Научная статья на тему 'ЎСМИР ШАХСИНИ ТАЪЛИМГА НИСБАТАН ИЖОБИЙ МУНОСАБАТНИ ТАРКИБ ТОПТИРУВЧИ ПСИХОЛОГИК ТЕХНОЛОГИЯЛАР'

ЎСМИР ШАХСИНИ ТАЪЛИМГА НИСБАТАН ИЖОБИЙ МУНОСАБАТНИ ТАРКИБ ТОПТИРУВЧИ ПСИХОЛОГИК ТЕХНОЛОГИЯЛАР Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
15
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ЭМОЦИЯ / ЭМОЦИОНАЛ МУНОСАБАТ / ЎСМИРЛИК / МАКТАБ ТАЪЛИМИ / ЎқУВ ФАОЛИЯТИДАН қОНИққАНЛИК / ХАВОТИРЛАНИШ / ВАЗИЯТЛИ ХАВОТИРЛАНИШ / қЎРқУВ / ЭМОЦИОНАЛ НОқУЛАЙЛИК

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Маҳмудов С.С.

Мақолани тайёрлаш жараёнида ўсмирлик даврида мактаб таълимига нисбатан эмоционал муносабат шаклланишига таъсир этувчи психологик омиллар аниқланиб вазиятлар ўрганилди. Бунда ўсмир шахсида мактабдаги таълимга нисбатан эмоционал муносабатнинг шаклланишида ўсмирларда таълимга нисбатан эмоционал муносабат ва ижтимоий хоҳиш ўртасидаги боғлиқлик очиб берилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PSYCHOLOGICAL TECHNOLOGIES THAT COMPOSE A PERSON'S POSITIVE ATTITUDE TOWARDS EDUCATION OF A TEENAGER

Psychological factors influencing the formation of emotional relations during the preparation of the article have been studied in situations. In this case, the connection between emotional relations and social desires in adolescents was revealed in the formation of emotional relations against school education.

Текст научной работы на тему «ЎСМИР ШАХСИНИ ТАЪЛИМГА НИСБАТАН ИЖОБИЙ МУНОСАБАТНИ ТАРКИБ ТОПТИРУВЧИ ПСИХОЛОГИК ТЕХНОЛОГИЯЛАР»

Махмудов С. С. уцитувчиси Педагогика институти Царши давлат университетининг

УСМИР ШАХСИНИ ТАЪЛИМГА НИСБАТАН ИЖОБИЙ

МУНОСАБАТНИ ТАРКИБ ТОПТИРУВЧИ ПСИХОЛОГИК

ТЕХНОЛОГИЯЛАР

Аннотация: Мацолани тайёрлаш жараёнида усмирлик даврида мактаб таълимига нисбатан эмоционал муносабат шаклланишига таъсир этувчи психологик омиллар аницланиб вазиятлар урганилди. Бунда усмир шахсида мактабдаги таълимга нисбатан эмоционал муносабатнинг шаклланишида усмирларда таълимга нисбатан эмоционал муносабат ва ижтимоий хоуиш уртасидаги бозлицлик очиб берилди.

Калит сузлар: эмоция, эмоционал муносабат, усмирлик, мактаб таълими, уцув фаолиятидан цониццанлик, хавотирланиш, вазиятли хавотирланиш, цурцув, эмоционал ноцулайлик.

Mahmudov S.S. teacher Pedagogical Institute Karshi State University

PSYCHOLOGICAL TECHNOLOGIES THAT COMPOSE A PERSON'S POSITIVE ATTITUDE TOWARDS EDUCATION OF A

TEENAGER

Annotation: Psychological factors influencing the formation of emotional relations during the preparation of the article have been studied in situations. In this case, the connection between emotional relations and social desires in adolescents was revealed in the formation of emotional relations against school education.

Keywords: emotional, emotional treatment, adolescence, emotional, worrying, situational anxiety, fear, emotional discomfort, fear, emotional discomfort.

КИРИШ

Мавзунинг долзарблиги. Мамлакатимизнинг истиклол йулидаги биринчи кадамлариданок буюк маънавиятимизни тиклаш ва янада юксалтириш, миллий таълим тизимини такомиллаштириш, унинг миллий заминини мустахкамлаш, замон талаблари билан уЙFунлаштириш асосида

жахон андозалари ва куникмалари даражасига чикариш максадига катта ахамият бериб келинмокда.

Х,озирги давр юксак кобилиятли мутахассисларни тайёрлашга нисбатан талаб кун сайин ортиб бормокда, модомики, шундай экан, алохида олинган шахслардагина эмас, балки, мехнаткашларнинг ижодий имкониятларини иложи борича купрок ривожлантириш зарурати юзага келмокда. Бундай шароитда инсон ва унинг интеллектуал салохиятига алокадор фанларнинг роли ортиб бориши, хар бир инсон шахсида мавжуд ва яширин тарздаги имкониятлардан фойдаланиш, уларни руёбга чикариш, йул-йурикларини назарий жихатдан ишлаб чикиш эхтиёжи намоён булмокда.

Маълумки, шахс камолга етиб борар экан унга атрофдаги ташки мухит, шахслараро муносабатлар, таълим олаётган муассасаси хамда оилавий мухит тизимли равишда таъсир курсатади. Шу боис, шахс хаётида ижобий томонлар билан бир каторда салбий жихатлар хам фаркланади. Бу эса, уз- узидан шахсда эмоционал холатларда зурикиш, хавотирланишни юзага келишига олиб келади ва шахснинг камол топишига тускинлик килади.

Адабиётлар тахлили ва методологияси

Хориж психологлари Ч.Д.Спильбергер, Мерлин, Филлипсс, Р.Кэттелл, З.Фрейд, Ю.Л.Ханин, И.П.Волков, В.В.Давидов, И.С.Кон, В.А.Чиккер, К.Д.Шефронская, Н.В.Имедадзе, Н.Д.Левитов, Л.А.Копитова, К.М.Гуревич узбек психологларидан М.Г.Давлетшин, Г.Б.Шоумаров, Р.И.Суннатова, Н.Г.Камилова, Э.Гозиев, Б.Р.Кддиров, Г.Тулаганова, Э.З.Усмоновалар томонидан олиб борилган тадкикотларда эмоционал муносабат муаммосининг ёшга боFлик ривожланиш масалалари тадкик килинган.

Усмирлик даври узининг бетакрорлиги, мустакиллиги, ижодийлиги, танкидийлиги ва бошка хусусиятлари билан ажралиб туради. Шунинг учун бу давр узининг мураккаблиги усмир шахсида узига узгаларга нисбатан танкидийликни шаклланиши билан боFликдир. Айнан усмир шахсининг шахс сифатида шаклланишида эмоционал жараёнларнинг урни мухим хисобланади. Чунки хар кандай шахс тараккиётида эмоционал жараёнларнинг руй бериши хамда уни окилона бошкаришни урганиш хозирги кун учун долзарб муаммо булиб келмокда. Шу нуктаи назардан олганда, усмирлик даврида мактаб таълими тизимига эмоционал муносабатларнинг шаклланганлигини урганиш муаммога нисбатан узига хос ёндашувни юзага келтиради.

Мулохаза ва таклифлар

Маълумки, тренинг - укитишнинг алохида шаклларидан бири сифатида узлуксиз кечинмаларни бошдан утказишга асосланиб, анъанавий тарзда билимларни узатиш психологик маслахат хамда психотерапиядан фарк килувчи шахслараро узаро хамкорлик тажрибасини англаб етиш

жараёнини камраб олади. Баъзида бу атаманинг маъносини очиб бериш учун "экспериментал таълим" ибораси кулланилади. Бундай шаклдаги таълим жараёнида иштирокчилар факатгина вокелик хакида уйлаш ва "у билан кандай амалларни бажариш" хакида мулохаза юритиш билан чекланиб колмасдан, балки узлуксиз равишда унинг мохиятини англаб борадилар.

Психологик тренинг - бу шахслараро узаро хамкорлик жараёнида моделлаштирилган хаётий тажрибани узлаштириш ва англаб етишга асосланган фаол укитиш шаклидир.

Усмирларда мактабга салбий эмоционал муносабат холатини бартараф этишга каратилган психологик тренинг учун куйидаги умумий хусусиятлар хосдир:

1.Гурухий фаолият тамойилига риоя килиш, иштирокчиларнинг фаоллиги, хамкорликдаги мулокот, шахслараро узаро хамкорлик жараёнида иштирокчиларнинг ижобий изланишлари, кайтар алоканинг мавжудлиги.

2.Гурухий фаолиятда фаол методларнинг кулланилиши.

3.Гурух иштирокчилари орасидаги фаол шахслараро узаро хамкорликка алохида эътибор каратилиши.

4.Узок ёки киска муддатга ташкил этилган гурух билан ишланиши. Фаолият жараёнида зарур буладиган эмоционал энергиянинг йуколмаслиги учун гурухда мухокама килинган муаммоларнинг гурухдан ташкарида таркатишнинг таъкикланиши.

5.Хонани жихозлашда унинг иштирокчилар фаол мулокоти учун кулай булишига хамда уларни чалFитувчи ташки омилларнинг мавжуд булмаслигига эътибор каратилиши.

6.Гурух иштирокчиларига психологик ёрдам беришнинг максад килиб олиниши. Тренинг натижаси иштирокчиларда факат билим ва малакалар тизими шаклланишигагина олиб келмайди, бунда психологик холатнинг яхшиланиши ва кейинчалик узини узи ривожлантириш учун ундовчи майлларни вужудга келтиришга урFу берилади. Шунинг учун тренинг самарадорлиги нафакат объектив мезонлар, балки субъектив мезонлар билан хам улчанади.

7.Ижобий иклим ва эркин мулокот мухитининг шакллантирилиши. Тренинг жараёнидаги мулокот одатдаги шахслараро муносабатлардагига кура фаолрок, эмоционалрок, очик ва самимийрокдир. Гурух билан ишлашнинг дастлабки боскичида тренернинг асосий вазифаси ижтимоий мухитни яратиш, самимий мулокот учун психологик хавфсиз шароитни юзага келтиришдан иборат булади.

Усмирлар гуру^и учун тузилган тренинг машFулотларининг дастури 1-машFулот "Гуру^лар орасидан утиш уйини"

Гурух aъзолaри xoHa Уртaсидa зич 6Ули6 турaдилaр. Бошловчи куйидaги кУллaнмaни берaди: "Мен хозир эшик томондaн сизлaр томонгa кузим юмгaн холдa юрaмaн.

Сизлaр икки томонгa силжиб мента йул беришингиз керaк. Мен тулкинсимон хaрaкaт килсaм xaM хеч кимга тегмaй силлик утишим керaк".

Бошловчи утиш йулини кyрсaтиб бyлгaндaн кейин гурухнинг aъзолaри хaм шундaй мaшклaрни бaжaриб кyришлaри мумкин.

2-машFулoт "Хабарни сузсиз узатиш" уйини

Бошловчи кУйидaгилaрни тушинтирaди: "Х,озир бир одaм хонaдaн чи^ди, колгaнлaр эсa унгa кaндaй хaбaр узaтишлaрини келишиб олaдилaр. Уни хошга чaкирилгaнлaридaн сунг гурух aъзолaри имо-ишорa, мимикa билaн шaртли хaбaрни узaтишни бошлaйди. Унинг вaзифaси хaбaрни тyFри тай^б олиш. Уйин шу тaрикa дaвом этaди".

"Тoкчадан сакраш" машFулoти

Сaкровчидaн тaшкaри жуфт булиб "йyлaк" хосил килишди. "Йyлaк" Уртaсидa кУллaр оркэли бирлaштирилгaн нaтижaдa квaдрaт хосил бyлгaн "Йyлaк" токчaси ёки бaлaнд стол олдидa турaди. "Йyлaк" yртaсигa энг кучли жуфтликни куйиш лозим. Токчaдa ойнaгa кaрaб "йyлaк"кa ор^сини килиб сaкровчи турaди. У "йyлaк" ор^си билaн урилиши керaк. Гурух уни кУллaри билaн тутиб олишaди. Гурухнинг бaрчa aъзолaри токчaдaн бирмa -бир тушишлaри мумкин. Бу уйин гурухлaр бирлигини Ba ишонч дaрaжaси тyFрисидa кУшимчa мaтериaл берaди.

"Бил" уйини

Топувчидaн тaшкaри гурухнинг бaрчa aъзолaри доирa булиб стул ёки креслодaн yтиришaди. Топувчи кузи боFлик холдa доирa ичига кирaди. У Утиргaнлaрни кули билaн ушлaб куриш умкин эмaс. Столдa yтиргaн одaм "бил" дейди. Иложи боричa узининг овозидaн бошкaчaрок овоздa булиши керaк. Улaр топувчи киши уни TO^a у холдa топувчи унинг урнига Утирaди.

"Жамoа эртаги" машFулoти

Бу мaшкнинг икки вaриaнти мaвжуд. -вaриaнт. Биринчи сузловчу бир сузни aйтaди, иккинчиси шу сузни кaйтaриб, шу сузнинг мaзмунигa мос келaдигaн узининг сузини кУшaди учинчиси бошдaги иккитa сузни afrrtó узиникини кУшaди вa шу тaрикa дaвом этaди. Бундa боFлaнгaн эртaк вужудгa келиши керaк.

2-вaриaнт. Биринчи одaм гaп aйтaди, иккинчи одaм эртaкнинг иккинчи гaпини aйтaди. Биринчи aйтгaн одaмнинг гaпини кaйтaрмaйди яъни эртaкдaги гaплaр нaвбaтмa нaвбaт aйтилaди. Бу yйиндa иштирокчилaрни келишмовчиликгари вa кyникмaлaри хaкидa кУшимчa мaълумот олиш мумкин.

"Чалкаш" машFулoти

Бошловчи тaнлaнaди. У хонaдaн чикиб кетaдию колгaн yйинчилaр бир-бирлaрининг кУллaридaн ушлaб aйлaнa хосил килишaди. К^лгарини

куйиб юбормай улар чалкашишади. Чалкаш хосил булганда бошловчи хонага киради ва уларнинг куллари куйиб юборилмаган холда бу чалкашдан бушатади.

"Тукнашув" уйини

Тукнашув уйинида турт киши иштирок этади. Иккита уйинчи бир-бирига туFрима-туFри утиришади. Уларнинг тиззалари бир - бирига етишиб туриши ва уларнинг кУлларибоFланган холда булиши керак. Уларнинг унг кулининг курсатгич бармоFи космик станциялар- улар бир-бирига туташиши керак. К,олган иккита уйинчи уларнинг оркасига туришади сигнал берилгандан кейин хар бирини турган уйинчи сузлар ёрдамида ёки унг кулини харакатга келтириши ёрдамида олдида утирган шеригининг курсаткич бармоFига теккизади ёки уйинниг бошка бир варианти хам мавжуд. Уйинчилар бири олдида утирган уйинчини ё уйинчининг кулини, яъни уйинчининг рупарасида утирган ракиби кулидан, яъни ракетадан олиб кочишдан иборатдир.

"Х,о^лайман -кила оламан- керак" машки

Машк максади: укувчиларда узига нисбатан ишонч ва фаоллигини хохиш ва мажбурийликни индивидуал холатларини усиши, узини англаш ва педагогик фаолиятда узига хос хислатларни шакллантиришдир.

Укувчилар гурухларга ярим айлана тарзида утириши айтилади. Икки стул буш куяди хохишига кура истаган икки укувчи уртага чикишади ва гурухларга караб утиради.

Бир укувчи тингловчи-бошкаси эса бошловчи булади. Охиргиси учма гап айтади. Биринчи булими бир хил, иккинчиси хар хил булади. Масалан, у айтади "мен узимга ишонишим керак, мен узимга ишона оламан, мен узимга ишонишни хохлайман".

Кейингилар нимани уйласалар шуни айтадилар, яъни хаёлига келган биринчи фикрни айтишлари мумкин. Айтилган учма гапдан кимнинг гапи купрок таъсирчан чикканлиги мухокама килинади. Биринчи бу саволлариккинчи иштирокчига берилади. Тингловчилар томонидан сунг барча гурухга мурожаат килинади.

Гапирувчининг интонацияси юзидаги узгаришлари ва хоказолар хисобга олинади. К,онунга кура омиллар аудиториясида "мен мажбурман, мен килишим керак" тамойили яшайди. "Мен хохлайман" шахсий истагига на вакт, на куч топилади.

Хулоса

Психолог хар кандай инсон кайсидир вактда "узинг учун яша, хаёт сен учунгина уктиришга харакат килиши оптимизмини саклаш ва рухан соFломлигини гурухга курсатишга харакат килиши керак".

Психолог укувчининг мактабдаги хулки, унинг бошка укувчилар билан муносабатига педагогик фаолиятнинг асоси эмас, унинг индивидуал хусусиятлари хам мухимлигини курсатиши керак.

Бир укувчи талабчан, хдссиётга берилувчан ва муомалада купол, бошкаси мулокотга киришувчан булади. Мухими узингизни х,еч качон инкор килманг.

Адабиётлар руйхати:

1. Волков Б.С. Психология подростка. - СПб.: ПоР, 2006. -

2. Давиденко С.В. Гендерные аспекты тревожности подростков. Доклад от 1.12.2003. -

3. Давлетшин М.Г. Танланган илмий ишлар туплами. - Тошкент: 2008.

4. Дубровина И. В. Школьная психологическая служба. - М., 1997г.

5. Ермолаева М.В. Психология развития. - М.: Московский психолого-социальный институт; Воронеж: НПО «МОДЭК», 2007. -

6. Ильин, Е.П. Эмоции и чувства / Е.П. Ильин. - СПб.: Питер, 2002.

7. Кайковус. К,обуснома. Т: "Укитувчи", 2006.

8. Кле М. Психология подростка - М.: Педагогика, 1991.

9. Коломинский, Я. Социальная психология школьного класса / Я. Коломинский. - Мн.: ФУАинфор, 2003.

10. Костина Л.М. Игровая терапия с тревожными детьми. - СПб.: Речь, 2007.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.