8 38,3 36,0 36,6 34,2 33,0 33,7 35,8 38,4
Ռուսաստան 100,0 94,5 76,9 66,9 57,9 55,5 53,6 54,1 51,5 54,2 58,7 61,6 64,3
Ուկրաինա 96,0 85,8 77,5 66,5 51,3 45,0 40,5 39,3 38,5 38,5 40,7 44,4 46,5
Հայաստան 92,6 81,8 47,6 43,4 45,7 48,9 51,8 53,5 57,4 59,3 62,9 68,9 77,8
Ադրբեջաև 88,3 87,7 67,9 52,2 41,9 37,0 37,4 39,6 43,6 46,8 52,0 57,1 63,2
Վրաստան 87,6 69,6 38,4 28,6 25,4 26,0 28,7 31,8 32,7 33,7 34,4 35,9 37,9
Ղազախստան 99,6 88,6 83,9 76,1 66,5 61,1 61,4 62,4 61,3 62,9 69,1 78,2 85,6
Ղրղըզստան 103,3 97,8 79,3 66,6 53,2 50,3 53,9 59,2 60,5 62,7 65,9 69,4 69,1
Տաջիկստան 98,4 91,4 64,9 57,8 46,8 41,0 39,2 39,9 42,0 43,5 47,1 52,0 56,7
Թուրքմեևստաև 102,0 97,2 92,1 82,8 68,5 63,6 59,3 52,6 55,3 64,1 75,4 84,4 88,7
^զ^կստան 101,6 101,1 89,9 87,8 84,1 83,4 84,7 86,8 90,6 94,3 98,1 102,5 106,8
Ծանոթություն. - մուգ գույնով նշված են ՀԱԱ ամենամեծ գումարային անկման տարիները:
ԱՊՀ երկրների շարքում նույնպես կան այնպիսիները, որոնցում թեև տեղի ունեցավ խոր «ադապտացիոն» անկում, մասամբ նաև ոչ տնտեսական գործոնների (օրինակ, ռազմական բախումների) ազդեցության շնորհիվ, սակայն դրանք Ռուսաստանից, Ուկրաինայից կամ Մոլդովայից ավելի շուտ կարողացան ապահովել ՀԱԱ առաջանցիկ աճ: Ամենավառ օրինակը Հայաստանն է, որը 1990-ականների սկզբին ընդգրկված էր ռազմական հակամարտության մեջ և որտեղ չորս տարիների ընթացքում (1989-1993թթ.) տեղի ունեցավ ՀԱԱ անկում 56,6%-ով։ Սակայն 1994 թվականից սկսվեց տնտեսական աճը, որը շարունակվում է ներկայումս և որի տեմպերը համադրելի են 2000-2003թթ. ռուսական կամ ուկրաինական աճի տեմպերի հետ:
Վերափոխումների ժամանակաշրջանի տնտեսական ցուցանիշների վերլուծությունը ցույց է տալիս.
• ԱՊՀ բոլոր երկրների տնտեսությունները հաստատապես աճում են,
• երկրներից շատերում աճը տեղի է ունենում վերջին հինգ կամ վեց տարիների ընթացքում, իսկ Հայաստանում սկսած 1994թ., 1
1 http//www.chass.utoronto.ca/datalib/codebooks/utm/transmonee/, (2003):
103
Ա.Մարկոսյաե, ՆԳեղամյան
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1(7), 2005թ.
• աճի տեմպերն ավելի բարձր եե, քան Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայի կամ Եվրամիության երկրներում (Ռուսաստանը, վերջին հինգ տարիների ընթացքում ապահովելով միջին հաշվով 6.7% տնտեսական աճ, ԱՊՀ երկրների շարքում գտնվում է վերջին տեղերում) [4]:
Թեև վերափոխումների արդյունքում ապահովվել է տնտեսական աճ, սակայն աճի իրական պատկերը բացահայտելու համար անհրաժեշտ է հաշվի առնել հետևյալ հանգամանքները.
օ ռ
1. որքանո վ է ՀՆԱ-ն ավելացել «սկզբնակետից» և ինչ փոփոխություն է տեղի ունեցել մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ մեծության մեջ,
ռ
2. որքանո վ է երկրի տնտեսական աճը պայմանավորված ապրանքների և ծառայությունների միջազգային գների աճով,
ռ
3. աղքատության մակարդակի ի նչ փոփոխություններ են տեղի ունեցել տվյալ երկրներում:
Այսպես, 2003թ. Ռուսաստանի ՀՆԱ-ն կազմում էր 1990թ. ՀՆԱ 76%-ը, Ուկրաինայում նույն ցուցանիշը կազմում էր 55%, Վրաստանում 46%, իսկ Մոլդովայում 43%: Մինչդեռ, Լեհաստանը 2003թ. կարողացավ ապահովել 1989թ. ՀՆԱ 133%-ի չափով արդյունք, Հունգարիան 119%, իսկ Էստոնիան 102%:
Մեծ է առանձին երկրների տնտեսությունների կախվածությունը ապրանքների միջազգային գներից, հիմնականում մեկ ապրանքի գնից, որի արդյունքում տնտեսական աճի ապահովման ռիսկ գոյություն ունի տվյալ ապրանքի գնի փոփոխության (իջեցման) ժամանակ: Նման երկրների շարքում են Ռուսաստանն ու Ադրբեջանը, որոնց տնտեսությունները կախված են էներգակիրներից, Ուկրաինան, որի տնտեսությունը կախվածության մեջ է մետաղագործությունից, Հայաստանը ադամանդի մշակումից, Ղրղըզս-տանը ոսկու գներից: Այսպես, 2003թ. արտահանման ամբողջ ծավալում մետաղագործության արտադրանքի արտահանման ծավալը Ուկրաինայում կազմել է 37%, Ադրբեջանում նավթի և գազի արտահանման ծավալը կազմել է արտահանման ամբողջ ծավալի 70%-ը, իսկ Ռուսաստանում 55%-ը: Նավթի և գազի արդյունահանման ծավալներից Ռուսաստանի տնտեսության կախվածության մասին են վկայում նաև այն տվյալները, որ էներգիայի արտադրությունը կազմում է ՀՆԱ 17-25%-ը, սակայն այս ոլորտում ապահովվում է զբաղվածության միայն 1%-ը: Մինչդեռ, սկսած 2000թ. Ռուսաստանի տարեկան աճի շուրջ 3 տոկոսային կետն ապահովվում է էներգակիրների բարձր գների հաշվին:
Մեր նշած հաջորդ գործոնը, որին պետք է ուշադրություն դարձնել
104
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1(7), 2005թ.
Ա.Մարկոսյաե, Ն.Գեղամյաե
տնտեսական աճի մասին եզրակացություններ կատարելիս, աղքատության մակարդակի նվազումն է: Այս ցուցանիշը բարձր է ԱՊՀ երկրներում, թեև կայուն տնտեսական աճի պայմաններում այն վերջին տարիներին որոշ չափով նվազել է:
Հետհամայնավարական երկրներում շուկայական բարեփոխումներին համընթաց մեծացավ հասարակության տարբեր խավերի միջև անհավասարությունը: Եկամուտների անհավասարության գործակիցը խորհրդային ժամանակաշրջանում կազմում էր 0,23-0,26, որը համընկնում էր Հյուսիսային Եվրոպայի երկրների ցուցանիշի հետ: Կտրուկ մեծացան հասարակության բևեռացումը և եկամուտների անհավասարությունը, ինչն ավելի «այլանդակ» տեսք ստացավ բարեփոխումների դանդաղ ընթացքի պայմաններում և շատ երկրներում այժմ էլ բարձր է մնում: Համեմատության համար նշենք, որ ներկայումս Ռուսաստանում այն կազմում է 0,47, իսկ Հունգարիայում, որտեղ բարեփոխումներն ավելի վաղ սկսվեցին և արագ տեմպով ընթացան, անհավասարության գործակիցը կազմում է 0,25: Անցումային տնտեսությամբ մի շարք երկրներում եկամուտների անհավասարության ցուցանիշները Լատինական Ամերիկայի երկրների վատագույն ցուցանիշների մակարդակին են:
Անցումային տնտեսությունների համար խիստ արդիական խնդիր է աղքատության նվազեցմանն ուղղված միջոցների կիրառումը: Կայուն և հաստատուն տնտեսական աճի պայմաններում աղքատության դեմ պայքարելու համար անհրաժեշտ է լուծել հետևյալ հիմնախնդիրները.
• ուղղել (փոփոխել) գործարարության խեղաթյուրված կառուցվածքն այնպես, որպեսզի հնարավոր լինի բնակչության մեծ մասի համար աշխատանքի հնարավորություն ստեղծել «ներքևից վերև բարձրանալու» սկզբունքով: Նման աշխատատեղերը հիմնականում կարող են ապահովվել փոքր և միջին ձեռնարկատիրության զարգացման հաշվին,
• սոցիալական բարեկեցության համակարգն անհրաժեշտ է համապատասխանեցնել ֆինանսական միջոցների հայթայթման ժամանակակից աղբյուրներին միևնույն ժամանակ պահպանելով հարկերի ցածր տոկոսադրույքները,
• անհրաժեշտ է վերացնել «մարդկային կապիտալի» ոլորտում ստեղծված խոր ճգնաժամը:
Սոցիալական բարեկեցության և հանրային ծառայությունների ժառանգված համակարգը ԱՊՀ երկրներում շարունակում է մնալ խիստ ան-արդյունավետ, քանի որ հսկայական ներդրումներ է պահանջում, մասնավորապես.
105
Ա.Մարկոսյաե, ՆԳեղամյան
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1(7), 2005թ.
• ՀՆԱ անկումը շուրջ տասն անգամ կրճատեց հանրային ծախսումները, անգամ այն դեպքերում, երբ պահպանվեցին տոկոսային համամասնությունները,
• մեքենայություններն ու կաշառակերությունը համատարած և բնորոշ են բոլոր երկրներին, այդ պատճառով էլ շահառուները չեն ստանում իրենց հասանելիք գումարներն ու ծառայությունների դիմաց վճարները,
• սովորաբար «անվճար» ծառայությունները կրթությունը, առողջապահությունը, միայն հարուստների համար դառնալու միտում ունեն,
• սոցիալական ապահովության վճարները (նպաստները) միշտ չէ, որ նպատակային են տրամադրվում և չեն ծածկում իրական կարիքները:
Այսպես, Ռուսաստանի ամենաաղքատ բնակչությունը (որը կազմում է բնակչության 20%-ը) ստանում է իրականացվող սոցիալական ապահովության երեք հիմնական ծրագրերի միջոցների միայն մեկ հինգերորդ մասը: Պարզ է, որ այս ցուցանիշը պետք է ավելի բարձր լինի: Միայն վերջերս օրենք ընդունվեց և ներկայումս ընթացքի մեջ է բնակչությանը բնաիրային տեսքով տրամադրվող օգնությունը «փողային» դարձնելու գործընթացը: Բնակչության ամենաաղքատ 10%-ին հատկացվում էր միջոցների 4%-ը, իսկ ամենա-հարուստ 10%-ին 20%-ը: Նման պատկերը կարելի է անվանել «բարեկեցություն հարուստների համար»:
Սոցիալական ապահովության համակարգը մատչելի և արդյունավետ դարձնելու ճանապարհին, հատկապես սահմանված սուղ բյուջեի և հարկերի ցածր տոկոսադրույքների քաղաքականության կիրառման պարագայում, անհրաժեշտ է ձեռնարկել հետևյալ առաջնային քայլերը.
• իրականում աղքատ բնակչությանը նպատակաուղղել սոցիալական ծրագրերի միջոցները,
• վճարունակ բնակչության համար սահմանել ծառայություններից օգտվելու գներ դրանք դուրս բերելով ստվերային շրջանառությունից և դրանց տալով պաշտոնական բնույթ,
• նվազեցնել անձնակազմի թվաքանակը բարձրացնելով մասնագիտական պատրաստվածությունն ու ավելացնելով նրանց աշխատավարձերը:
Մարդկային կապիտալի ճգնաժամը ԱՊՀ երկրներին բնորոշ հիմնա-խնդիրներից է: Թեև ներկայումս բոլոր անցումային երկրներում տեղի է ունենում տնտեսական աճ, սակայն այն դեռևս չի լուծում հանրային առողջապահության ոլորտում շարունակվող անկման, կյանքի տևողության նվազման, հիվանդացության մակարդակի բարձրացման հիմնախնդիրնե-
106
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1(7), 2005թ.
Ա.Մարկոսյաե, Ն.Գեղամյաե
րը: Եթե աճի շնորհիվ բնակչության եկամուտները հետզհետե վերականգնվում եե, ապա նույնը չի կարելի ասել սոցիալական ծառայությունների մասին, դրանք շարունակում են մնալ ցածր մակարդակի վրա մնալ և չեն բավարարում բնակչության պահանջմունքները: Իր հերթին, աղքատ բնակչության մեծ տեսակարար կշիռը բացասական ազդեցություն է թողնում սոցիալական ծառայությունների անբավարար ծավալի վրա:
Մարդկային կապիտալի ճգնաժամն արտահայտող ցուցանիշներից մեկը կյանքի սպասվող տևողությունը: ԱՊՀ երկրներում բարեփոխումների ժամանակաշրջանում նվազել է: 2002թ., 1989թ. համեմատ, Ղազախստա-նում, օրինակ, այն նվազել է 7, Ռուսաստանում 4, իսկ Ուզբեկստանում 2 տարով: Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայի երկրներում համանման ցուցանիշն աճել է, մասնավորապես, Լեհաստանում և Հունգարիայում նույն ժամանակահատվածում 3-ական տարով:
Յուրի Լևադայի վերլուծական կենտրոնը հրապարակել է «Որքանով է արդարացված սոցիալական անհավասարությունը տարբեր երկրների քաղաքացիների տեսանկյունից» թեմայով հետազոտության արդյունքները: Հարցերի առաջին խումբը վերաբերում է աղքատների և հարուստների միջև գոյություն ունեցող հակակրանքին: Այսպես, նորվեգացիները, չեխերը և ճապոնացիները գտնում են, որ այդ հակակրանքը աննշան է: Իսկ հունգարացիները, ռուսաստանցիները և լատիշները գնահատում են այն որպես չափազանց բարձր: Բացի այդ, արևմտյան երկրների և Ճապոնիայի ներկայացուցիչները համոզված են, որ եկամուտների միջև տարբերությունը ուղղակիորեն անհրաժեշտ է պետության բարգավաճման համար: Արևելյան Եվրոպայում (Սլովենիա, Հունգարիա, Բուլղարիա) և Ռուսաստանում հակառակ կարծիքի են:
Ռուսաստանցիներն առաջինն են այն ազգերի ցուցակում, որոնք համոզված են, որ իրենց աշխատանքը չի գնահատվում բավականաչափ բարձր: Այդպես է կարծում հարցվածների 45%-ը: Նման գնահատականին մոտ են նաև լեհերը (37%): Հակառակ կարծիք ունեն նորվեգացիները, բրի-տանացիները, չեխերը և գերմանացիները (12%): Ամենամեծ քաղաքացիների խումբը, որոնք գտնում են, որ եկամուտների միջև տարբերությունը պետք է վերացնի պետությունը, ռուսաստանցիներն են 59%, ամենափոքրը ԱՄՆ և Գերմանիայի քաղաքացիները (10-12%):
4. Աղքատությունը և անհավասայաւթյունը ՀՀ-ում
Բնակչության կենսամակարդակի կտրուկ անկումը և շերտավորման աճը տնտեսական վերափոխումների ուղեկից դարձան բոլոր հետհամայ-նավարական երկրներում. մի բևեռում հայտնվեց սեփականության վերա-
107
Ա.Մարկոպաե, ՆԳեղամյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1(7), 2005թ.
փոխումների արդյունքում ի հայտ եկած եոր սեփականատերերի խավը, մյուս բևեռում աղքատացած բնակչությունը: Պետք է եշել, որ եմաե անցումային գծերը բնորոշ եե սոցիալ-տետեսակաե կյանքի բոլոր կողմերին, այդ թվում բաշխման հարաբերություններին և բնակչության կենսամակարդակի շերտավորմանը: Բաշխման համակարգում տեղի ունեցած հիմնական փոփոխություններից կարելի է համարել գործուեեությաե եոր տեսակի և եոր ոլորտների ծագումը, եկամուտների հնարավոր եոր աղբյուրների և կառուցվածքի ձևավորումը, գործատուների և վարձու աշխատողների միջև եոր հարաբերությունների ի հայտ գալը և այլե:
Ջիեիի գործակցի միջիե ցուցանիշը հետհամայեավարակաե երկրեե-րի համար մինչև վերափոխումների սկիզբը գրանցված 0,20-0,26-ից դարձել է միջիե հաշվով 0,34 [5]: Սակայն ըստ երկրեերի և տարածաշրջանների բեակչությաե եկամուտներում եղած իրական տարբերություեեերը շատ անհավասարաչափ եե բաշխված և փաստացի ցուցաեիշեերից ավելի բարձր եե, քաեի որ տեայիե տետեսություեեերի ըետաեեկաե բյուջեների վիճակագրության հետազոտություեեերում լրիվ չեե ներառվում մի կողմից «եոր հարուստները», մյուս կողմից «սոցիալական հատակը» կազմող բեակչությաե խմբերը:
Բեակչությաե կենսամակարդակի շերտավորման աճիե նպաստեցին բազմաթիվ գործոններ, որոնցից եե.
1. Սեփականության վերափոխման գործընթացը: Այե իրականացվեց բեակչությաե անհավասար ելակետային հեարավորություեեերի պայմաններում1, որտեղ էակաե դեր խաղաց եախկիե համակարգում բեակչությաե արդեն ձևավորված սոցիալական շերտավորումը անհրաժեշտ տեղեկատվության և ֆիեաեսակաե միջոցների մեեաշեոր-հացմաե տեսանկյունից:
2. Անկատար մրցակցությունը: Անհավասար է բաշխված ոչ միայն նյութական, այլ եաև մարդկային կապիտալը, որե ավելի է խորանում կրթական համակարգի վճարովի դառնալով: Օրենսդրության անկատարության պատճառով հարկային դաշտում տետեսավարող սուբյեկտները գործում եե անհավասար պայմաններում, բարձր է կոռուպցիայի մակարդակը, հատկապես երկարաժամկետ վարկերը մատչելի չեե փոքր և միջիե գործարարության համար, որե այսօր գերակայում է Հայաստանի տնտեսությունում:
3. Տետեսությաե անկումը և սղաճը, լրավճարների վերացումը, սոցիա- 1
1 Թեև բազմաթիվ երկրեերում զանգվածային մասնավորեցումն ուղեկցվեց սեփակաեաշեորհմաե սերտիֆիկատների, վաուչերեերի բաշխմամբ, սակայն հետազոտությունները վկայում եե, որ այդ ծրագրերի սոցիալ-քաղաքակաե արդյուեավետություեը բավակաեիե ցածր է եղել եաև այե պատճառով, որ դրաեք ավելի եե խորացրել հասարակության բևեռացումը:
108
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1(7), 2005թ.
Ա.Մարկոսյաե, Ն.Գեղամյաե
լական ծախսերի կրճատումը, ֆիզիկական աեձաեց վրա ըեկեող հարկային բեռի ուժեղացումը, որոեք հաեգեցրիե բեակչությաե մի ստվար հատվածի իրակաե եկամուտեերի եվազեցմաեը:
4. Աշխատավարձի դեցիլայիե գործակցի աճը, վարձու աշխատողեերի և սեփակաեատերերի եկամուտեերի միջև, եաև գործարարեերի եկամուտեերի միջև խզմաե խորացումը:
5. Շուկայակաե պայմաեեերիե բեակչությաե դաեդաղ հարմարվելը, պլաեայիե տետեսություեից ժառաեգություե մեացած պետությաե հաեդեպ խեամառուակաե հոգեբաեություեը:
Աեցումայիե տետեսությամբ երկրեերում այսօր ձևավորված կեեսա-մակարդակի շերտավորումը մի շարք առաեձեահատկություեեերով տարբերվում է իեչպես պլաեայիե, այեպես էլ շուկայակաե տետեսությամբ երկր-եերի կեեսամակարդակի շերտավորումից: Նախ, ի թիվս սոցիալապես խոցեի խմբերի ստոբիե դեցիիերում եե հայտեվել տետեսապես ակտիվ և բարձրորակ մասեագետեերը: Նրաեց ցածր եկամուտեերե այսօր պայմա-եավորված եե ոչ մեծ աշխատավարձով, լրիվ գործազրկությամբ կամ մաս-եակի զբաղվածությամբ, աշխատավարձի կամ կեեսաթոշակեերի վճարում-եերի ուշացումով:
Երկրորդ աշխատողեերի մեծ մասի աշխատավարձը չի կատարում ոչ վերարտադրողակաե, ոչ էլ խթաեող գործառույթ: ՀՀ-ում, օրիեակ, չեայած աշխատատեղերի առկայությաեը, շատ մարդիկ խուսափում եե գործի աեցեել աշխատուժի գերշահագործմաե և աշխատավարձի ցածր չափերի պատճառով (5000-10000 դրամ), աղքատ է զբաղված բեակչությաե 45-47%-ը: Երրորդ կեեսամակարդակի շերտավորումը եվազեցեելու գործում տետեսակաե աճը էակաե դեր չի խաղում: Նրա պտուղեերից հիմեակաեում օգտվում է ամեեահարուստ 5-10%-ը (ավելիե, ՀՀ-ում 2001թ. գրաեցվել է կեեսամակարդակի շերտավորմաե կրճատում):
Չորրորդ վերափոխումեերի ըեթացքում եախկիե վարչակազմե իր քաղաքակաե և բյուրոկրատակաե ռեսուրսեերը փոխաեակեց տետեսակաե ռեսուրսեերի հետ, իեչը, եպաստելով ուեևոր խավի կողմից կապիտալի կուտակմաեը, պայմաեեեր պետք է ստեղծեր տետեսակաե աճի համար: Այեուհաեդերձ, հարուստեերի մեծ մասը խուսափում է իր կուտակումեերը երկրի եերսում արտադրակաե կապիտալի վերածելուց:
Աղքատությաե և աեհավասարությաե առկա վիճակը ձևավորում է մի շարք սպառեալիքեեր, որոեք կարող եե հաեգեցեել հետևյալ հեարավոր հետևաեքեերիե.
• Հասարակությաե բևեռացմաե առկա վիճակի շարուեակակաեություեը
109
Ա.Մարկոսյաե, ՆԳեղամյան
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1(7), 2005թ.
սպառեում է խորացնել հասարակական շերտերի փոխադարձ օտարումը, որն, իր հերթին, վտանգում է երկրի սոցիալ-տնտեսական զարգացումն ու հզոր պետության կայացումը, քանի որ աստիճանաբար կորստի է մատնվում երկրի և հասարակության շահի գիտակցումը:
• Աղքատության մեծ չափերը խոչընդոտում են քաղաքացիական հասարակության և քաղաքացիական համաձայնության կայացմանը և, հետևաբար, իրավական և ժողովրդավարական պետության կայացմանը:
• Աղքատների բազմահազարանոց խավն ավելի ու ավելի հետ է մնում մարդկային զարգացման ընդհանուր օրինաչափություններից, որը կհանգեցնի երկրի ընդհանուր մարդկային կապիտալի որակազրկմանը:
• Աղքատության տարածվածության պայմաններում խիստ սահմանափակվում են քաղաքացիների ինքնահաստատման և ինքնաիրացման հնարավորությունները, ինչը նրանց առավել գործունյա մասին դրդում է արտագաղթի, իսկ վերջինիս ժողովրդագրական, սոցիալական և տնտեսական բացասական հետևանքներն արդեն իսկ ակներև են:
• Տևական աղքատացման գործընթացը հասարակության անդամների մեծամասնության մեջ արմատավորում է պասիվության, հոգեբանական ընկճվածության, նիհիլիզմի և հոռետեսական տրամադրություններ, որի հետևանքով պակասում են մոտիվացիան, նախաձեռնողա-կանությունն ու մասնակցությունը երկրի հասարակական, տնտեսական և սոցիալ-մշակութային կյանքին [6]:
Այս ամենը, անկասկած, խարխլում է ազգային և տնտեսական անվտանգության հիմքերը: Եթե հաշվի առնենք, որ երկրի տնտեսական անվտանգության համաթվի հաշվարկման համար հիմք ընդունված տնտեսական անվտանգության 20 ցուցանիշներից 10-ն ուղղակիորեն կախված են երկրի բնակչության կենսամակարդակից, ապա պարզ կդառնա մեզանում այդ խնդրի սրությունը [7]:
4.1. Աղքատության ցուցաեիշհեբի դինամիկան
Անցումային շրջանում բնակչության կենսամակարդակի, աղքատության, դրա կառուցվածքի և պատճառների ուսումնասիրության նպատակով 1996-ից Համաշխարհային բանկի մեթոդաբանությամբ Հայաստանում իրականացվել են տնային տնտեսությունների 5 հետազոտություններ: Այդուհանդերձ, նման հետազոտությունների համար կարևոր մի շարք տվյալներ պաշտոնական վիճակագրությամբ դեռևս չեն սահմանվում: Օրինակ, չեն սահմանվում Հայաստանում առկա տնային տնտեսությունների ընդհանուր թիվը, մեկ տնային տնտեսության հաշվով միջին ամսական եկամտի և ծախ-
110
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1(7), 2005թ.
Ա.Մարկոսյաե, Ն.Գեղամյաե
սերի մեծությունները (տնային տնտեսության մեկ շեչիե ընկնող միջին ամսական եկամուտները և ծախսերը սահմանվում են): Նշված տվյալները, մասնավորապես, անհրաժեշտ են ջրամատակարարման և ջրահեռացման ծառայությունների համախառն մատչելիությունն առավել ճշգրիտ որոշելու համար:
Պաշտոնական վիճակագրությունը տնային տնտեսություններին բաժանում է երեք խմբի' «շատ աղքատներ», «աղքատներ» և «ոչ աղքատներ»: Նյութական աղքատության գնահատման հիմքում ընկած են բացարձակ աղքատության գծի երկու չափանիշներ' «պարենային գիծը» և «աղքատության ընդհանուր գիծը»:
Աղքատության ընդհանուր գծի որոշման հիմքում ընկած են սպառողական զամբյուղի կառուցվածքն ու կազմը, որ ստացվել են իրականացված տնային տնտեսությունների հետազոտությունների արդյունքներով: Սպառողական զամբյուղի բաղկացուցիչ մասը կազմող նվազագույն պարենային զամբյուղը հիմնված է դրանում ընդգրկված մթերքների սննդարար արժեքների վրա և մեկ շնչի հաշվով օրական կազմում է 2100 կկալ: Նվազագույն սպառողական զամբյուղը կամ աղքատության ընդհանուր գիծը ստացվել է կառուց-վածքայնորեն, այսինքն զամբյուղի արժեքի 61,3%-ը կազմել է պարենային զամբյուղը, 38,7%-ը արդյունաբերական ապրանքները և ծառայությունները:
Հայաստանում պետական սոցիալական քաղաքականությունը դիտարկում է տնային տնտեսությունը որպես հասարակության այն նվազագույն սոցիալ-տնտեսական ամբողջությունը, որին պետք է ուղղվի պետական սոցիալական աջակցությունը, ուստի այս տեսանկյունով անհրաժեշտ է իմանալ տնային տնտեսությունների տեսակարար կշիռը: Մինչդեռ, Աղքատության հաղթահարման ռազմավարական ծրագիրն ուղղված է բարելավելու հասարակության յուրաքանչյուր անհատի կենսամակարդակը, և այդ նպատակների իրականացման համար անհրաժեշտ է ունենալ երկրի բնակչության կազմում աղքատ բնակչության տեսակարար կշիռը:
Համաձայն 2003թ. տնային տնտեսությունների ամբողջացված հետազոտության արդյունքների, աղքատության մակարդակը տնային տնտեսությունների կտրվածքով կազմել է 36,3%, իսկ բնակչության կտրվածքով' 42,9%: Տնային տնտեսությունների և բնակչության աղքատության մակարդակների միջև եղած տարբերությունը բացատրվում է նրանով, որ բազմանդամ տնային տնտեսություններն ավելի են հակված ցածր կենսամակարդակ ունենալու:
Տնային տնտեսության միջին չափն ըստ ընտրանքային համակցության կազմել է 4,14 մարդ (մշտական բնակչություն), քաղաքային բնակավայրերում' 4,05 մարդ և գյուղական բնակավայրերում' 4,29 մարդ: Աղքատության մակարդակը, կախված տնային տնտեսության չափից, ներկայաց- 111
111
Ա.Մարկոսյաե, ՆԳեղամյան
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1(7), 2005թ.
ված է Աղյուսակ 3-ում:
Աղյուսակ 3
Տնային տնտեսության միջին չափը և աղքատության մակարդակն ըստ մշտական բնակչության [8, էջ 47]
Աղքատության մակարդակը Տնային տնտեսության չափը (մարդ)
2002թ. 2003թ.
Ընդամենը այդ թվում 4.14 4.14
Ոչ աղքատներ 3.81 3.78
Աղքատներ 4.43 4.69
Շատ աղքատներ 4.94 5.29
Ըստ բարեկեցության մակարդակի երկրի բնակչությունը բաժանվել է երեք խմբերի։
Ոչ աղքատ է գնահատվում բնակչության այն մասը, որի ամսական ծախսերը (սպառման ագրեգատը) մեկ շնչի հաշվով բարձր են կենսամակարդակը գնահատող նվազագույն մեծությունից (այստեղ' նվազագույն սպառողական զամբյուղի արժեքից):
Աղքատ է համարվում բնակչության այն մասը, որի ամսական ծախսերը մեկ շնչի հաշվով ցածր են կենսամակարդակը գնահատող նվազագույն մեծությունից, սակայն բարձր են աղքատության պարենային գծից (այստեղ' նվազագույն պարենային զամբյուղի արժեքից):
Շատ աղքատ է գնահատվում բնակչության այն մասը, որի ամսական ծախսերը (սպառողական ագրեգատը) մեկ շնչի հաշվով ցածր են աղքատության պարենային գծից:
Աղքատության կրճատումն իր բնույթով երկարատև գործընթաց է: Սակայն վերջին տարիներին մեծ թափ ստացած մակրոտնտեսական զարգացումներն արդեն սկսել են արտացոլվել նաև բնակչության ընդհանուր կենսամակարդակի փոփոխության վրա: Աղքատության մակարդակն առաջին անգամ նվազման միտում դրսևորեց 2001թ. հետազոտության արդյունքներով աղքատության մակարդակը կազմեց 50,9%' 1998/1999թթ. հետազոտությամբ գնահատված 55,05%-ի համեմատ: 2002թ. հետազոտության արդյունքները ցույց տվեցին աղքատության մակարդակի անկում մինչև 49,7%, իսկ արդեն 2003թ. ընթացքում աղքատության մակարդակը բնակչության կտրվածքով նվազել է 6,8%-ային կետով' կազմելով 42,9%: Տնային տնտեսությունների կտրվածքով աղքատության մակարդակը նվազել է 7,7%-ային կետով և կազմել է 36,3 %:
Աղքատ բնակչության տոկոսի ցուցանիշը կենսամակարդակի գնահատման առավել հայտնի, հեշտ կիրառելի և դյուրին ըմբռնելի ցուցանիշ է:
112
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1(7), 2005թ.
Ա.Մարկոսյաե, Ն.Գեղամյաե
Սակայն այն հաշվի չի առնում աղքատ տնային տետեսություեեերի կամ բնակչության կենսամակարդակների միջև տարբերությունը: Այն ենթադրում է, որ բոլոր աղքատներն ունեն նույն կենսամակարդակը և զգայուն չէ աղքատության խորության նկատմամբ: Օրինակ, այն չի փոփոխվում, եթե աղքատության գծից ցածր կենսամակարդակ ունեցողներն ավելի աղքատանան կամ մի փոքր հարստանան, քանի դեռ երանք շարունակում եե մնալ աղքատության գծից ցածր մակարդակում: Աղքատության պատկերն առավել խոր գեահատելու համար հաշվարկվում եե եաև աղքատության խորության և աղքատության սրության ցուցաեիշեերը:
Աղքատության խորությունը ցույց է տալիս, թե որքան հեռու է գտնվում աղքատության գծից տնային տնտեսությունը (բնակչությունը): Այն արտացոլում է միջին սպառման ագրեգատի (կամ եկամտի) դեֆիցիտը աղքատության գծի նկատմամբ' ողջ բնակչության համար: Երբ այն հաշվարկվում է միայն աղքատ բնակչության համար, ապա ցույց է տալիս աղքատության դեֆիցիտը, այսինքն' որքան է կազմում աղքատ բնակչության միջին սպառման դեֆիցիտը աղքատության գծին հասնելու համար' տոկոսներով աղքատության գծի նկատմամբ: Այդ դեֆիցիտը բազմապատկելով աղքատ բնակչության թվաքաեակով (որը սովորաբար արտահայտվում է որպես ՀՆԱ տոկոս) ստանում ենք այն նվազագույն ծախսը, որն անհրաժեշտ է եր-կրում աղքատությունը հաղթահարելու համար' ենթադրելով սոցիալական աջակցության տրամադրմաե կատարյալ հասցեակաեություե:
Աղքատության սրությունը (միջին քառակուսայիե աղքատության խորություն) ցույց է տալիս աղքատ բնակչության միջև անհավասարությունը: Եթե սոցիալական աջակցությունն ուղղվում է աղքատներին' այս գործակիցը նվազում է, և հակառակը:
Աղքատեերի համամասնության, աղքատության խորության և սրության ցուցաեիշեերը դասվում եե Ֆոստեր-Գրիեր-Տորբեկե ցուցաեիշեերի խմբին:
Աղքատության հիմնական ցուցաեիշեերի դինամիկան հանրապետության կտրվածքով ներկայացված է Աղյուսակ 4-ում:
Ցուցաեիշեերի դինամիկայից երևում է, որ շատ աղքատ բնակչության մակարդակը նվազում է առավել արագ տեմպերով: Սա կարելի է բացատրել երկու գործոնների ազդեցությամբ' դրական և բացասական: Որպես դրական գործոն կարելի է նշել պետության եպատակաուղղված սոցիալական քաղաքականությունը և վերջինիս հասցեակաեությաե բարելավումը: Բացասական գործոն է փաստացի պարենային զամբյուղի ցածր արժեքը, որը չի ապահովում մարդու կենսագործունեության համար անհրաժեշտ մակարդակը, սակայն հաշվարկների ժամանակ նման մոտեցումը հաեգեց-
113
ԱՄարկոսյաե, Ն.Գեղամյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1(7), 2005թ.
եում է շատ աղքատ բնակչության առավել արագ տեմպերով կրճատմանը:
Աղյուսակ 4
Աղքատության հիմնական ցուցանիշների դինամիկան (տոկոսներով) հանրապետությունում (ըստ բնակչության) [8, էջ 48]
1996թ. 1999թ. 2001թ. 2002թ. 2003թ.
Ոչ աղքատ բնակչություն 45.3 44.95 49.1 50.3 57.1
Աղքատ բնակչություն 54.7 55.05 50.9 49.7 42.9
Շատ աղքատ բնակչություն 27.7 22.91 16.0 13.1 7.4
Աղքատության խորություն 21.5 19.0 15.1 13.5 8.9
Աղքատության սրություն 11.1 9.0 6.1 5.2 2.8
Եկամուտների կամ ծախսերի անհավասարաչափ բաշխման աստիճանը բնակչության տարբեր խավերի միջև որոշվում է Ջինիի գործակցով: Եկամուտների և ծախսերի վիճակագրական չափը տատանվում է 0-ից 1 միջակայքում և 0-ի դեպքում նշանակում է բնակչության բոլոր խմբերի եկամուտների և ծախսերի կատարյալ հավասարություն, իսկ 1-ի դեպքում' կատարյալ անհավասարություն:
Աղքատության հիմնական ցուցանիշների դինամիկան [8, էջ 49]
Նկ. 1
1996թ. 1999թ. 2001թ. 2002թ. 2003թ.
Ոչ աղքատ բնակչության ■ Աղքատ բն?կչաթյան —А— Շատ աղքատ բնակչության
Համաձայն հետազոտության արդյունքների, Ջինիի գործակիցը 2003թ. ըստ ընթացիկ եկամուտների կազմել է 0,438, իսկ սպառողական ծախսերի' 0,334:
2003թ. Ջինիի գործակիցն ըստ եկամուտների (թե ամբողջական և թե ընթացիկ) որոշակի նվազել է։ Սակայն անգամ այդ պարագայում նշված ցուցանիշների չափերը ցույց են տալիս, որ հասարակության մեջ բավական բարձր են անհավասարությունն ու բևեռացումը (Աղուսակ 5):
114
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1(7), 2005թ.
ԱՄարկոսյաե, Ն.Գեղամյաե
Համեմատությ աե համար Աղյուսակ 6-ումբերված եե Ջիեիի գործակցի արժեքները մի շարք եվրոպակաե երկրեերում' ըստ ամեեավերջիե առկա տվյ ալեերի և գեահատմաե հիմքի:
Աղյուսակ 5
Բեակչությաեբևեոացվածությաե աստիճաեե ըստ Ջիեիի գործակցի [8, էջ 50]
Ջիեիի գործակից 1996թ. 1999թ. 2001թ. 2002թ. 2003թ.
Ամբողջակաե եկամուտեերի կտրվածքով 0.653 0.570 0.528 0.449 0.434
Ըեթացիկ եկամուտեերի կտրվածքով 0.602 0.593 0.535 0.451 0.438
Ըստ սպառմաե ծախսերի 0.444 0.372 0.375 0.354 0.334
Սպառողակաե ագրեգատի կտրվածքով -* -* 0.344 0.325 0.271
* Ա]ս ցոնցաեիշը հաշվարկվել է միա]ե սկսած 2001թ.:
Աղյուսակ 6
Ջիեիի գործակիցե Արեելյաե Եւխոպայի մի շարք երկրեերում[8, էջ 51]
Երկիրը Տարեթիվը Գեահատմաե հիմքերը Ջիեիի գործակիցը
Հուեգարիա 1999թ. ըստ եկամուաեերի 0.26
Սլովեեիա 1998թ. ըստ եկամուաեերի 0.26
Բոսեիա 2001թ. ըստ սպառմաե 0.27
Բելառուս 1999թ. ըստ ծախսերի 0.30
Ուկրաիեա 1999թ. ըստ եկամուտեերի 0.30
Բուլղարիա 1999թ. ըստ եկամուտեերի 0.33
Լիտվա 2000թ. ըստ սպառմաե 0.33
Սերբիա 2002թ. ըստ եկամուտեերի 0.33
Խորվաթիա 1998թ. ըստ սպառմաե 0.36
Էստոեիա 2001թ. ըստ եկամուտեերի 0.38
Ռուսաստաե 2000թ. ըստ եկամուտեերի 0.40
Հայաստաե 2003թ. ըստ ամբողջակաե եկամտի 0.43
4.2. Աւյքատությաե հաղթահարմաե ոազմավարակաե ծրագրի եպատակադբումեերը
Աղքատությաե հաղթահարմաե ռազմավարակաե ծրագրի (այսուհետ ԱՀՌԾ) համատեքստում բարձր տեմպերով հարատև տետեսակաե աճի ապահովմաե, իեչպես եաե սոցիալակաե պաշտպաեությաե արդյուեավետ քաղաքակաեությաե իրակաեացմաեե ուղղված միջոցառումեերի արդյուե-քում եախատեսվում է աղքատ բեակչությաե թվաքաեակը 2005 թ. կրճատել միեչե 41%, 2010թ.' միեչե 29,1% ե 2015թ.' միեչե 19,6% (2001թ.' 50,9%): Միեեույե ժամաեակ, շատ աղքատ բեակչությաե քվաքաեակը 2005թ. կկազմի 14,2%, 2010թ.' 10,6%, իսկ 2015թ.' 4,1% (2001թ.' 16%):
Իեչ վերաբերում է աղքատությաե չափմաե միջազգայեորեե ըեդուե-
115
Ա.Մարկոսյաե, Ն.Գեղամյաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1(7), 2005թ.
ված ցուցաեիշեերիե, այե է' մարդկանց թիվը, որոնք ապրում եե օրական $1, 2 և 4-ից պակաս գումարով1, ապա 2005թ. երաեք համապատասխաեա-բար կկազմեե ըեդհաեուր բեակչությաե 13,8, 35,9 և 68,3%-ը, 2010թ. 4, 20,5 և 42,1%-ը, իսկ 2015 թ.' 2,7, 6,8 և 27,6%-ը (2001թ. 29,4, 58,6 և 81,5%): Աղքատությաե եմաեօրիեակ կրճատումը հիմեակաեում պայմաեա-վորված կլիեի աղքատ բեակչությաե աշխատաեքայիե եկամուտեերի և սո-ցիալակաե տրաեսֆերտեերի (կեեսաթոշակեեր և եպաստեեր) առաջաե-ցիկ աճով: Աղքատությաե կրճատմաե հիմեակաե ցուցաեիշեերը եերկա-յացված եե Աղյուսակ 7-ում:
Աղյուսակ 7
ԱՀՌԾ աղքատությաե կրճատմաե հիմեակաե եպատակայիե ցուցաեիշեերը [6, Աղյուսակ 3.1]
Ցուցաեիշեեր 2001 2003 2004 2006 2009 2012 2015
ՀՆԱ 1 շեչի հաշվով, հազար դրամ 1 391.5 489.1 532.8 631.5 808.3 1005.7 1244.2
ՀՆԱ 1 շհչի հաշվով, ԱՄՆ դոլար 1 704.8 834.2 904.2 1061.0 1338.0 1639.9 1998.6
ՀՆԱ՝ 1 շեչի հաշվով, PPP ԱՄՆ դոլար 2 2 382.1 2 819.5 3 056.2 3 586.1 4 522.3 5 542.8 6 755.4
Աղքաաեերի թվաքաեակը, % բեակչությաե թվաքաեակի եկաամամբ 50.9 46.2 43.7 37.9 30.8 26.3 19.7
այդ թվում' շատ ադքատեերի թվաքաեակը, % բեակչությաե թվաքաեակի եկատմամբ 16.0 15.2 14.7 13.5 11.4 8.6 4.1
Օրակաե $1-ից պակաս եկամուտ ուեեցող բեակչությաե թվաքաեակը1 * 3, % բեակչությաե թվաքաեակի եկատմամբ 29.4 23.7 17.9 10.0 4.3 3.4 2.7
Օրակաե $2-ից պակաս եկամուտ ուեեցող բեակչությաե թվաքաեակը3, % բեակչությաե թվաքաեակի եկատմամբ 58.6 52.0 43.4 31.9 24.3 14.1 6.8
Օրակաե $4ից պակաս եկամուտ ուեեցող բեակչողթաէ թվաքաեակը?, % բեակչությաե թվաքաեակի եկատմամբ 81.5 76.6 72.8 64.0 52.5 33.5 27.6
Պակաս քաշ ուեեցող երեխաեերի թվաքաեակը, %' միեչև 5 տարեկաե երեխաեերի ըեդհաեուր թվաքաեակի եկատմամբ 3.0 (2000թ.) 2.9 2.8 2.7 2.3 1.8 1.4
Պակաս հասակ ուեեցող երեխաեերի թվաքաեակը, %' միեչև 5 տարեկաե երեխաեերի ըեդհաեուր թվաքաեակի եկատմամբ 13.0 (2000թ.) 12.5 12.0 11.5 9.5 8.0 6.0
Հուշագրա1հե հոդված
Աոկա բեակչությաե թվաքաեակը 4, հազար մարդ 3 002.6 3 013.8 3 020.5 3 038.1 3 074.2 3 125.7 3 1960
1 Հաշվարկվել է' հիմք ըեդուեելով առկա բեակչությաե թվաքաեակը:
2 PPP-ե ամբողջ ժամաեակահատվածի համար ըեդուեված է 3.38:
3 ԱՄՆ PPP դոլարեերով հաշվարկված աղքատությաե ցուցաեիշեերը հիմեված եե բեակչությաե եկամուտեերի կաեխատեսումեերի վրա:
4 2001թ. ցուցաեիշը' 2001թ. հոկտեմբերի 10-ի դրությամբ: Կաեխատեսումեերում հաշվի չի առեված միգ-րացիաե:
Նախատեսվում է, որ աեհավասարություեը կաեխատեսվող ժամա-
1 Նշված գումարեերը հաշվարկվում եե հաշվի առեելով Հայաստաեում ԱՄՆ դոլարի գեողուեակությաե հարաբերակցություեը (PPP), որը 2001թ. հավասար է եղել 3,38 և եախատեսվում է, որ 2002-2015թթ.
ժամաեակահատվածում կմեա աեփոփոխ' պահպաեելով 2001թ. մակարդակը: 3,38 PPP-ե եշաեակում է, որ Հայաստաեում $1 իր գեողուեակությամբ համապատասխաեում է $3,38-իե ԱՄՆ-ում:
116
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1(7), 2005թ.
Ա.Մարկոսյաե, Ն.Գեղամյաե
եակաշրջաեում նույնպես կկրճատվի: Եկամուտների համակենտրոնացման Ջիեիի գործակիցը 2005 թ. կկազմի 0.491, 2010թ. 0.466 և 2015թ. 0.446 (2001թ.' 0.535):
Անհավասարության կրճատումը հիմնականում պայմանավորված կլինի պետության կողմից իրականացվող եկամտային քաղաքականության արդյունքում (նվազագույն աշխատավարձի համապատասխանեցումը աղքատության պարենային գծին և սոցիալական ենթակաոուցվածքներում ու պետական կառավարման ոլորտում զբաղվածների աշխատանքային եկամուտների առաջանցիկ աճի ապահովումը) աշխատանքային եկամուտների անհավասարության կրճատմամբ, ինչպես եաև կենսաթոշակների առաջանցիկ աճով և պետական նպաստների նպատակայնության աստիճանի էական բարձրացմամբ:
Բնակչության եկամուտների անհավասարության կրճատմանը վերաբերող հիմնական նպատակային ցուցաեիշեերը ներկայացված եե Աղյուսակ 8-ում:
Աղյուսակ 8
ԱՀՌԾաեհավասայաւթյաե կրճատման հիմնական նպատակային ցուցաեիշեերը [6, Աղյուսակ 3.2]
Ցուցաեիշեեր 2001 2003 2004 2006 2009 2012 2015
Եկամուտների համակենտրոնացման Ջինիի գործակիցը 0.535 0.510 0.498 0.483 0.469 0.458 0.446
այդ թվում աշխատանքային եկամուտների համար 0.446 0.443 0.441 0.438 0.433 0.428 0.423
սոցիալական տրաեսֆերտեերի համար 0.161 0.074 0.068 0.076 0.086 0.082 0.080
20% ամենաաղքատ բնակչության տարեկան եկամուտները, հազար դրամ 55.4 85.0 101.4 140.3 192.3 242.7 311.0
2-րդ 20% բնակչության տարեկան եկամուտները, հազար դրամ 120.1 159.4 184.8 239.7 339.2 453.1 603.5
3-րդ 20% բնակչության տարեկան եկամուտները, հազար դրամ 195.4 242.0 278.5 359.1 510.9 681.1 903.3
4-րդ 20% բնակչության տարեկան եկամուտները, հազար դրամ 318.3 361.9 408.7 526.2 834.6 1102.2 1443.1
Ամենահարուստ 20% բնակչության տարեկան եկամուտները, հազար դրամ 945.5 1235.6 1362.9 1668.7 2207.5 2751.6 3416.9
Ամենաաղքատ բնակչության եկամուտները, % ամենահարուստների եկամուտների նկատմամբ 5.9 6.9 7.4 8.4 8.7 8.8 9.1
Ինչպես ցույց է տրված ԱՀՌԾ աղքատության վերլուծության բաժնում, մարդկային աղքատության մակարդակը Հայաստանում ներկայումս էականորեն ավելի ցածր է, քան նյութական աղքատությանը, և մարդկային զարգացումը համեմատելի է տնտեսապես շատ ավելի զարգացած և հարուստ երկրեերի հետ: Այդ առումով, մարդկային զարգացման ներուժի պահպանումը և հետագա ուժեղացումը, ինչպես եաև մարդկային աղքատության
117
Ա.Մարկոսյաե, ՆԳեղամյան
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1(7), 2005թ.
ներկայումս սրվող դրսևորումների էական կրճատումը ԱՀՌԾ հիմնական գերակայություններից են:
Նշված գերակայությունների իրականացումը պայմանավորված կլինի երկու հիմնական գործոնների ազդեցությամբ համապատասխան համակարգերի գործունեության արդյունավետության բարձրացմանն ուղղված միջոցառումներով և պետական ֆինանսավորման ծավալների ավելացմամբ:
4.3. Աղքատության և անհավասարության հաղթահարման ուղիները
Աղքատության հաղթահարման տեսակետից բացարձակ գերակայություն է հանդիսանում կայուն և բարձր տեմպերով տնտեսական աճի ապահովումը: Ինչպես վկայում է վերլուծությունը, տնտեսական աճն այն հիմնական գործոնն է, որը 1999-2001թթ. պայմանավորել է աղքատ բնակչության եկամուտների աճի 58,1%-ը: Ի տարբերություն տարածված տեսակետների, տնտեսական աճը Հայաստանում 1996-2002թթ. եղել է աղքատության կրճատմանը նպաստող, չնայած տնտեսական աճի արդյունքում էականորեն կրճատվել են վարձու աշխատատեղերը, այնուամենայնիվ, այդ կրճատումները փոխհատուցվել են ինքնազբաղվածության էական աճով, ինչպես նաև վարձու աշխատողների և ինքնազբաղվածների եկամուտների առաջանցիկ աճով: Տնտեսական աճի խրախուսման քաղաքականության աղքատության կրճատման հետ կապված հիմնական ուղղությունները կհանդիսանան իեքեազբաղվածությաե և փոքր բիզնեսի խրախուսումն ու գործարար միջավայրի բարելավումը, որոնց արդյունքում պետք է շարունակվի աղքատ բնակչության աշխատանքային եկամուտների առաջանցիկ աճը:
Աղյուսակ 9-ի տվյալները վկայում են, որ ներկայումս բնակչության դրամական եկամուտների գերակշռող մասը կազմում են աշխատանքի արդյունքում ստացվող եկամուտները [9]: Միևնույն ժամանակ, 1999-2003թթ. ընթացքում աննշան են աճել սեփականությունից ստացվող եկամուտները, իսկ գյուղմթերքի, անասունների վաճառքից ստացվող եկամուտները կտրուկ նվազել են:
Ներկայացվող աղյուսակի տվյալներից երևում է, որ դեռևս մեծ է բնակչության կախվածությունը հանրապետությունից դուրս ապրող բարեկամներից, ընդ որում, եթե 1999թ. ընդամենը դրամական եկամուտներում Հայաստանից դուրս ապրող բարեկամներից ստացվող եկամուտը կազմում էր 12,8%, ապա 2002թ. 15,2%, 2003թ. 13,8%: Նշված ժամանակահատվածում աճել են նաև իեքեաqբաղվածութjաե արդյունքում ապահովվող եկամուտները (տե ս Աղյուսակ 10):
118
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1(7), 2005թ.
ԱՄարկոսյաե, ՆԳեղամյաե
Աղյուսակ 9
ՀՀ տեայիե տնտեսությունների ամյւողջակաե եկամուտը 1999-2003թթ.
(ամսական միջիեը տեայիե տետեսությաե մեկ աեդամի հաշվով, դրամ) [8, էջ 129] և [9, էջ 51] 1
Ցուցանիշը Ընդամենը այդ թվում
քաղաքային բնակավայր գյուղական բնակավայր
19991 20011 20021 20031 1999 2001 2002 2003 1999 2001 2002 2003
1. Դրամական եկամուտներ, այդ թվում 7929 11217 9781 13324 7397 10913 11656 15647 8636 11843 7027 9960
Եկամուտներ աշխատանքից, որից 2790 4748 5204 7355 3610 5734 7060 10424 1699 2722 2478 2911
աշխատավարձ 1948 3431 3718 5487 2814 4295 4983 7985 796 1655 1860 1870
թոշակներ 522 770 865 1024 608 812 832 937 406 686 913 1150
կրթաթոշակներ 17 19 16 16 26 26 23 27 5 6 5 1
նպաստներ 183 273 239 263 236 284 275 245 112 252 187 290
արտոնությունների դիմաց փոխատվություններ 16 8 18 23 8 27 8 6
Եկամուտներ սեփականությունից (տոկոսներ, շահաբաժիե-եեր և այլն) 7 95 12 25 12 53 10 21 182 14 32
Եկամուտներ անշարժ գույքի վաճառքից 284 45 100 36 497 24 164 5 0.0 89 7 81
Եկամուտներ գյուղ-մթերքի, անասունի և այլնի վաճառքից 2546 1754 626 1691 165 105 147 628 5715 5144 1329 3232
Այլ եկամուտներ 1580 3513 2719 2896 2243 3875 3145 3333 699 2762 2094 2257
2. Ոչ դրամական եկամուտներ, այդ թվում 2832 2616 2995 2373 1368 1650 1603 1006 4780 4600 5040 4353
Սննդամթերքի սպառում սեփական տնտեսությունից 2652 2483 2803 2195 1155 1477 1431 755 4643 4551 4819 4281
Անվճար ոչ պարենային ապրանքներ և ծառայություններ 180 133 192 178 213 173 172 251 137 49 221 72
Ամբողջական եկամուտ 10761 13833 12776 15697 8765 12563 13259 16653 13416 16443 12067 14313
1 Ներառյալ եկամուտը ցույց չտված տեայիե տնտեսությունները:
119
ԱՄարկոպաե, Ն.Գեղամյաե
21 ֊րդ ԴԱՐ», թիվ 1(7), 2005թ.
Աղյուսակ 10
ՀՀ տեայիե տնտեսությունների ընթացիկ դրամական եկամուտներն ըստ եկամտի հիմնական աղբյուրների ' 1999-2003թթ. և եկամուտների կաոուցվածքում եկամտի հիմնական աղբյուրների մասնաբաժինը (ամսական միջինը տնային տնտեսության մեկ անդամի հաշվով դրամ %) [9, էջ 33-34, 53-54 ] և [10, էջ 39] 1
Ցուցանիշը Ընդամենը այդ թվում
քաղաքային բնակավայր գյուղ բնա1 ական ավայր
19991 20011 20021 20031 1999 2001 2002 2003 1999 2001 2002 2003
Ընդամենը դրամական եկամուտը, այդ թվում' 7929 11217 9781 13324 7397 10913 1165 6 1564 7 8636 1184 3 7027 9960
աշխատավարձ 1948 3431 3718 5487 2814 4295 4983 7985 796 1655 1860 1870
ինքնազբաղվա- ծություն 842 1317 1486 1868 796 1439 2077 2439 903 1067 618 1041
գյուղմթերքի և անասունի վաճառք 2546 1754 626 1691 165 105 147 628 5715 5144 1329 3232
սեփականություն (վարձակալում, տոկոսներ, շահաբա-ժիններ) 7 95 12 25 12 53 10 21 182 14 32
պետական թոշակներ և նպաստներ 740 1078 1128 1321 894 1145 1138 1236 532 944 1113 1447
Տրանսֆերտներ, դրանցից 1532 2081 1829 2113 2285 2110 1984 2325 529 2020 1601 1807
Հայաստանում ապրող բարեկամներից 477 325 326 267 652 379 384 346 245 213 241 152
Հայաստանից դուրս ապրող 1017 1705 1487 1840 1590 1714 1587 1974 255 1686 1340 1645
Այ] եկամուտներ 314 1461 982 819 431 1766 1317 1013 161 831 492 531
տոկոսներով
Ընդամենը դրամական եկամուտը, այդ թվում' 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100
վարձու աշխատանք 24.6 30.6 38.0 41.2 38.0 39.4 42.7 51.0 9.2 14.0 26.5 18.8
ինքնազբաղվա- ծություն 10.6 11.7 15.2 14.0 10.8 13.2 17.8 15.6 10.4 9.0 8.8 10.5
գյուղմթերքի և անասունի վաճառք 32.1 15.6 6.4 12.7 2.2 1.0 1.3 4.0 66.2 43.4 18.9 32.5
սեփականություն (վարձակալում, տոկոսներ, շահաբա-ժիններ) 0.1 0.9 0.1 0.2 0.2 0.5 0.1 0.1 1.5 0.2 0.3
պետական թոշակներ և նպաստներ 9.3 9.6 11.5 9.9 12.1 10.4 9.8 7.9 6.2 8.0 15.8 14.5
Տրանսֆերտներ, դրանցից 19.3 18.5 18.7 15.9 30.9 19.2 17.0 14.9 6.1 17.1 22.8 18.1
Հայաստանում ապրող բարեկամներից 6.0 2.9 3.3 2.0 8.8 3.5 3.3 2.2 2.8 1.8 3.4 1.5
Հայաստանից դուրս ապրող 12.8 15.2 15.2 13.9 21.5 15.7 13.6 12.7 3.0 14.2 19.1 16.6
Այյ եկամուտներ 4.0 13.1 10.1 6.1 5.8 16.3 11.3 6.5 1.9 7.0 7.0 5.3
1 Ներառյալ եկամուտը ցույց չտված տնային տնտեսությունները:
120
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1(7), 2005թ.
Ա.Մարկոսյաե, Ն.Գեղամյաե
Եզրակացություն
Հանրապետության բնակչության աղքատության հաղթահարման և եկամուտների բաշխման անհավասարության վերացման գործում սոցիալական քաղաքականության հիմնական գերակայությունները հետևյալն են
• սոցիալական օժանդակության ոլորտում ընտանեկան նպաստների նպատակայնության աճի ապահովումը և ամենաաղքատ բնակչության հնարավորինս առավելագույն ներգրավումը համակարգի մեջ, ընտանեկան նպաստների չափերի ավելացումն այն հաշվարկով, որ հնարավոր լինի գերազանցել պարենային աղքատության գիծը,
• սոցիալական ապահովագրության ոլորտում արդյունավետության աճը, ապահովագրական բնույթ չկրող կենսաթոշակների վճարման տեղափոխումը պետական բյուջե, կենսաթոշակների չափերի աճն այն հաշվարկով, որ դրանք գերազանցեն ընդհանուր աղքատության գիծը, կենսաթոշակների տարբերակման աճը և աշխատանքային ստաժի վրա հիմնված կենսաթոշակային համակարգից անցման ապահովումն ապահովագրական վճարների ծավալով պայմանավորված կենսաթոշակային համակարգին:
Եկամտային քաղաքականության հիմնական գերակայությունները պետք է ուղղված լինեն բյուջետային և սոցիալական ենթակառուցվածքնե-րի ոլորտի ցածր վճարվող աշխատողների աշխատավարձերի առաջանցիկ աճի ապահովմանը այնպես, որ դրանք առնվազն երկու անգամ գերազանցեն աղքատության ընդհանուր գծի մակարդակը, ինչպես նաև օրենքով սահմանված նվազագույն աշխատավարձի համապատասխանեցմանը աղքատության ընդհանուր գծին:
Հաջորդ գերակայությունը պետության ֆինանսական կարողությունների աճն է' պայմանով, որ չխաթարվեն կայուն բարձր տեմպերով տնտեսական աճի հնարավորությունները: Այդ աճը կապահովվի հարկային մուտքերի (ՀՆԱ 0,3-0,4%-ի չափով տարեկան աճ հիմնականում հարկային վարչարարության կատարելագործման և հարկային համակարգի պարզեցման արդյունքում), ինչպես նաև բյուջեի պակասուրդը անվտանգ սահմաններում ավելացնելու միջոցով: Աղքատության և անհավասարության հաղթահարման տեսակետից այդ աճն անհրաժեշտ է պետական ծախսերի մեջ սոցիալական ոլորտի ծախսերի ծավալների առաջանցիկ աճը ապահովելու համար:
Տնտեսական անվտանգության տեսակետից հաջորդ կարևոր գերակայությունը պետական ներդրումային ծրագրերի ծավալային աճն է և դրանց ուղղումը աղքատության (այդ թվում' մարդկային աղքատության) ու
121
Ա.Մարկոպաե, ՆԳեղամյան
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1(7), 2005թ.
անհավասարության նվազեցման նպատակներին:
Տնտեսական անվտանգության տեսակետից կրթության բնագավառում առաջնային է համարվելու հանրակրթական ոլորտի հետագա զարգացումը' հատուկ ուշադրություն դարձնելով ավագ դպրոցում ընկճվածության աստիճանի աճին: Հատուկ պետք է շեշտադրվեն մասնագիտական կրթության բնագավառում առկա մատչելիության հիմեախեդիրեերը: Համակարգի արդյունավետության բարձրացումը և պետական ծախսերի ծավալի ավելացումը դիտվում են որպես դրված նպատակներին հասնելու հիմնական միջոց:
Առողջապահության ոլորտում մատչելիության բարձրացումն ապահովվելու է պետական ծախսերի աճի, պետական ֆինանսական միջոցների ներոլորտային համապատասխան վերաբաշխման և օպտիմալացման ու կառավարման բարեփոխումների արդյունքում արդյունավետության բարձրացման հաշվին:
Աղբյուրներ և գրականություն
1. Содействие развитию предпринимательства: бизнес, работающий на бедных. Отчет для генерального секретаря ООН, UNDP, 2004, с. 8.
2. Джеймс Вулфенсон, Франсуа Бургинъон, «Развитие и сокращение масштабов бедности: оглядываясь в прошлое, заглядывая в будущее», Всемирный банк, октябрь 2004г.
3. Доклад о развитии человека 2004. Культурная свобода в современном многообразном мире, UNDP, ПРООН, изд-во «Весь мир», 2004.
4. «Սոցիալ-տնտեսական վերափոխումները ԱՊՀ երկրներում. ձեռքբերումներն ու հիմեախեդիրեերը» համաժողովի նյութեր, Մոսկվա, 2004թ. սեպտեմբերի 1314, www.iet.ru:
5. Դավոյան Ս, Մարկոպան Ա, Սարգսյան Հ, «Վերափոխումները անցումային երկրների տնտեսություններում», Եր., «Տիգրան Մեծ», 2003, էջ 58:
6. Աղքատության հաղթահարման ռազմավարական ծրագիրը (հաստատված է ՀՀ կառավարության 2003թ. օգոստոսի 8-ի N 994-Ն որոշմամբ):
7. Մարկոպան Ա, «Հայաստանի Հանրապետության տնտեսական անվտանգության հիմնախնդիրները, «21-րդ դար», #3 (5), 2004, էջ 31-34:
8. Հայաստանի սոցիալական պատկերը և աղքատությունը. վիճակագրական վերլուծական զեկույց, ՀՀ ԱՎԾ, Երևան, 2004:
9. ՀՀ բնակչության եկամուտներն ու ծախսերը և սննդամթերքի սպառումը 1999, 2001 և 2002թթ., Վիճակագրական ժողովածու, ՀՀ ԱՎԾ, Եր., 2003:
10. Պարենային ապահովություն և աղքատություն. 2004 թվականի հունվար-սեպտեմբեր, ՀՀ ԱՎԾ, Երևան, 2004, էջ 39:
Ապրիլ, 2005թ.
122
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 1(7), 2005թ.
ԱՄարկոսյաե, Ն.Գեղամյաե
НЕРАВЕНСТВО В РАСПРЕДЕЛЕНИИ ДОХОДОВ НАСЕЛЕНИЯ В КОНТЕКСТЕ ЭКОНОМИЧЕСКОЙ БЕЗОПАСНОСТИ
Ашот Маркосян, Нуле Гегамян
Резюме
Как социально-экономическое явление бедность стала следствием неравного распределения и перераспределения материального богатства (природных ресурсов и результатов труда) внутри общества. Чтобы социальное неравенство сохранялось на «естественном» уровне, т.е. когда «верхи довольны, а низы не протестуют», необходимо справедливое распределение как собственности, так и материальных и духовных плодов деятельности общества. В этом состоит суть социальной политики государства, в этом же кроется сложность ее реализации. В данном контексте справедливое распределение доходов является залогом гармоничного и устойчивого развития общества. Надо иметь в виду, что механизм рыночного саморегулирования не в состоянии решить данную проблему самостоятельно и без регулирующего вмешательства государства в этой сфере не обойтись.
Методология расчета индекса развития человеческого потенциала (ИРЧП) для развитых и развивающихся стран представляет достаточно хорошую статистическую базу для разработки и реализации адекватной социальной политики. По данным ООН, по индексу развития человеческого потенциала Армения находится на 82-ом месте среди 177 стран мира и входит в число стран со средним уровнем развития (показатель ИРЧП составляет 0,754). Наши соседи по региону занимают 91-е (Азербайджан) и 97-е (Грузия) места. Основной проблемой стран нашего региона считается низкий уровень валового национального продукта на душу населения.
Приоритетным направлением экономического курса в Республике Армения стала борьба с бедностью. Для успешного осуществления данной политики разработана и принята постановлением Правительства РА стратегическая программа по борьбе с бедностью. В данной статье проведено исследование целевых установок этой программы, осуществлен анализ ситуации и показателей, характеризующих неравенство в распределении доходов и бедность (расслоение) населения. Разработаны рекомендации относительно приоритетов государственной социальной политики, направленной на выравнивание распределения доходов населения.
123
