Научная статья на тему 'СИЁСИЙ ЛИДЕРЛАРНИНГ СИЁСИЙ МАНИПУЛЯЦИЯНИ АМАЛГА ОШИРИШ МАСАЛАЛАРИ ХУСУСИДА'

СИЁСИЙ ЛИДЕРЛАРНИНГ СИЁСИЙ МАНИПУЛЯЦИЯНИ АМАЛГА ОШИРИШ МАСАЛАЛАРИ ХУСУСИДА Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
лидер / манипуляция / “жимлик спирали” / деструктив / демагог / сиёсат / риторика / тана тили / манипулятор / қаттиқ куч.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Атавуллаев Элёрбек Бахтиёр Ўғли

Мазкур мақолада сиёсий лидерлар томонидан ҳокимият қўлга киритишни ва назоратни амалги ошириш учун фойдаланадиган турли схемалар кўриб чиқилди ҳамда ушбу тактикаларни қандай аниқлаш ва уларга қарши туриш тўғрисида маълумотлар берилган. Шунингдек, мақолада манипуляциянинг турли шакллари, уларнинг таъсири ва оқибатлари ҳақида фикрлар юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «СИЁСИЙ ЛИДЕРЛАРНИНГ СИЁСИЙ МАНИПУЛЯЦИЯНИ АМАЛГА ОШИРИШ МАСАЛАЛАРИ ХУСУСИДА»

СИЁСИЙ ЛИДЕРЛАРНИНГ СИЁСИЙ МАНИПУЛЯЦИЯНИ АМАЛГА ОШИРИШ МАСАЛАЛАРИ

ХУСУСИДА

Атавуллаев Элёрбек Бахтиёр ^ли

мустакил тадкикотчи https://doi.org/10.5281/zenodo.11208785

Аннотация. Мазкур мацолада сиёсий лидерлар томонидан %окимият цулга киритишни ва назоратни амалги ошириш учун фойдаланадиган турли схемалар куриб чицилди %амда ушбу тактикаларни цандай аницлаш ва уларга царши туриш тугрисида маълумотлар берилган. Шунингдек, мацолада манипуляциянинг турли шакллари, уларнинг таъсири ва оцибатлари %ацида фикрлар юритилган.

Калит сузлар: лидер, манипуляция, "жимлик спирали", деструктив, демагог, сиёсат, риторика, тана тили, манипулятор, цаттиц куч.

Аннотация. В этой статье рассматриваются различные схемы, используемые политическими лидерами для получения власти и контроля, а также предоставляется информация о том, как идентифицировать и противодействовать этой тактике. Также в статье рассматриваются различные формы манипуляций, их последствия и последствия.

Ключевые слова: лидер, манипуляция, «спираль молчания», деструктивный, демагог, политика, риторика, язык тела, манипулятор, жесткая сила.

Abstract. This article examines the various schemes used by political leaders to gain power and control, and provides information on how to identify and counter these tactics. The article also discusses various forms of manipulation, their effects and consequences.

Key words: leader, manipulation, "spiral of silence", destructive, demagogue, politics, rhetoric, body language, manipulator, hard power.

Сиёсий лидерлар бугунги кунда турлича усул ва воситаларни куллаган х,олда стратегик манипуляцияларни амалга оширишлари мумкин. Улар олдиндан кузлаган максадларига етишиш учун турли хил манипуляция усулларидан фойдаланади. Улар одатда сиёсий манипуляцияларни амалга оширишда етарли тажрибага эга кишилар х,исобланади.

Сиёсий олим Aлан Вейр манипуляция тушунчаси "демократик назарияда марказий ахдмиятга эга, аммо бу одатда "х,окимият ёки назорат килувчи маълум бир кучлар" сифатида тан олинадиган энг кам урганилган тушунчалардан бири булиб колмокда", деб ёзган эди1.

Шу сабабли фукароларнинг х,ис-туйгулари, куркувлари ва истаклари билан кай тарзда уйнашишни билишади. Терренс Белл ёзганидек: "Аристократлар ва демократиянинг бошка мухолифлари арсеналидаги асосий куроллардан бири - бошкарувнинг барча

1 A. Ware. The concept of manipulation: Its relation to democracy and power. British Journal of Political Science, 1981. - P. 163.

шакллари ичида демократия манипуляцияга, яъни нотугри маълумотларга, нотугри карашларга ва демагогларнинг2 х,ийлаларига энг очик эканлигини таъкидлашдир"3.

Улар инсонларнинг узини англаши, тушуниши ва миллий кадриятларга мос келадиган узларининг имижини яратиш учун эх,тиёткорлик билан тайёрланган хабарлар, шиорлар ва тасвирлардан фойдаланадилар хдмда ушбу х,олатда узлари ишонган ёрдамчиларини ишга соладилар. Шунингдек, улар инсонларни хдкикий муаммолардан чалгитиш учун турли хил тактикаларни куллашади, масалан, бизнинг муаммоларимиз учун айбдор булган сохта душманлар образидан маълум бир айбдорларни яратишади.

Сиёсий лидерлар х,ам оммавий ахборот воситаларидан уз манфаати йулида фойдаланадилар, кайси ахборот воситалари билан гаплашишни ва кандай хабарларни етказишни синчиклаб танлайдилар. Улар ёритилаётган ахборот матнини назорат килиш оркали сух,батни назорат килишлари ва жамоатчилик фикрини шакллантиришлари мумкин эканлигини яхши билишади.

Шу билан бирга, сиёсий лидерлар томонидан кулланиладиган энг самарали тактика фукароларнинг эътикодлари ва кадриятларини манипуляция килишдир. Буни амалга ошириш учун улар одатда тил ва риторикадан самарали хдмда максадли тарзда фойдаланиб, таниш-билишчилик, махдллийчилик, сепаратизм каби туйгуларни уйготади, инсонларни бир-бирига карши куяди ва бир-бирига нисбатан душманона менталитетни яратади.

Шундай килиб, улар одамларнинг манфаатларига зид булса х,ам, уз ишларига хайрихох,лик ва содиклик туйгусини уйготиш оркали узлари учун самарали сиёсий мух,итни яратишга эришиши мумкин. Асосий жихдтларидан бири, ушбу х,олатда х,ар бир инсон хушёр тарзда манипулятив тактикалардан хабардор булиб, онгли карорлар кабул килиши ва сиёсий етакчиларнинг салбий окибатларга олиб келиши мумкин булган хдмда жиддий зарар етказадиган килмишларини олдиндан тушуниб етиши ва унга карши сиёсий иммунитет х,осил килиш мумкин.

Шуни айтиб утиш жоизки, манипуляция х,ар доим х,ам аник эмас ва купинча ташвикот, нотугри маълумот ва ярим хдкикат шаклида содир булади. Улар куллаётган усулларни тушуниб етиш оркали узимизни ва жамоамизни зарарли таъсирлардан яхширок х,имоя кила оламиз. Малакали манипуляторларнинг иш услубларини урганиш ва улардан максадларни амалга оширишда фойдаланиш оркали атрофдагиларни легитимлигини оширишга эришиш мумкин.

Манипуляция тушунчасининг таърифи ва унинг сиёсатга таъсири хусусида тухталиб утганда манипуляция - бу кимгадир бошка йул билан килмаган ишни килишга ундаш санъати эканлигини алох,ида кайд этиш лозим4. Сиёсатда манипуляция сиёсий лидерлар томонидан х,окимиятга эга булиш ва омма устидан назорат килиш учун кулланиладиган кенг таркалган тактикадир. Бу жамоатчилик фикрини узгартириш, ёлгон х,икоялар яратиш ва бошкаларнинг карорларига таъсир килиш учун ишлатиладиган воситадир.

2 Демагог - фикр юритиш ва бадслашишда асоссиз гаплардан фойдаланадиган одам. Демагог фактларни спекуляция билан, асосли далилларни катта сузлар билан алмаштиради. Мисоллар: сиёсатчи-демагог; оломон демагогларни ва популистларни яхши куради. Демагог сузининг сифатдоши демагогияга сингиб кетган, асоссиз ва мантщсиз нарсани англатади.

3 T.Bal. Manipulation: As old as democracy itself (and sometimes dangerous). In W. Le Cheminant & J. M. Parrish (Eds.), Manipulating democracy: Democratic theory, political psychology, and mass media, 2011. - P 43.

4 https://personalityunleashed.com/manipulation-techniques/#:~:text=Manipulation. [Мурожаат санаси: 12.04.2024]

Манипуляцияни куллаш оркали сиёсатга таъсири этиш жуда мухим, чунки у демократия ва сиёсий рахбарларга нисбатан ишончнинг пасайишига олиб келиши мумкин. Манипуляция таъсирини кучайтириш максадида ташвикот, сохта янгиликлар ва хатто фейк маълумотлар таркатиш учун ижтимоий тармоклардан кенг фойдаланиб келинмокда. Бу жамоатчилик орасида валима таркалишига ва булинишларга олиб келувчи хавфли восита булиб, ижтимоий хамжихатликни ва сиёсий баркарорликни бузилишига олиб келади. Фукаролар сифатида бу усуллардан хабардор булиш ва уларга карши огох булишга, бу оркали сиёсий етакчиларини уз харакатлари учун жавобгарликка тортишга, барча сиёсий ишларда шаффофлик ва халолликни талаб килишга интилишлари пайдо булишига олиб келиши мумкин.

Сиёсий етакчилар тарих давомида уз манфаатларини амалга ошириш йулида бошкаларни манипуляция килгани маълум, хусусан:

Сталин Совет Иттифокини назорат килиш учун куркув ва куркувда ушлаб туришдан кенг фойдаланган. У узига карши чикканларни жазолаган, натижада миллионлаб одамлар халок булган. Яна бир мисол, Адолф Гитлер немис халкини уз сиёсатини куллаб-кувватлашга ишонтириш учун ташвикотларни куллаган. У шунингдек, атрофидагиларни назорат килиш учун "темир интизом" ва самарали ишонтиришдан фойдаланган, натижада иккинчи жахон уруши пайтида миллионлаб одамлар унинг гоясига бевосита эргашган хдмда урушда иштирок этган. Бу мисоллар сиёсий рах,барлар мавжуд кучларидан уз манфаатлари йулида кандай фойдаланиши мумкинлигини курсатади. Одатда сиёсий лидерлар уз х,окимиятини муста^камлаш ^амда а^оли легитимлигини ошириш максадида сиёсий манипуляция жараёнини амалга оширадилар ва бу иш учун амалда хдмма нарса кулланилади: ифодали тана тили (Н.Горбачев); индивидуал характерли одатлар (В.Черчилл сигаретаси, И.Сталин трубкаси); актёрлик даражасидаги нотик риторика (Ф.Кастро) ва бошкалар.

Бирок, энг кучли ва самарали сиёсий манипуляция оммавий ахборот воситалари х,исобланган босма нашрлар хдмда уларда кулланилаётган радио, телевидение, рекламалар ёрдамида амалга оширилади5. Х,озирги кунда интернет оркали амалга оширилаётган тактикалардан хабардор булиш ва рах,барларни уз хдракатлари учун жавобгарликка тортиш них,оятда кийин иш. Хабардор булиш ва деструктив манипуляцияга карши чикиш оркали сиёсий етакчиларга маълум маънода халал бериш мумкин, аммо улар томонидан амалга оширилаётган жараёнларни деструктив эканлигини исботлайдиган конкрет индикаторлар мавжуд эмаслиги туфайли бу самарасиз хисобланади.

Шу билан бирга, сиёсий рахбарлар томонидан манипуляция килиш максадида купинча жамоатчилик фикрини узгартириш ва хокимиятни кулга киритиш учун турли усуллардан фойдалангани сабабли уста манипулятор сифатида курилади. Замонавий манипуляторлар оммавий психология конунларидан мохирона фойдаландилар. Шундай килиб ОАВ томонидан тез-тез кулланиладиган "жимлик спирали" деб аталадиган кенг таркалган ва зарарсиз куринадиган манипуляция усулларидан бири бу сохта ижтимоий суровлар ёки бошка фактларга хаволалар оркали оммани жамиятнинг купчилик кисми куллаб-куввтлаётганига ишонтириш булиб, бу турли хил карашларга эга булган одамларни ижтимоий-психологик изоляцияга тушиб колишдан ёки "кора руйхат"га кириб колишдан

5 https://obu4ayka.ru/obshhenie/ trashed-1460.html. ^урожаат санаси: 18.04.2024]

куркиб, уз фикрлари хдкида сукут саклашга ёхуд уни узгартиришга мажбур килади. Натижада "жимлик спирали" кескинлашиб, манипуляторнинг галабаси таъминланади6.

Ушбу рахбарлар томонидан кулланиладиган энг кенг таркалган усуллардан бири бу куркувдир. Ахолида куркув ва ишончсизлик туйгусини яратиш оркали сиёсатчилар одамларни уз сиёсати ва кун тартибини куллаб-кувватлашга ишонтириши мумкин. Улар, шунингдек, ташвикот ва нотугри маълумотлардан жамоатчиликнинг вокеалар ёки муаммолар хакидаги тасаввурини манипуляция килиш учун фойдаланишлари мумкин. Н.С. Леонов таъкидлаганидек, "Ахборот хар качонгидан хам кучли куролга айланди. Инсон психикасининг таклифларга мойиллиги аниклангач, ташвикот ва таргибот куринишидаги ахборот манипуляцияси одамларни бошкаришнинг асосий дастагига айланди. У узок вактдан буён назорат хдмда бошкаришнинг ягона ва ажралмас воситаси хисобланган "каттик куч" урнини аста-секин эгаллади.

А^Ш собик президенти Ричард Никсон Миллий Хавфсизлик кенгашида бюджет харажатлари масаласида нутк сузлаганида, ахборот ва маълумотлар таргиботига сарф килинган бир доллар курол тизимларини яратишга сарфланган ун доллардан кимматрокдир, чунки иккинчиси качон амалда булиши даргумон, аммо маълумот хар соатда ва хамма жойда ишлайди"7, деб айтган.

Яна бир тактика - бу одамларнинг мантикий фикрлашига эмас, балки хис-туйгуларига мурожаат килишдир. Агар рахбарларнинг шахсий манфаатларига мос келмаса, улар уз иштиёкларини хис килдириш максадида хаяжонли нутклар ёки хиссий чакириклардан фойдаланишади. Нихоят, сиёсий рахбарлар айбдорлик ва муаммолар учун жавобгарликни бошкаларга, масалан, иммигрантлар ёки озчилик гурухларига юклаш учун турли манипулятив технологияларни куллайди. Ушбу усулларни англаб етиш оркали сиёсий лидерлар кандай манипуляция килишини хамда фукаролар кимни куллаб-кувватлаши кераклиги хакида купрок ва аникрок маълумотга эга булиш мумкин.

Сиёсий манипуляцияларнинг деструктив мохияти хакида фикр юритилганда, сиёсий манипуляция жамиятга халокатли таъсир курсатиши мумкин булган хавфли воситадир. Бу эса уз навбатида омманинг фикр ва харакатларини назорат килиш, хамда таъсир килиш учун уста манипуляторлар томонидан кулланиладиган тактика хисобланади. Сиёсий манипуляция окибатларини одамларнинг фикрлаш тарзида, хатти-харакатларида ва хатто овоз бериш жараёнида хам куриш мумкин. Бу булинган, куркинчли ва ишончсиз жамиятга олиб келиши мумкин. Сиёсий манипуляция натижасида демократиянинг эрозияси куриниб колиш эхтимол мавжуд булиб, бу тактикадан фойдаланадиган рахбарлар купинча уз хокимиятини саклаб колиш ва халкининг "легитимлигини" доимий равишда ушлаб туриш учун шундай килишади.

Бундан ташкари, рахбарлар стратегик режаларини амалга ошириш максадида омма учун тайёрланаётган нутк матнига алохида эътибор каратишади ва бунда ОАВлар мухим рол уйнайди. А.Д. Василев сайлов жараёни учун такдим этилаётган нуткда ва уни ёритувчи ОАВларда кулланиладиган манипуляция усулларини куйидагича тавсифлайди8:

- сузни алмаштириш, вактинчалик манипуляция таъсирига эга булган техника булиб, унинг даражаси тугридан-тугри кабул килувчининг эшитганларини тахлил килиш

6 Пугачёв В.П., Соловьёв А.И. Введение в политологию М.,1999 г. с.360.

7 Моль А. Социодинамика культуры. М.: Прогресс, 1974.

8 Васильев А. Д. Игры в слова. Манипулятивные операции в текстах СМИ / А. Д. Васильев. - СПб.: Златоуст, 2013. - 660 с.

кобилиятига богликдир. Одатда сиёсатчилар потенциал сайловчилар онгида салбий маънога эга булган сузни ижобий лексик маънога эга бошкаси билан алмаштиришади. Бу усул эвфемизациядир;

- содир булган вокеаларни шархлаш ва уларни янги рахбарлар позициясидан бахолаш;

- маълумотларнинг куплигига таклид килиш, бу манипуляторлар учун фойдали булган турли хил фактларга нисбатан аудиториянинг ижобий муносабатини шакллантиришнинг жуда самарали воситаси хисобланади;

- нут; окимида хабарларни такдим этиш кетма-кетлиги "биринчи навбатда, кабул килувчилар учун энг мухим мавзуларни ёки манипуляторлар томонидан керакли деб такдим этилган мавзуларни ёритиш одатий холдир;

- тингловчилар томонидан ижобий кабул килинишига каратилган хабарнинг мантиксизлиги.

Сиёсий жараёнларга сиёсий манипуляцияларнинг таъсирини урганаётганда тажрибали манипуляторни кандай аниклаш мухим хисобланади. Бу одатда одамларга етиб борадиган кундалик хабарларни назорат килиш, камчиликларни беркитиш ва узларини яхши курсатиш оркали бажарилади. Улар узлари хохлаган нарсага эришиш учун куркув, айбдорлик ёки уятдан фойдаланиши мумкин ва купинча жамоатчилик фикрини нотугри эканлигини хис килдиришга интилишади.

Тажрибали манипуляторнинг яна бир аник белгиси бу уларнинг хакикатни ёки ёлгонни буришга мойиллигидир. Улар узларини яхширок курсатиш ёки ракибларини обрусизлантириш учун ярим хакикат ёки чалгитувчи маълумотлардан фойдаланиши мумкин. Х,еч кимга сир эмаски, одатда сиёсий лидерлар мохир манипулятор булишади хамда узлари хохлаган нарсани килишга мажбур килади.

Хулоса килиб айтганда, сиёсий манипуляцияни куллаган холда оммавий сиёсий кайфиятга таъсир килиш оркали халкни назорат килиш имкониятлари икки текисликда ётади. Бир томондан, ташвикот ва мафкуравий таъсир мавжуд булиб, унинг максади омманинг фикр ва карашларини манипуляция килишдир. Бошка томондан, интилиш ва умидларни амалга ошириш имкониятларини узгартирадиган ижтимоий-сиёсий таъсир, жумладан, ижтимоий-иктисодий харакатлар мавжуд.

Умуман олганда, сиёсий рахбарлар томонидан кулланиладиган манипуляция тактикаларидан хабардор булиш, шунингдек, уларнинг схемаларини тушуниб, пухта уйланган манипуляцияларнинг деструктив таъсирларидан мавжуд вазиятни етарли дарадажа бахолаган холда химояланиш мумкин. Мавжуд такдим этилган маълумотларни тахлил килиш оркали танкидий фикрловчи булиш ва сиёсий лидерларнинг сузлари ортида турган сабаб ва максадлар хакида фикр юритиш мумкин.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Ware, A. (1981). The concept of manipulation: Its relation to democracy and power. British Journal of Political Science, page 163.

2. Bal, Т. (2011). Manipulation: As old as democracy itself (and sometimes dangerous). In W. Le Cheminant & J. M. Parrish (Eds.), Manipulating democracy: Democratic theory, political psychology, and mass media (page 43). Routledge.

3. Пугачёв В.П., Соловьёв А.И. Введение в политологию М.,1999г. с.360.

4. Моль А. Социодинамика культуры. М.: Прогресс, 1974.

5. Васильев А. Д. Игры в слова. Манипулятивные операции в текстах СМИ / А. Д. Васильев. - СПб.: Златоуст, 2013. - 660 с.

6. https://personalityunleashed.com/manipulation-techniques/#text=Manipulation.

7. https://obu4ayka.ru/obshhenie/ trashed-1460.html.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.