Скрытая сторона известного портрета Януша Радзивилла Текст научной статьи по специальности «История и археология»

^ Д|

м

N /

- iiTj1

Патаемны бок

вядомага

партрэта

Знакам™ партрэт Януша Радзiвiла i з нясвiжскiх зборау (мал. 1а), якi знаходзщца f у Нацыянальным мастацюм музеЬ трату f у аддзел навукова-рэстаурацыйных майстэрняу а для невялiкай касметычнай рэстаурацьм. 1 Аднак ужо пры папярэднiм вiзyальным абследаваннi Y3HiK шэраг пытанняу, i палатно было натравана у лабараторыю для больш дэталёвага комплекснага вывучэння.

Анжэлш MiuheBi4,

загадчык сектара

даследаванняу Нацыянальнага мастацкага музея Рэспублш Беларусь, кандыдат бiялагiчных навук

Алена Шабуня-Клячкоуская,

старшы навуковы супрацоушк 1нстытута фiзiкi НАН Беларyсi, кандыдат фiзiка-матэматычных навук, дацэнт

Юрый Maiceey,

навуковы

супрацоушксектара фiзiка-хiмiчных даследаванняу Нацыянальнага мастацкага музея Рэспyблiкi Беларусь

Рэзюмэ. У артыкуле id3e гаворка пра даследаванне партрэта князя Януша Радзiвiла са зборау Нацыянальнага мастацкага музея. З дапамогай iнфрачырвонай мiкраспектраскапii у 1нстытуце фiзiкi НАН Беларус праведзена iдэнтыфiкацыя рэчывау. Прынята рашэнне аб частковым раскрыцц жывапсу, што, магчыма, дапаможа падтрымаць здагадк вучоных пра час напсання палатна i разгадаць таямнцу яго ранейшай рэстаурацьi Ключавыя словы: культурная спадчына, атрыбуцыя, iнфрачырвоная Фур'е-спектраска^я, рэнтгенаграф'1я.

Pэнтгенаграфiя паказала, што пад бач-ным фарбавым слоем ляжаць больш ран-шя пласты жывашсу (мал. 1б). Змены у дэталях касцюма i абутку вщавочны. Дарэчы, на гравюры Войцэха Герсана (мал. 1в), зробле-най у XIX стагоддзь верагодна, з даследуемага твора, добра праглядваецца тэкстура ткашны на кауняры, падобная да той, што на рэнтге-награме нясвiжскага партрэта. Так што, маг-чыма, наш герой першапачаткова быу апрануты па-шшаму. У правым верхнiм вугле пад адна-тонным карычневым, што бачым зараз, зна-ходзiуся жывапiсны фон, магчыма, з выявай калоны i пейзажа за акном.

Але аутарскае палатно адрозшваецца не толькi дэталямi. Маюцца ктотныя змены у кампазiцыйным вырашэннi левага шжняга вугла. Так, на рэнтгенаграме добра зауважа-юцца карэкцiроукi правай рую, якая у аутар-сюм выкананнi указвае на ваенныя даспех^ што пазней былi запiсаны выявай куфра. Пэуныя змены ёсць i у малюнку княжацкай кароны. На рэнтгенаграме яна больш нагадвае кара-леускую (мал. 2б), падобную да каранацый-най Уладыслава IV Вазы (мал. 2в), тады як зараз мы бачым больш класiчны варыянт - з герба Радзiвiлау (мал. 2а).

У сувязi з атрыманымi звесткамi паустала пытанне аб пераатрыбуцьп дадзенага твора. Папярэдняя атрыбуцыя палатна у свой час была праведзена паводле звестак аб шшым вядомым партрэце Януша Радзiвiла, якi знахо-дзщца у Каралеускiм палацы у Вавелi (Кракау, Польшча), i прыпiсвала яго аутарства поль-скаму мастаку нямецкага паходжання Дашэлю Шульцу [1]. Аднак пры параунаннi гэтых карцiн ствараецца уражанне, што узрост адлюстрава-най асобы на iх не супадае: па-рознаму наш-саны падбародак, вочы i нос (мал. 3). На палатне 1652 г. Д. Шульца з Вавельскага маёнтка - выява больш сталага чалавека, з навiслымi векамi i выразнымi носагубнымi зморшчынамь Таму, верагодна, твор, што мы аналiзуем, напiсаны раней, чым яго згаданы аналаг. На карысць гэтага меркавання сведчыць i тое, што на нашым партрэце княжацкая булава нама-лявана разам з княжацкай каронай, у той час як на вавельсюм адлюстравана хутчэй за усё булава гетмана польнага лггоускага (мал. 4).

Паводле бiяграфiчных звестак вядома, што у 1646 г. Януш Радзiвiл стау гетманам польным лiтоускiм. У тым жа годзе ён атрымау пасаду старасты генеральнага жамойцкага, стаушы сенатарам Рэчы Паспалiтай. Вялiкiм гетманам Рэчы Паспалiтай яго прызначылi у 1654 г., калi на Вялiкае княства Лггоускае ужо рушыла маскоускае войска [2]. Таму магчыма выказать здагадку, что даследуемы партрэт наш-саны раней 1646 г. ь паколькi на iм ёсць ваенныя атрыбуты, мае дачыненне да паспяховага зыхода якой-небудзь бiтвы.

Зварот да старонак псторып нагадвае нам пра перамогу лгшускага войска у Смаленскай вайне 1632-1634 гг., падчас якой Януш Радзiвiл за баявыя поспехi атрымау пасаду падкамо-рыя вялiкага лiтоускага [2]. Але тады яму было тольк 22 гады, а асоба на партрэце выгля-дае больш сталай. Напрыканцы 30-х i пачатку

40-х гг. ён актыуна удзельнiчау у рэлiгiйных сутычках памiж каталiкамi i пратэстантамi, але наурад цi гэтыя падзеi з'явшкя падста-вай для напiсання параднага сармацкага пар-трэта. Наступныя поспехi Януша Радзiвiла у ратнай справе датуюцца лiпенем 1649 г., калi ён узначалiу лiтоускае войска у бiтве пад Лоевам, дзе разграмiу 15-тысячную армiю казацкiх паустанцау [2]. У той час яму было 37 гадоу, што прыкладна адпавядае узросту

Малюнак 1. Партрэт Януша Радзiвiла (а), рэнтгенаграфiя твора (б)

i гравюра Войцэха Герсана з выявай Януша Радзiвiла (каля 1860-1862 гг.) (в)

Малюнак 2. Выява кароны на даследуемым партрэце Януша Радзiвiла (а), яго рэнтгена-граме (б), каранацыйным партрэце Уладыслава IV пэндзля Барталамея Мшвща

(перад 1635 г.) (в)

Малюнак 3. Фрагменты партрэта Януша Радзiвiла 1652 г. Д. Шульца з Каралеускага палаца у Вавелi (а) i рэнтренаграмы партрэта Януша Радзiвiла з Нацыянальнага мастацкага музея (б)

лт.

г/

партрэцiруемага. Аднак у 1649 г. ён ужо займау пасаду гетмана польнага лiтоускага. Паустае пытанне: калi палатно напiсана у гонар пера-могi у бгтве пад Лоевам, то чаму Януш Радзiвiл намаляваны з княжацкай булавой, а не з булавой гетмана польнага? Аб гэтым можна толью здагадвацца...

Вядома, што Януш Радзiвiл не размяжоувау асабiстыя штарэсы i iнтарэсы Радзiмы -Вялжага княства Лiтоускага, не згаджауся з палпыкай караля Рэчы Паспалiтай Яна Казiмiра Вазы i актыуна аптавау лiтоускую шляхту за разрыу унп з Польшчай. А паколькi гетманская булава усё ж з'яулялася амвалам ваеннай улады у Рэчы Паспалггай, ён мог -у надзеi на хуткую незалежнасць ВКЛ - аддаць перавагу знакам княжацкай моцы. 1ншым тлу-мачэннем можа быць тое, што партрэт быу намаляваны не у гонар перамогi, а да якой-небудзь урачыстай даты. Напрыклад, у 1645 г. Януш Радзiвiл бярэ шлюб з дачкой Малдаускага гаспадара Васшя Лупу княжной Марыяй Амалiяй.

Час напiсання твора - не адзшае пытанне, якое паустала перад даследчыкамь Чаму i калi пад бачным фарбаваным слоем былi схаваны

атрыбуты ваеннага характару (даспехi)? Щ мае гэта якi-небудзь палiтычны сэнс? Пакольк мастацтваведчае супастауленне выяуленых дэталей не праяснiла дащроуку прыунесеных у партрэт змен, было вырашана правесцi ком-плекснае фiзiка-хiмiчнае даследаванне.

Нам вядома прынамсi аб двух рэстаура-цыях карцiны: першая здзейснена у апошняй чвэрцi Х1Х стагоддзя у Нясвiжы, а другая -у 1969-1976 гг. у Лешнградзе рэстауратарамi М.М. Маркавым i А.Б. Брындаравым [1]. Пра гэта ж сведчаць i рэнтгенаграфii твора, на яюх можна зауважыць, што страты жывашсных пластоу разам з грунтам былi адноулены двума тыпамi рэчывау: адны утрымлiваюць свiнцовыя бялшы (добра паглынаюць рэнтгенаускае выпраменьванне i выглядаюць светлымi пля-мамi), а друпя - верагодна, мел (не паглынаюць прамяш i адлюстроуваюцца як чорныя).

На мал. 5 прадстаулены папярочны зрэз мiкрафрагмента, узятага з выявы куфру, пад якiм знаходзiцца выява даспехау. Вiдавочна, што арыгiнальны жывашс будавауся на аснове фарбавых грунтоу, якiя былi вельмi распаусюд-жаны у тыя часы [3]. Шжш пласт прадстауляе сабой цёмна-карычневы грунт з чырвонымi i чорнымi уключэнням^ а верхнi - светла-карычневы жаутаваты буйназярнiсты. Памiж двума слаямi грунту маецца яшчэ пласт пра-клейкi. Фарбавы пласт - тоню, цёмна-карыч-невы. Рэстаурацыйны грунт - белы з сiнiмi i чырвонымi уключэннямi, пакладзены у тры столкь Над iм тры фарбавыя пласты: шэра-карычневы, светла-шэры i чорны.

З мэтай iдэнтыфiкацыi мастацкiх рэчывау у 1нстытуце фiзiкi НАН Беларус выкары-стоувауся метад шфрачырвонай (1Ч) Фур'е-мiкраспектраскапii. Сэнс методыю заключа-ецца у тым, што пры прапусканнi iнфрачыр-вонага выпраменьвання праз рэчыва адбываецца узбуджэнне вагальных рухау мале-кул або iх асобных фрагментау. Пры гэтым

на даужынях хваль, энерпя як1х адпавядае энерпям узбуджэння ваганняу у вывучаемых малекулах, наз1раецца паслабленне штэнау-насщ святла. 1ншым1 словам^ даужыш хваль, пры яюх наз1раецца макамальнае паглынанне 1Ч-выпраменьвання, сведчаць аб наяунасщ у малекулах узору пэуных функцыянальных груп. Дзякуючы таму, што Фур'е-спектрометр Nexus (Thermo Nicolet, ЗША) абсталяваны 1Ч-мжраскопам Continium (Thermo Electron, ЗША), для рэпстрацьп 1Ч-спектрау паглынання могуць выкарыстоувацца фрагменты, плошча яюх не перавышае 100 мкм2. Гэта дазваляе лакальна вывучаць малекулярную структуру аб'ектау.

Вышю даследавання (мал. 6) сведчаць аб тым, што у склад напауняльшка белага рэстаурацыйнага грунту уваходзяць гшс, кварц, свшцовыя бялшы i берлшская блакггная. Вяжучае грунту - шьняны алей. Трэба зауважыць, што берлшская блают-ная - гэта dm пiгмент, сумесь гексацыанафера-тау (II) ад KFe[Fe(CN)6] да Fe4[Fe(CN)6]3. Ён быу атрыманы у Берлiне у пачатку XVIII стагоддзя красiльшчыкам Дызбахам [4], у жывапiсе стау ужывацца з 1730-х гг. Адпаведна, шжняя часа-вая мяжа зробленай рэстаурацып вызначаецца гэтым перыядам.

Другi узор для даследаванняу узяты з нiжняй часткi твора, дзе, як добра бачна па рэнтгенаграме, мелася страта аутарскага палатна. Вывучэнне папярочнага зрэзу гэтага мжрафрагмента паказала, што грунт на гэтай частцы пакладзены у дзве столкь Нiжнi пласт белы з ашмь чорнымi i чырвонымi уклю-чэнням^ мае шэрае адценне. Верхнi некалi быу белы, але пажауцеу ад уплыву вяжучага. Фарбавыя слаi карычневыя i цёмна-карычне-выя, тонкiя (мал. 7).

Па вышках аналiза верхняга пласта белага грунту з дапамогай малекулярнай спектраска-mi выяулена, што у якасцi напауняльнiка выкарыстаны мел, свшцовыя бялiлы i каалiн, а у якасщ вяжучага акрамя шьнянога алею так-сама задзейнiчаны бялковыя кампаненты, якiя могуць сведчыць аб выкарыстанш жывёльнага клею (магчыма, i як вынiк наступнай рэстаура-цып). У склад нiжняга пласта шэрага грунту акрамя названых рэчывау таксама уваходзщь берлiнская блакiтная.

Зыходзячы з атрыманых вынiкау даследаванняу, шжняя мяжа дащроую асноу-ных перамалёвак можа быць акрэслена не раней як другой паловай XVIII стагоддзя,

пакольк1 у рэстаурацыиных грунтах зноидзены украпленш берлiнскаИ блакiтнаИ. Але най-больш верагодным часам рэстаурацьп падаецца Х1Х стагоддзе. Яе распачау Антонш Вiльгельм Радзiвiл (1833-1904), генерал прускай артыле-рьп, якi у 1875 г. вырашыу пераехаць з Прусп у Нясвiж на пастаяннае месца жыхарства [5, 6].

Згодна швентару, складзенаму пры вопiсе маёмасцi Радзiвiлаy у 1857 г. (Inwentarz оЬгаго^т п1е^^к1Л, к.7 №771), у Нясвiжскiм замку на той час знаходзшася 213 палоцен, большасць з яюх была у дрэнным стане. Рэстаурацыю даручылi не толькi мясцовым мастакам, але i вядомым замежным спецыялктам. Так, на працягу 1875-1890 гг. для Радзiвiлаy праца-вау знакампы варшаусю рэстауратар Гельёдар Гумiнскi, пазней яго справу прадоужыу Казiмiр Пахвальсю.

Януш Радзiвiл быу вельмi неардынарнай, неадназначнай асобай. Атрымаушы адукацыю у кальвiнiИскаИ школе, а потым у пмназп, князь стау заузятым абаронцам праваслауных i пратэстанцкiх суполак у ВКЛ. Ён фiнансiра-вау кальвшкцюя школы i саборы, а таксама

Малюнак 4. Выява булавы на даследуемым партрэце Януша Радзiвiла (а) i на партрэце аутарства Д. Шульца 1652 г. (б)

Малюнак 5. Папярочнызрэз мiкрафрагмента жывашсу з выявы куфру, пад яшм знаходзiцца выява даспехау

Ol CD

НАУКА И ИННОВАЦИИ №11 (165) Ноябрь 2016

CU

OJ

^ — _

н Я -о а ai eu -g

-ч -©" о

m "О _с

QJ

OJ

W 0\ П —

"о -с —i _<=>_ О"

s =s "5

^ OJ го

Паглынанне,1

i—

24 S

S л> g

а а а Р S -с, й о

а »

а > 43

** р

а а о а

и р

р и а

о

Е

р

а р

о Л

о 13 н - - -g

О р

к Я

р ft

a S'

р а

а Й.

Н' «

a S

а

а -се Р н

^ ge

р s

<£. g

S р

о

а р

л и 5. а

о

т

а л

а

р

id

-с

т

о re

Е и р W

а

Е

н

о ^

О р

о\ *

Е

а р

р

w -с а

а

р

а m id

е

р р а ге

р

а

р

а а

ж я S, и о

g « а л й „Sc -с

§ о

a i-I

л р

оз а р р

2' Е

а а

. : ге

и

04 G

о 5

a s

Е «

" р

а чз

р р

43 а

Н ге:

s «

О Р

р 43

5 а

" g

a S

и Р

s- Я

о а а

р

а а

ге *

а а

а

-с

Е

р

43

Р И

о\ р

H р

M

о

а р

П л а w

ге > ' а ^

сл ^

U1 Й Ч

^ " а

а ° ге

«в S

2 ^ а

» Р $

в и ?

g § и-

<<с р 43 р

Sc

р H о 43

Sc ß

* а

sc £

»

w p

»

и о o\ 43 P P

a 5

о H 43 P

a p a p

43 P

S

P

a

m

Я S

w 43

P Ш

a о

re H

ß

a ^

M p

- ß

td E

Й (a

I' S

P о

►П H

p p

» H

s s

V Se

p ЧО

« ï

ш а

a ^

о g

а

p а

>4

а а

re tJ4 g

Й g

X «

O {v>

H S

ß w

w

а »

о н H а а p о 43

К ^e

О ,„

И Й

оз оз

и Й

к

i— » о о

а g 5" а й р о

а «

p p Sc

р

а^

p и о\ Е а p а p

о »

р

о

5 re «

-g а

ítí ^ ч

¿ p а

м а w

О Р

W И

и'

H

о

ге а

g а'

а Д

re ^

*

а

p

ш

Р И

-с

W р

ß а

5 а

43 Р H

Ш

P P S

ß X -а •

н

^ а

g4 й а

-HP

я и s

re м ^ « о» g

Р £' 5

td м д

^^ и

s

^ to

Ш

73

Ш

—I

-<

73

Ш

s to

Ч]

Р

» а о а а

а

ß

-с »

о 43

2 p

и а

43 Р

а

5 р о °

н а p Я

43 p--

а 5

s н

s Р

р о н

►п О

щ g

H л

P g

» й

р ге

р

а а

i Ä

I а

p 43 H 43

Ш H Р

43 Р

сл

M р

И Р ß а

р X и

J—I

-Ce 43

« P

5. в

« §

¡- а

S re

» й,

re a\

S а

S V, s

ß ß S ^ о а ^ S

P ÍQ

ни td

I—I ûi p «

ге P

а Й и ^ a\ S

S E

а ^

S S p

p а 43

a\ p

p a

43

ш p

о a

h p

p a

-ce E

43

p

ß

E

se

a

a

g

о

p

a

re

ß

re

a

43

E

a

»

h

p

H p а

о

ш re а

43 H 43

Ш ß re

о

W ^

S а p а

о'

а

43 Р W H

Е а а p

x p

p p ß а

н

о Sc

X « ■ р

о И 43

^ х^

н « ß р

43

а а

^ S а

S

и о

0 а

1 »

ге:

а а

ге

а тз

s »

S re p

и p

p а

а а

о " и

а

СТ\ Р

а

p о

н р

S 5

о 43

» О

>н ге Р

ß

Р

h i—

« р

p g 43

а p а

43 &

р 43

а g

а

- р а

^ О р

2 » и

а

ге 43 Р

а 43

p p

О TI

н. s

и а

p p

S S

S- Е

» а

У р

2 и

Эс &

Sc w

g' tq

а »

re

^ (л 4

СЛ ^ ^

^ -i 2 „ p

Я

o а а о

w p

Sc

о

» «

-1 О

о а

° â

g S

re а

43 P

S И

w а

E

p

p Se

а а

43

P Sa

S «

a' »

a' p

E S

X n О H

p

о

n w 2,

a p w о a a w p о и ß "ë p-- re о Й ß

-с а

43 Р ß а

а p Sc

а

-с

ON OJ

to I

о\

OJ

О 43

0 g СО п

» я

ге

S и

tj P g

§ 04

Я P а 43 p p

p ß

a

o\

re

о сл

ß P

a

■ ü

Л й

g g

2 re

a v;

re Я

a a

О P

W 1

5

a

43 сл

W «

ел a p p

й re

a

p o\ о 43

a

w" p

Se a

X re *

a p о ß

o\ a

re p

43 и

ï.

Se P

p g,

H о

p «

W P

о g,

P î

o\ H Л о w P

« X w ^ o\

^ a

^ p p Se

43

03 43

H

О Sc

и a

03 P

» a

43

^ P

P Ö

a w

a p

a p a a 2 T3

a °

p и

и p

a h E

a ja

re g

a ß

03 T3 p P

Л a

E w p a ß E

OJ

о

ß ^ ß я

•a p

I— S' T3

W Se p

p n 03

4 S ^

P

1-1 a

43 о p Я

E

a »

H

a

* ёч

»

о

a h -ce

a p a

о p

Я to ?

p - a

и сл E

a _

p о

о H w

T-l P

Se

a E

X о

H

a

o\ о

a

ß E. a

о