CC BY
2ЭКОНОМИЧЕСКИЕ И ЮРИДИЧЕСКИЕ НАУКИ. Теория и история государства и права
№ 5
УДК 32.001+340(476)
САЦЫЯЛЬНАЯ УТОП1Я У Г1СТОРЫ1 ПАЛГГЫКА-ПРАВАВОЙ ДУМК1 БЕЛАРУС1
канд. г^т. навук, дац. I. У. В1ШНЕУСКАЯ (Мшск тавацыйны ушверсШэт)
Анал1зуюцца утатчныя праекты, вядомыя у г1сторъи палтыка-прававой думк1 Беларус1. Звярта-ецца увага на тое, што утатчныя 1дэ1 нашых суайчынткау был1 Iнтэграваны у тэарытычныя пошук1 еурапейсюх мыслщелей-утатстау, але з абавязковым ул1кам г1старычных, геапалтычных, сацыяльна-эканам1чных 11ншых асабл1васцей жыцця беларускага народа.
Ключавыя словы: сацыяльная утотя, рэнесансавая Беларусь, асвета, сацыяльна-палтычны лад, дзяржава, права.
Вывучэнне спецыяльнай лиаратуры дае падставу разглядаць уташчную думку як адзш з напрам-кау маральнага i палиычнага мыслення, яю кнавау, кнуе i будзе iснаваць пакуль юнуе чалавечае гра-мадства. У падмурку уах сацыяльных утопiй, як старажытных, так i сучасных, ляжыць незадавальненне кнуючым сацыяльна-палиычным ладам, iмкненне да больш дасканалага уладкавання грамадства i дзяр-жавы. Утапiчныя праекты адлюстроyвалi уяуленне iх аутарау аб щэальных дзяржауна-прававых кан-струкцыях. Яны, па сутнасщ, былi выклiкам iснуючым палиычным i прававым iнстытутам, вдывщуаль-нымi праектамi вырашэння сацыяльна-палiтычных i прававых праблем.
Аналiз розных утапiчных канцэпцый дазваляе выдзелiць наступныя абагульняючыя рысы, харак-тэрныя для любой з iх:
- па-першае, утопii звяртаюцца не да iснуючай рэчаiснасцi, а да будучыш. Утапiчныя грамадствы iзаляваны не толькi у часе, але i у прасторы i носяць фантастычны характар;
- па-другое, у канструкцьп уах утопiй iснуе стан усеагульнай згоды, пабудаванай часцей за усе на грамадсшм дагаворы;
- па-трэцяе, утатчныя грамадствы не ведаюць сацыяльных канфлштау, у iх пануе мiр i сацыяльная гармошя.
Сацыяльна-утатчныя праекты вядомы гiсторыi уах цывiлiзаваных народау, у тым лшу i беларус-каму. У розныя перыяды гiсторыi у палiтыка-прававой думцы Беларус з'яyлялiся сацыяльна-yтапiчныя iдэi, яюя адлюстроУвалi як агульныя для уах утапiчных канструкцый рысы, так i спецыфiчныя асабль васцi, сфармiраваныя пад уплывам нацыянальнай палiтыка-прававой традыцыi.
Тыповы yтапiчны праект быу прапанаваны мыслiцелямi рэнесансавай Беларусi, якiя адносiлiся да радыкальнага крыла антытрыштарыяу (адзiн з напрамкау пратэстантызму, прадстаyнiкi якога адмау-лялi шматлiкiя хрысцiянскiя дагматы, у тым лшу троiцу - I. В.). У навуковай лиаратуры названае крыло антытрыштарыяу выступае пад назвай радыкальныя гуманiсты цi радыкальныя анархкты.
Сацыяльны iдэал радыкальных гуманiстаy быу выкладзены у працах П. Гезю "Аб першахрысщян-скай царкве", "Пра сына божага" i iншых, а таксама у творы М. Чаховща "Хрысщянсюя размовы".
Крытыкуючы феадальны лад грамадства i манархiчную форму юравання з яе прававой сiстэмай, яны прапанавалi сваiм прыхiльнiкам абвясцiць байкот органам дзяржаунай улады, iгнараваць судовыя установы i iншыя прававыя шстытуты, адмауляцца ад удзелу у ваенных кампанiях нават тады, калi яны былi накiраваны на абарону айчыны. Дзеля рэалiзацыi iдэй роyнасцi людзей (П. Гезка нагадвау бiблей-скую iсцiну аб тым, што усе людзi браты i пытау, як жа тады брат можа панаваць над братам?) радыкальныя арыяне заклiкалi падзялщь маемасць, якая належыла багатым, знiшчыць усе дзяржауныя установы, суд, войска. Сваю нецяртмасць радыкалы пераносiлi i на культурныя каштоУнасцi, створаныя у класавым грамадстве. Па iх разуменню, набыткi культуры падмацоУвалi уладу, асвячалi шкодныя для простага чалавека щэалы.
Якi ж праект сацыяльнага уладкавання прапаноУвалi радыкальныя арыяне замест кнуючага феадальна-манархiчнага грамадства?
Улiчываючы тое, што усе палиыка-прававыя iнстытуты заусёды стаяць на ахове штарэсау кь руючай элiты i варожыя простаму чалавеку, iдэал сацыяльнай супольнасцi яны шукалi не у сусветнай i не у айчыннай гiсторыi, а у вопыце аргашзацыи жыцця першахрысцiянскiх абшчын, пабудаваннага у адпаведнасщ з прынцыпамi сацыяльнай i маёмаснай роyнасцi людзей. Стварэнне грамадства усеагуль-
2018
ВЕСТНИК ПОЛОЦКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. Серия В
най роунасщ i справядлiвасцi радыкальныя анархюты звязвалi з прышэсцем Хрыста, якое павiнна стаць канцом свету насшля i несправядлiвасцi i пачаткам царства боскага. 1дэйным падмуркам новага грамад-ства радыкальныя гуманюты бачылi Бiблiю i здаровы розум простага чалавека.
Безумоуна, вострая крытыка левымi антытрынiтарыямi сацыяльных хвароб феадальнага грамадтва мела пазиыунае значэнне, але разам з тым стварала небяспеку для дзяржавы у час суровых выпрабаваняу другой паловы XVI стагоддзя. Недапушчальнымi лiчылi славутыя сучаснiкi радыкальных гуманютау, С. Будны, В. Цятнсм, А. Волан i iншыя заклш да байкоту уах дзяржауных устаноу, зрыву мабiлiзацыi у паспалiтае рушэнне (шляхецкае апалчэнне). Напрыклад, А. Волан падкрэсл!вау, што урад, суд, войска скасавання яюх патрабавалi радыкалы, неабходны дзеля забеспячэння дзейнасцi права i абароны спра-вядлiвасцi [1, с. 59].
На аснове рэлшйнага рацыяналiзму антытрыштарыяу пазней пачала фармiравацца айчынная атэк-тычная думка, яскравым прадстаушком якой быу Казiмiр Лышчынскi. З iмем апошняга звязаны утатч-ныя iдэi, запазычаныя з праектау вядомых еурапейскiх мыслiцелей XVI-XVII стагоддзяу.
Атрымаушы блiскучую на той час адукацыю, педагог, грамадска-палпычны дзеяч, паважаны у шля-хецкiм грамадстве Рэчы Паспалиай чалавек, якi неаднаразова абiрауся брэсцкай шляхтай паслом на агульна-дзяржауныя соймы, суддзей у ЛiтоУскi трыбунал, падсудкам у земсш шляхецкi суд, К. Лышчынсш, па праву лiчыцца адным з прадвесшкау асветнщкай щэалогп у Беларуси Абвшавачаны у атэ!зме, ён скончыу свае жыцце на кастры шкшзщы!.
Радыкал!зм атэютычных поглядау К. Лышчынскага абумоул!вау радыкал!зм ! сацыяльна-палиычны. Ен л!чыу неабходным пабудову грамадскага ладу на больш справядл!вых асновах: "свет без улады, гара-ды без начальшкау, народы без гаспадара, храмы без святароу, каттолш без суддзяу" [2, с. 266]. У вылу-чаных Лышчынскаму пад час суда абвшавачваннях значылася прыхшьнасць мыслщеля да утатчных праектау Т. Мора, Т. Кампанелы ! асабл!ва кпанца Антоню дэ Гевары, выкладзенага у рэшсансавым ута-тчным рамане "Настауленш хрысщянскага манарха". Таюм чынам, сацыяльная утотя К. Лышчынскага фарм!равалася у рэчышчы еурапеусюх ! айчанных гумашстычных традыцый ! увабрала у сябе !дэалы са-цыяльнай, палпычнай, прававой, маемаснай роунасщ ! справядл!васщ.
У другой палове XVIII стагоддзя у грамадска-палиычнай думцы Рэчы Паспалиай з'яуляецца шэ-раг праектау рэфармавання сацыяльна-эканам!чных, палпычных ! прававых шстытутау, яюя фарм!рава-люя у рэчышчы агульнаеурапейскай асветнщкай вдзалогл. Разам з тым у знайшл! адлюстраванне кан-крэтныя прапановы па удасканаленш феадальнага грамадства, паляпшенш умоу жыцця сялян, яюя пры-знавалкя асноуным! вытворцам! матэрыяльных даброт дзяржавы. Падобныя неаднаразова абмяркоу-валюя у працах мыслщелей-асветшкау Рэчы Паспалгтай, але, на жаль, не знаходзш увасаблення у афь цыйных дакументах ! сацыяльна-эканам!чных рэформах.
Няздольнасць палпычнай эл!ты узяць на сябе адказнасць за рашучыя сацыяльна-эканам!чныя ! палиычныя рэформы у краше ! з дапамогай пераадолець крызкнае станов!шча Рэчы Паспалиай пад-штурхнула да спробы утварэння щэальных сацыяльна-палпычных грамад на лакальным узроуш - тэры-торын пэунага прыватнага уладання. Прыкладам з'яуляецца вопыт Паулаускай рэспублш, дзе на фоне агульнага сацыяльна-палиычнага крьшсу дзяржавы была рэал!завана мадэль справядл!вага грамадства. Аб псторын Паулаускай рэспублш, якая праюнавала амаль тры дзесящгоддз!, апавядае анашмны аутар твора "Паулава ад 1767 да 1795, адным хатшм прыяцелем атсанае", як! быу выдадзены у Варшаве у 1811 годзе. У творы распавядаецца псторыя стварэння ! дзейнасщ "Паулаускай рэспублш".
Заснавальшкам рэспублш быу грамадск! ! дзяржауны дзеяч Вялшага Княства Лиоускага ! Рэчы Паспалиай, прадстаушк старажытнага шляхецгага рода Павел Бжастоусм. Аграрныя рэформы, распа-чатыя у сва!м маентку Мерач Вшенскага павета, мел! працяг у шшых, больш шыроюх пераутварэннях. У прыватнасщ, ён скасавау прыгоннае права ва уах сва!х уладаннях, даравау сялянам асабктую волю ! перадау абшчыне юраванне уласнасцю. Мерач быу абвешчаны рэспублшай, якая мела усе атрыбуты дзяржавы: заканадаучы орган (сойм), прэзщэнта, мшютэрства фшансау, скарб, грошы, войска, сцяг, герб, канстытуцыю. Пасада прэзщэнта сялянам! маёнтка была прапанавана самаму Бжастоускаму. У яго гонар Мерач ! была пера!менавана у Паулаускую рэспублшу [3, с. 59]. Сацыяльна-эканам!чныя рэформы, праведзеныя на абмежаванай тэрыторы! ахопленай крыз!сам дзяржавы, Павел Бжастоуск! ап!сау у кн!-гах "Уставы для добрага парадку ! павшнасцей аселых людзей у маентку Паулава, щ Мерач, прадш-саныя у 1771 г." ! "Л!сты анан!ма, як!я ап!сваюць камкю вольных паулауск!х валашчан са сва!м дзедз!-чам, ксянзом Бжастоуск!м, экс-рэферэндарам ВКЛ" [4, с. 326].
Пошук! сацыяльнага !дэала характарызуюць ! дзейнасць нашага суайчыншка 1ос!фа Яленскага, публщыста ! рэвалюцыянера, аутара твора "Благавесць да 1сра!ля Рас!йскага".
ЭКОНОМИЧЕСКИЕ И ЮРИДИЧЕСКИЕ НАУКИ. Теория и история государства и права
№ 5
Сацыяльным щэалам Яленскага было пэунае аб'яднанне людзей на падставе агульнанароднай улас-насцi на сродкi вытворчасцi, абавязковай працы yсiх працаздольных, фармiравання органау кiравання шляхам усеагульных выбарау, адмауленне ад асноуных хрысцiянскiх канфесiй (каталщкай, праваслаунай) па прыкладу раннехрысцiянскай царквы. У грамадстве "благавесщ", як яго вызначау мыслiцель, раскви-нее усеагульнае шчасце. Усе грамадзяне будуць мець магчымасць атрымаць адукацыю i заняць годнае месца у грамадстве, дзещ, iнвалiды i старыя людзi будуць утрымлiвацца за кошт абшчыны. На мруючыя пасады i суддзямi, на думку Яленскага, будуць абiрацца мудрыя, сумленныя асобы, якiя карыстаюцца павагай у грамадстве, а законы, яюя рэгулююць грамадскае жыцце, будуць нешматлшм^ простымi, яс-нымi, зразумелымi. Разам з тым асноуным рэгулятарам грамадскага жыцця павiнны стаць нормы марала Яленскi быу упэунены у неабходнасщ адмаулення ад смяротнага пакарання. На яго думку, меры мараль-нага асуджэння i, як крайняя мера, выгнанне з абшчыны, павiнны стрымлiваць сяброу абшчыны ад пару-шэння агульнапрызнаных правiлаy. Есць падставы сцвяржаць, што сацыяльная yтопiя Яленскага спалу-чалася з асветнiцка-дэмакратычнымi iдэаламi XVIII стагоддзя - сацыяльны кампрамiс, усеагульная аду-кацыя, дабрабыт народа, яго духоунае удасканаленне [5, с. 106].
У пачатку ХХ стагоддзя у еурапейскай фiласофскай традыцыi назiраецца iмкненне да пераасэнса-вання старых каштоунасцей i iдэалаy, пошуку новых форм грамадскага жыцця, яюя б адпавядалi пэунаму культурна-гiстарычнаму тыпу народа, яго щэнтычнасщ. Найбольш выразна у палиыка-прававой думцы Беларусi гэтыя iдэi праявшся у творчасцi 1гната Уладзiмiравiча Абдзiраловiча (Канчэускага). У сваiм асноуным, вызначальным творы, фiласоУскiм эсэ "Адвечным шляхам", Абдзiраловiч ставiць праблему по-шука Беларуссю напрамкау уласнага развщця, адпавядаючых самабытнасцi, адметнасцi, iдэнтычнасцi народа.
Фшосаф адзначае, што асаблiвасцю пстарычнага жыцця беларусау было ваганне памiж дзвума накiрункамi еурапейскай цывiлiзацыi, маючымi моцныя месiянскiя пачаткi - польсюм каталiцкiм i расш-скiм праваслауным. Гэта ваганне памiж Захадам i Усходам i шчырая непрыхiльнасць ш да аднаго i нi да другога з'яуляюцца асноунай адзнакай псторыи беларускага народа [6, с. 9]. Абдзiраловiч быу шчыра упэунены што "беларускае жыцце" не yпiсваецца ш у польскi, нi у расшсю цiвiлiзацыйный тып. Таму ён прапануе знайсщ такую форму сацыяльнага аб'яднання, якая б не стрымлiвала творчае развщце народа, а зауседы адпавядала "жыццевым праявам", адмауляла дэгуманiзаваныя iдэi i прынцыпы пабудовы гра-мадства. Звяртаючыся да гiстарычнага вопыту сацыяльных аб'яднаняу, Абдзiраловiч прыводзiць у якасщ прыклада такога аб'яднанне, як Запарожская Сеч, галоунай прыкметай якой была адсутнасць прымусу да сваiх сяброу: "Сеча з аружжам у руках баранша чалавечае права на волю i незалежнасць" [6, с. 40].
Щкава, што ужо у 1921 годзе на пачатку станаулення савецкай сацыялктычнай дзяржавы, аутар "Адвечнага шляху" не бачыу перспектыу пабудовы у ёй агульначалавечага справядлiвага грамадства. На яго думку, марказм падмянiy щэяй класавай перамогi святую справу вызвалення чалавецтва. Знiш-чаны сiлай рэвалюцыи, iснуючы парадак вядзе да вызвалення разбуральнай энергп мас, у вышку чаго з'яуляецца новы дзяржауны аргашзм, якi стварае для народа яшчэ горшыя кайданы, турмы i мую. Таму на змену старым дзяржауным формам павiнны прыйсцi новыя. Прыкладам непрымусовай арганiзацыi, на думку Абдзiраловiча, з'яуляецца кааперацыя. У ей аутар бачыу адзшае грамадскае аб'яднанне, якое не дапускае прымусу нi у адносiнах да сваiх сяброу, ш у адносiнах да iншых грамадзян.
У 1922 годзе у артыкуле "Кааперацыя" I. Абдзiраловiч абгрунтавау канцэпцыю самабытнага шляху сацыяльнага развщця для Беларуси Гэта шлях сялянска-рамеснщюх вольных брацтвау i народнай кааперацый. Галоунай умовай сацыяльнай творчасцi, якая есць асноуны рухавiк жыцця грамадства, I. Абдзiраловiч лiчыy адсутнасць прымусу, незалежнасць асобы, народа, нацыи. Свабода, марыу фiлосаф, павiнна пранiзваць увесь быт грамадства, палггычны, эканамiчны, маральны бакi жыцця, распрыгонiць, вызвалiць да творчага развщця унутраны патэнцыял як асобы, так i грамадства у цэлым [6, с. 42].
Улiчваючы тое, што 1.У. Абдзiраловiч у аснову сваiх сацыяльных iдэй паклау адмауленне ад ус-тойлiвых, звыклых на працягу стагоддзяу форм грамадскага жыцця, яго погляды могуць быць прызнаны yтапiчнымi. Звяртае на сябе увагу тое, што крытыкуючы кнуючыя формы сацыяльна-палiтычнага жыцця (прыватную уласнасть як падставу сацыяльна-класавага падзелу грамадства; саму дзяржаву i царкву, яюя ахоуваюць iнтарэсы вярхоу), сацыялiсты-yтапiсты шукалi грамадскi iдэал, якi будзе заснаваны на iдэi калектывiзму, маёмаснай роунасщ, справядлiвасцi, законнасцi, сацыяльнага кампрамiсу.
Падсумоуваючы, адзначым, што некаторыя iдэi мыслщелей мiнулага, якiя у свой час бачылкя нездзяйсняльнымi, былi рэалiзаваны у сучасных прававых сацыяльных дэмакратычных дзяржавах. Разам з тым трэба пагадзщца з думкай некаторых даследчыкау, што у аутарау утапiчных трактатау амаль адсутшчаюць патрабаваннi абароны iндывiдуальных правоу i свабод асобы, гарантый iх з боку дзяржавы [7, с. 188].
2018
ВЕСТНИК ПОЛОЦКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. Серия D
Таим чынам, палиычная i прававая думка Беларусi у розныя перыяды яе псторьи была шчыльна iнтэгравана у кантэкст еурапейскага жыцця. У ей знаходзiм адбiткi щэй i тэарытычных пошукау еурапей-CKix мыслiцелей, у тым лiку утатчных праектау, але абавязкова з улшам гiстарычных, геапалiтычных, сацыяльна-эканамiчных i шшых асаблiвасцей жыцця беларускага народа.
Л1ТАРАТУРА
1. Саверчанка, I. Aurea mediocritas. Кнiжна-пiсьмовая культура Беларусi : Адраджэнне i ранняе барока / I. Саверчанка. - Мшск : Тэхналопя, 1998. - 319 с.
2. Пракошына, К.С. Казiмiр Лышчынскi / К.С. Пракошына // Асветнiкi зямлi беларускай Х - пач. ХХ ст. : энцыкл. даведнiк. - Мшск : БелЭн, 2001. - 496 с.
3. Асветнш зямлi беларускай : энцыкл. даведшк / рэдкал. Г.П. Пашкоу [i шш.]. - Мiнск : БелЭн, 2001. - 496 с.
4. Вялшае Княства Лпоускае : энцыклапедыя : у 3 т. - Мшск : БелЭн, 2005. - Т. 1. - 688 с.
5. Вшнеуская, 1.У. Палиычная i прававая думка Беларуа на мяжы еурапейсюх цывiлiзацый (IX - пача-так XXI ст.) / 1.У. Вшнеуская. - Мiнск : Тэсей, 2008. - 296 с.
6. Абдзiраловiч, !У. Адвечным шляхам. Даследзены беларускага светапогляду / I.У. Абдзiраловiч. -Мшск : Навука i тэхшка, 1993. - 43 с.
7. История политических и правовых, учений : учебник для вузов / под общ. ред. В.С. Нерсесянца. -2-е изд. - М. : Норма-Инфра,1999. - 736 с.
Пастуту 26.03.2018
SOCIAL UTOPIA IN THE HISTORY OF POLITICAL AND LEGAL THOUGHT IN BELARUS
I. VISHNEVSKAYA
The article analyzes control projects, known in the history of political and legal thought of Belarus. Attention is drawn that under control the ideas of our compatriots have been integrated in theoretical studies of European thinkers, utopians, but with the obligatory account the historical, geopolitical, socio-economic and other peculiarities of life of the Belarusian people.
Keywords: social utopia, renaissance Belarus, education, socio-political system, the state law.
