Научная статья на тему 'Раҳбарлик услубларининг асослари'

Раҳбарлик услубларининг асослари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
7514
1042
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
РАҳБАРЛИК УСЛУБИ / "БИР ўЛЧАМЛИ" ВА "КўП ўЛЧАМЛИ" БОШқАРУВ УСЛУБЛАРИ / АВТОРИТАР РАҳБАРЛИК УСЛУБИ / AUTHORITARIAN LEADERSHIP STYLE / ДЕМОКРАТИК РАҳБАРЛИК УСЛУБИ / ЛИБЕРАЛ РАҳБАРЛИК УСЛУБИ / РАҳБАРЛИК МОДЕЛЛАРИ / "БОШқАРУВ ПАНЖАРАСИ" МОДЕЛИ / МОДЕЛИ РУКОВОДСТВА / МОДЕЛЬ "УПРАВЛЕНЧЕСКАЯ РЕШЕТКА" / THE "MANAGERIAL GRID" MODEL / СТИЛЬ РУКОВОДСТВА / LEADERSHIP STYLE / ОДНОМЕРНЫЕ И МНОГОМЕРНЫЕ СТИЛИ РУКОВОДСТВА / ONE-DIMENSIONAL AND MULTIDIMENSIONAL LEADERSHIP STYLES / АВТОРИТАРНИЙ СТИЛЬ РУКОВОДСТВА / ДЕМОКРАТИЧЕСКИЙ СТИЛЬ РУКОВОДСТВА / DEMOCRATIC LEADERSHIP STYLE / ЛИБЕРАЛЬНЫЙ СТИЛЬ РУКОВОДСТВА / LAISSEZ-FAIRE LEADERSHIP STYLE / LEADERSHIP MODELS

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Эгамбердиев Фармонқул Турсунқулович, Нишонова Дилноза Бахриддин Қизи

Мақолада раҳбарлик услубларининг келиб чиқиши, моҳияти ва тавсифланиши ўрганилган, турли раҳбарлик моделлари, уларнинг хусусиятлари таҳлил қилинган. Раҳбарларнинг турли услублардан фойдаланишлари ҳақида тавсиялар берилган.В статье изучены происхождение, суть и классификация стилей руководства, проанализированы различные модели руководства и их характеристики. Даны рекомендации по применению различных стилей руководства.There is studied in the article the origin, essence and classification of leadership styles, also analyzed various models of leadership and their characteristics. Recommendations are given for implementation of different styles of leadership.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Раҳбарлик услубларининг асослари»

ЭГАМБЕРДИЕВ Фармон^ул Турсун^улович,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистон Миллий университети «Иктисодиёт» факультети «Иктисодиёт назарияси» кафедраси профессори, иктисод фанлари доктори;

НИШОНОВА Дилноза Бахриддин ^изи,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистон Миллий университети «Иктисодиёт» факультети Талабалар илмий жамияти аъзоси

РАЩРЛИК УСЛУБЛАРИНИНГ АСОСЛАРИ

УДК 331.07

ЭГАМБЕРДИЕВ Ф.Т., НИШОНОВА Д.Б. РАЦБАРЛИК УСЛУБЛАРИНИНГ АСОСЛАРИ

Маколада рах,барлик услубларининг келиб чикиши, мох,ияти ва тавсифланиши урганилган, турли рах,барлик моделлари, уларнинг хусусиятлари тах,лил килинган. Рах,барларнинг турли услублардан фойдаланишлари х,акида тавсиялар берилган.

Таянч иборалар: рах,барлик услуби, «бир улчамли» ва «куп улчамли» бошкарув услуб-лари, авторитар рах,барлик услуби, демократик рах,барлик услуби, либерал рах,барлик услуби, рах,барлик моделлари, «бошкарув панжараси» модели.

ЭГАМБЕРДИЕВ Ф.Т., НИШОНОВА Д.Б. ОСНОВЫ СТИЛЕЙ РУКОВОДСТВА

В статье изучены происхождение, суть и классификация стилей руководства, проанализированы различные модели руководства и их характеристики. Даны рекомендации по применению различных стилей руководства.

Ключевые слова: стиль руководства, одномерные и многомерные стили руководства, авторитарний стиль руководства, демократический стиль руководства, либеральный стиль руководства, модели руководства, модель «Управленческая решетка».

EGAMBERDIEV F.T., NISHONOVA D.B. BASICS OF LEADERSHIP STYLES

There is studied in the article the origin, essence and classification of leadership styles, also analyzed various models of leadership and their characteristics. Recommendations are given for implementation of different styles of leadership.

Keywords: leadership style, one-dimensional and multidimensional leadership styles, authoritarian leadership style, democratic leadership style, laissez-faire leadership style, leadership models, the «managerial grid» model.

«...самарали ишлаш барча раубарлар учун уам карз, уам фарз»

Шавкат Мирзиёев1

Рацбарлик услубини урганиш ва бу тушунчанинг пайдо булиши машцур психолог Курт Левин номи билан боглик,. У 1930-йилларда цамкасблари Р.Липпетт цамда Р.Уайт билан биргаликда болалар гуруцларида уларни бошкариш буйича тадкикотлар утказган. Уша даврдан бери рацбарлик услуби психология ва менежмент фанларининг алоцида предмети сифатида тадкикотчилар томонидан урганилмокда.

Олимлар рахбарлик услубига турлича таъ-рифлар беришган:

• карор кабул килишда кулланиладиган усулларнинг тизимли мажмуаси (И.П.Волков, А.Л.Журавлев, А.А.Русалинова ва б.);

• рахбарнинг кул остидаги ходимларига таъсир утказишнинг одатий ва нисбатан бар-карор усулларининг йиFиндиси;

• фаолиятнинг у ёки бу усулларини тан-лашга сабаб булувчи рахбарнинг шахсий сифатлари (Д.П.Кайдалов ва Е.И.Сулименко, 1979; Д.Каунд, 1987);

• рахбарнинг ходимларга булган муноса-батида куллайдиган меъёр ва коидалар йиFиндиси (Ж.Перселл, 1987);

• ишлаб чикариш вазифаларига ёки жамоадаги инсоний муносабатларга йунал-ганлик (Ф.Фидлер, 1967);

• инсон табиатининг борича намоён булиши (Д.Мак-Грегор, 1960).

Юкоридагиларни умумийлаштириб, рах,-барлик услубига куйидагича таъриф бериш мумкин:

рахбарлик услуби - бошкарув жараёнида у ёки бу масалани хал килишда рахбарнинг узига хос ёндашишидир. Рахбар карор кабул килганда, унинг ижросини ташкил этганда ва кул остидаги ходимлар ишини назорат

1 Мирзиёев Ш.М. Танкидий тахлил, катъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - хар бир рахбар фаолиятининг кундалик коидаси булиши керак. / Мамлакатимизнинг 2016 йилда ижтимоий-ик,тисодий ривожлантиришнинг асосий якунлари ва 2017 йилга мулжалланган ик,тисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг кенгайти-рилган мажлисидаги маъруза, 2017 йил 14 январь. - Т.: «Узбекистон», 2017. -104-б.

килганда уз вазифаларига мувофик иш куради.

Бирок, хар бир рахбар бунда узига хос равишда, бошкарув жараёнида узи учун мос булган, уз рахбарлик услубини белгилайди-ган усуллар билан фаолият курсатади. Мутлако бир хил икки киши булмаганидек, рахбарликда хам мутлако бир хил услуб

йук.

Шу нуктаи назардан, рахбарлик услубла-рини тавсифлашда икки хил ёндашув юзага келган: анъанавий ва замонавий. Анъанавий ёндашувга «бир улчамли» бошкарув услуб-лари кирса, замонавий ёндашувга «куп улчамли» услублар киради.

«Бир улчамли» бошкарув услублари деб бир омил билан белгиланадиган услуб-ларга айтилади. Бунга, энг аввало, Левин модели киради. У рахбарлик услубларини учга ажратади: авторитар, демократик ва нейтрал услублар. Улар хозирги кунда классик услублар деб хам аталади. Кейинрок ата-маларга узгартириш киритишга уринишлар булди ва айнан уша рахбарлик услублари директив, коллегиал ва либерал услуб деб аталди.

Ра^барликнинг авторитар (автократик, директив, маъмурий) услуби. Хокимиятнинг хаддан ортик марказлашуви, корхона фао-лиятига доир барча масалаларни рахбар томонидан хал килиниши, ходимлар билан алоканинг чекланганлиги билан характерла-нади. Бошкарувдаги асосий усуллари -буйрук бериш, талаб килиш, санкциялар эълон килиш, мукофотлардан махрум килиш

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 9

ва бошкалар. Авторитар услуб икки хил булиши мумкин: эксплуатацион ва дустона.

Эксплуатацион авторитар услуб -

рах,бар кул остидагиларига ишонмасдан ва уларнинг фикрини сураб утирмасдан якка узи карор кабул килади х,амда х,аммаси учун жавобгарликни уз буйнига олади. Бажарув-чиларга нимани кандай бажаришни уктириб, курсатмалар беради ва ишга ундашнинг асо-сий шакли сифатида жазолашдан фойдала-нади.

Ходимлар рах,барнинг буйрукларига бефарк ёки салбий муносабатда буладилар, рах,барнинг х,ар кандай хатосидан хурсанд буладилар. Умуман бунинг натижасида таш-килот ёки булимда нохуш маънавий-рух,ий мух,ит юзага келади ва турли хил низолар учун шароит яратилади.

Ундан юмшокрок дустона авторитар услубда рах,бар кул остидагиларга такаббур-ларча ёндашади, карор кабул килишда уларнинг фикри билан кизикади, бирок унинг асосланганлигига карамасдан, узи хох,лага-нича йул тутиши мумкин. Агар бу намойиш-корона амалга оширилса маънавий-рух,ий мух,ит ёмонлашади. Рах,барликнинг бу услуби ходимларга чекланган даражада булса-да, муайян мустакилликни беради. Куркитиш оркали ратбатлантириш бу услубда х,ам мав-жуд, бирок минимал даражада.

Авторитар рах,барнинг пайдо булиши унинг характер хусусиятлари билан боFлик. Куп х,олларда улар х,укм утказишга мойил, катъиятли ва тиришкок, уз кобилиятларига юкори бах,о берувчи, шон-шух,рат ва х,оки-миятга эришишга каттик интилувчи шахслар буладилар. Темперамент жих,атдан холерик-лар мос келади.

Катъий назоратнинг мавжудлиги боис маз-кур бошкарув услуби ишда юкори натижа-ларни кулга киритиш имкониятини беради, масалан, фойда, ишлаб чикариш унумдор-лиги, аъло сифатли мах,сулот.

Бирок мазкур бошкарув услубида х,ам маъ-лум камчиликлар мавжуд ва уларга куйида-гилар киради:

- ходимларнинг фикрлари инобатга олин-магани сабабли хато карорлар кабул килиш эх,тимоли ортади;

- ходимлар ижодкорлиги ва ташаббуси-нинг буFилиши, янгиликларни киритиш кийинчилиги, ходимлар фаолиятсизлиги, ривожланишнинг тухтаб колиши;

- ходимларнинг уз иши, жамоадаги х,олатидан норозилиги;

- ходимларнинг рух,ий ва жисмоний сало-матлигига зарарли таъсир курсатувчи носоFлом психологик мух,ит.

Ра^барликнинг демократик (жамоавий) услуби. Мазкур услуб рах,барликнинг демократик тамойилларига асосланади. «Демократ» рах,бар - максадга интилувчан, босик, купчиликнинг фикрига таянадиган, уз ходим-ларини ок,илона тарбиялайдиган киши х,исоб-ланади. Бундай рах,барлик услуби амал кила-диган ташкилотларда ваколатларнинг юкори даражада номарказлашуви, карорлар кабул килишда ходимларнинг фаол иштироки куза-тилади. Кабул килинган карор х,ам рах,бар томонидан, х,ам ходимлар томонидан назо-ратга олинади ва рах,бар ходимлар шахсига нисбатан яхши муносабатда булади. Шунинг-дек, рах,бар ходимлар манфаатини х,имоя килади, уларнинг эх,тиёжлари, хусусиятла-рини инобатга олади.

Бошкарувнинг демократик услуби яна шу билан характерлики, рах,барлар, уларнинг уринбосарлари ва ходимлар уртасида масъу-лият улар эгаллаб турган лавозим вазифала-рига кура так,симланади. Мазкур услубга амал киладиган рах,бар ишлаб чик,аришнинг мух,им масалаларида жамоанинг фикри билан х,исоблашади ва жамоавий карорлар кабул килади. Жамоа доимий равишда ишлаб чикаришдаги х,олат буйича маълумотга эга булиб боради. Рах,бар жамоадаги соFлом психологик мух,ит учун курашади, ходимларнинг кизикишлари ва манфаатлари уЙFунлигини таъминлашга интилади.

Одатда, бошкарувнинг демократик услуби ходимлар юкори малакали, уз ишларининг нозикликларини яхши тушунадиган х,амда

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 9

унга янгилик ва ижодийлик кирита оладиган холларда кулланилади.

Ра^барликнинг либерал (нейтрал, бета-раф) услуби. Ушбу услубда рахбар ходимлар олдига муаммони куяди, уларга иш шароит-ларини яратиб беради, хал килиш чегарала-рини белгилайди, узи эса иккинчи даражага утиб олади. У узида маслахатчи, хакам, эксперт, олинган натижаларни бахоловчи функ-цияларини саклаб колади.

Кул остидагилар доимий назоратдан озод булганликлари сабабли мустакил равишда карорлар кабул киладилар, берилган вако-латлар доирасида уларни амалга ошириш йулларини кидирадилар. Улар рахбарнинг олдиндан бунинг учун шароит яратиб бер-ганини англамайдилар. Бундай иш жараёни ходимларга уз ишидан коникиш хиссини беради ва жамоада муътадил маънавий-рухий мухит шаклланади.

Бундай услубнинг кулланилиши илмий-техник фаолият ва тажриба-конструкторлик ишларининг ортиб бориши сабабли кен-гаймокда. Бунда ишлар юкори малакали мутахассислар томонидан бажарилиб, улар босим ёки назорат остида булишни ёктир-майдилар. Унинг самарадорлиги рахбар шакллантириб берган вазифага ходимлар-нинг реал интилиши, рахбарнинг натижаларни бахолаш ва мукофотлашдаги адолат-лилигига ботлик булади.

Бирок бундай услуб бюрократик услубга айланиб кетиши хам мумкин. Бунда рахбар иш жараёнидан четда колади, бошкарув унинг номидан жамоани бошкарадиган етак-чилар кулига утиб кетади. Рахбар узини хокимият унинг кулидагидек тутади, амалда у ёрдамчиларига тобе булиб боради. Мазкур услуб рахбарнинг иродасизлиги, ишларда кетма-кетликни таъминлай олмаслиги билан характерланади. Бундай рахбар баъзида ташаббускорлик курсатади, бирок унинг хатти-харакатларида мунтазамлик кузатил-майди.

Либерал рахбарга айланиш бир канча сабаблар билан тушунтирилиши мумкин.

Характер жихатдан бундай рахбарлар катъиятсиз, мехрибон, низо ва тортишувлар-дан куркадиган шахслар булиб, улар жамоа-нинг фаолияти ва узларининг жамоага керак-ликларига етарлича бахо бермайдилар. Бирок бу бирор сох,ага к,изик,увчи, лекин таш-килотчилик кобилияти мавжуд булмаган юкори ижодий шахс хам булиши мумкин. Шу сабабли рахбарлик мажбуриятлари бундай рахбарларга отирлик килади.

Бошкарувнинг авторитар, демократик ва либерал услублари узаро катъий чегарага эга эмас ва амалиётда бир-бирига утиб, тулдириб туради.

Левин уз тадкикотларида авторитар рахбарлик устун булган жамоада демократик рахбарликдагидан кура купрок хажмдаги иш бажарилишига эришилганини аниклаган. Бирок авторитар услубда паст даражали мотивация, кам оригиналлик, гурухда дустона муносабатнинг камлиги, гурухда ишлашнинг мавжуд эмаслиги ва бошк,а салбий натижалар кузатилади. Либерал рахбарлик услубида эса иш хажми камайиб, иш сифати ёмонла-шади.

Шундай килиб, Левиннинг тадкикотлари, энг аввало, рахбарнинг шахсий сифатлари рахбарлик услубини танлашга кандай таъсир килишини урганишга каратилган. Хар бир муайян холатда авторитар, демократик ва либерал услублар орасида маълум мувозанат булади хамда улардан бирор элементнинг ортиши бошкаларининг камайишига олиб келади. Ушбу мувозанатни таъминлай олган рахбар эса хакикий «окил» рахбар була олади.

Лайкерт модели. 1961 йилда Ренсис Лай-керт тадкикотлар утказиб, куйидаги хулоса-ларга келади. У икки хил рахбарларни ажра-тади: ишга йуналтирилган рахбар ва инсонга йуналтирилган рахбар.

Биринчи турдаги рахбар мехнат унумдор-лигини ошириш учун вазифаларни лойих,алаш ва такдирлаш тизимини ишлаб чикиш йулидан боради. Иккинчи турдаги рахбар эса мехнат унумдорлигини оширишга эришиш

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 9

1-жадвал. «Бир улчамли» рахбарлик услубларининг хусусиятлари

Услублар Авторитар Демократик Либерал

Карор кабул килиш усули Кул остидагилар билан якка узи Гурух маслахатлари асосида Курсатмалар асосида

Карорларни бажарувчига етказиш усули Буйрук, фармойиш Таклиф Илтимос

Мажбуриятларни таксимлаш Бутунлай рахбар кулида Ваколатларга мувофик Бутунлай бажарувчилар кулида

Кул остидагилар ташаббускорлигига муносабати Йул куйилади РаFбатлантирилади ва фойдаланилади Бутунлай бажарувчиларга берилади

Ходимларни саралаш тамойиллари Кучли ракобатчилардан кутулиш Ишбилармон, билимли ходимларни танлаш ва уларнинг карьерасига кумаклашиш -

Билимга муносабати Барча нарсани узи билади, деб хисоблайди Доимо укийди ва кул остидагилардан хам шуни талаб килади Бефарк

Мулокотга муносабати Салбий, масофа саклайди Ижобий, мулокотга фаол киришади Ташаббус курсатмайди

Ходимларга муносабати Кайфиятга караб, тенг эмас Тенг, самимий, талабчан Юмшок, талабчан эмас

Интизомга муносабати Каттик, расмий Уринли Юмшок, расмий

Ишга ундашга муносабати Жазолаш, камдан-кам раFбатлантириш РаFбатлантириш, камдан-кам жазолаш Аник йуналиш йук

учун инсонлар уртасидаги муносабатларни такомиллаштиришга харакат килади. Бу эса ходимларнинг карор кабул килишда макси-мал иштирокини таъминлайди ва уларнинг касбий усишларига имкон яратади.

Шундай килиб, Лайкерт инсонга йунал-тирилган рахбарлик услуби мехнат унумдор-лигини оширади, деган хулосага келади. У уз тадк,ик,отларини давом эттириб, туртта асосий рахбарлик услубларини таклиф килган:

• 1-тизим: эксплуатацион-авторитар услуб - юкоридан катъий назорат мавжуд;

• 2-тизим: дустона-авторитар услуб -рахбарият томонидан Fамхурлик элементлари мавжуд;

• 3-тизим: консультацион услуб - рах,-барият аввал ходимлар билан маслахатлашиб кейин карор кабул килади;

• 4-тизим: рахбарият ва ходимлар бирга-ликда карор кабул килади.

Лайкерт 4-тизимни самаралирок деб топади. Афсуски, хозирги бозор муносабат-лари тизимида инсоний муносабатлар «бозор

муносабатлари»га айланмокда. Бу эса Лай-кертнинг 1-тизим куринишидаги услубининг кенгрок таркалишига олиб келмокда.

Булар анъанавий ёндашув доирасидаги «бир улчамли» моделлар эди. Бошкарув жараёнида янги элементларнинг пайдо булиши, жараённинг мураккаблашуви нати-жасида рахбарлик услублари янада кенгрок ва чукуррок урганила бошланди ва замона-вий рахбарлик услублари моделлари яра-тилди. Энг аввало, «икки улчамли» модел, яъни бошкарувдаги икки омил иштирок этган модель шаклланди.

Р.Блейк ва М.Муттоннинг «бошкарув панжараси» модели. Ушбу модель «икки улчамли» моделнинг соддарок куриниши хисобланади.

1-чизма 9 та устун ва 9 та катордан иборат жадвал булиб, жами 81 катакдан таркиб топади. Абцисса укида рахбарнинг ишлаб чикариш манфаатларини хисобга олиш дара-жаси, ордината укига эса инсон манфаатларини хисобга олиш даражаси жойлаштирил-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 9

1-чизма. Р.Блейк ва М.Муттоннинг «бошк,арув панжараси»

е

я и

та ф и К

К

5 §

Е "

5 |

II § *

я

я Й

с

юкори 9 8

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

6 5 4 3 2 1

паст

1,9

Шщар гашкарнсндагн клуб рухпда бошкариш

Инсон эхтнёжларшш конднршпга. _ эътнооршгаг нщэрнлиги ташкилотда кулан ва дуст она :.1ухнтнннг яратнл ишига олиб келади

3,9

Жамоавнй оошкарув

Ишлаб чикарищзаги муваффакиятслар ходиыларнинггз ишига садокатига боглик; \'м\'мий к;олатнинг ташкилсп максадларига эр ишил ишига боглнкднгн ишонч ва хуряатга асосланган узаро иуносабатларни ярагилишига а со с булади

Ташкплнп бошкарув

- Бопщарувнк кшш тапшил эгшпнн -ншлаб чнкзриш на тикал арн ва инсон _маънавнй-рухнй холатннн Е,онщарли даражада тутиб туршп оркали гаъминлаш мумкин

+

+

1,1

Бпрлашган бошкарув

Керактнншлабчнкарши натнкаларига эршпиш учун мнннмал яаракат крлиш ташкнлотга. аъзолиЕни саклао колшига ' етарлн булади

_I_I_I_I_

Хо к п мнят-бу п су н п ш

Ишлаб чнкариш самарадорлиги инс о нив хвд атл арга мнннмал д аражад а ' зътнбор оернтаднган нш шароитларини яратншга. боглик булади

_I_I_I_I_

123456789 паст юкори

Ишлаб чнкариш манфаатларини хисоога олиш даражаси

ган. Тадкикотчилар бу жадвал натижасида амалиётда энг куп учрайдиган матрица пози-цияларини аниклашган.

• (1;1) Энг содда типдаги рахбарлик ёки «ишда дам олиш» (бирлашган бошкарув). Ушбу позиция кул остидагиларига хам, ишлаб чикариш жараёнига хам бефарк муносабатда буладиган рахбарлик турини ифодалайди. Бундай ёндашув низоларнинг олди олини-шига ёрдам беради, ишлаш учун муътадил мухит яратади, янги FOялар татбик этилишини кенгайтиради. Бирок бундай рахбар етакчи булолмайди хамда уз иш жойида узок колмайди.

• (1;9) Ижтимоий рахбарлик. Ушбу позиция уз кул остидагиларининг эхтиёж ва кизикишларига купрок эътибор берадиган, лекин ишлаб чикариш диккат-эътиборидан четда коладиган рахбарликни ифодалайди. Бундай турдаги рахбарлар муваффакият асо-сини жамоада ишонч ва узаро тушунишни саклаш ташкил этади, деб хисоблайдилар.

Жамоада кадрлар кунимсизлиги жуда паст, ишдан коникиш даражаси эса жуда юкори даражада булади.

• (9;1) Авторитар рахбарлик. Ушбу позиция эса факат ишлаб чикариш хакида кай-Fурадиган, бирок хеч кандай ижтимоий фао-лият билан шуFулланмайдиган рахбарларга хос. Улар масъулиятли, ташкилотчи, юкори аклий салохиятли буладилар, лекин бундай рахбарлар ва ходимлар уртасида доимо масофа булади, узаро тушуниш умуман булмайди.

• (5;5) Ишлаб чикариш-ижтимоий бош-карув. Бундай позиция ишлаб чикариш жараёни хакида хам, ходимлар хакида хам Fамхурлик килишнинг меъёрини биладиган рахбарларга хосдир. Бундай рахбар барча холларда муросага келишга интилади. Карор-лар рахбар томонидан кабул килинса-да, аввал кул остидагилар билан мухокама килинади.

• (9;9) Жамоавий раубарлик ёки «юзма-юз» бошкарув. Бундай позиция инсон-ларга хам, ишлаб чикаришга хам бирдек муносабат билдирадиган рахбарликни ифо-далайди. Бу турдаги рахбарлар ижтимоий сиёсатга хам, ишлаб чикаришга хам макси-мал даражада куч сарфлайдилар, иш сифати ошиши учун ходимлар карор кабул килиш жараёнига фаол жалб этилиши лозим, деб хисоблайдилар.

«Бошкарув панжараси» рахбарларга уз позицияларини аниклашлари ва бошкарув услубларини такомиллаштиришларига ёрдам беради. Масалан, 9,1 рахбарлик услубига эга булган рахбарни персонални ривожланти-риш, мотивация, коммуникация каби соха-ларда укитиш лозим булади, 1,9 рахбарлик услубига эга булган рахбар эса карорлар кабул килиш, режалаштириш, ташкил этиш, назорат килиш билимларини эгаллашни талаб килиши мумкин. Тадкикотчилар Блейк ва Муттон куйидагича хулосага келишган: турли хил шароитларда хар бир рахбарлик услуби самарали булиши мумкин, бизнес бош-карувида эса жамоавий рахбарлик (9,9)нинг жорий этилиши энг муваффакиятлиси хисоб-ланади.

Р.Танненбаум ва У.Шмидт модели. Ушбу олимлар утказган тадкикотлари натижасида рахбарлар турли вазиятларда кандай йул тутишни аниклашдан олдин уч жихатга эъти-бор беришлари кераклигини таъкидлаш-ган.

1. Шахсий характер масалалари. Рахбар узининг карашлари, кизикишлари, узига булган ишончи, катъиятлилигига бахо бериши лозим.

2. Ходимларга боFлик масалалар. Рахбар жамоа аъзоларининг мустакилликка, масъу-лиятлиликка булган кобилиятлари, уларнинг манфаатлари, билим даражаси, карор кабул килишда катнашишга булган иштиёкини бахолаши керак.

3. Вазиятнинг узига хос хусусиятлари билан боFлик масалалар. Бошкарув услубини тан-лашда мухим жихатлардан бири юзага келган

муаммонинг сабаби хисобланади. Гурухнинг ушбу масалага компетенцияси, карор кабул килишдаги вактинчалик чекловлар, ташкилот тури ва ривожланиш тарихини хисобга олиш лозим.

Тадкикотчилар ушбу масалаларни комбинация килиб, рахбарлик услубининг бир неча вариантларини яратишган (2-жадвал).

Авторитар бошкарувда кам малакали ходимлардан иборат жамоаларда факат мод-дий бойликларни таксимлаш оркали муайян муваффакиятларга эришиш мумкин.

Рахбарлик услубининг шаклланишига бошкарув иерархияси даражаси, фаолият шакли (чизикли, функционал) ва аник вазиятлар (рахбар бир хил вазиятларда автократ, бошк,а вазиятда демократ булиши мумкин).

Яна бир рахбарликнинг «куп улчамли» моделларидан бири Виктор Врум ва Филипп Йеттон томонидан ишлаб чикилган булиб, рахбарнинг карор кабул килиш жараёнидаги услубларини акс эттиради. Уларнинг фикрича, ходимларнинг карор кабул килиш жараёнидаги иштирокига кура рахбар куллаши мумкин булган беш услуб мавжуд:

А1. Сиз узингиз муаммони хал киласиз ёки кулингизда бор маълумотдан фойдаланиб карор кабул киласиз.

А11. Кул остингиздагилардан керакли маъ-лумотларни оласиз ва ундан кейин муаммони хал киласиз. Маълумотни кабул килаётиб, сиз муаммо нимадалигини ходимларингизга айтишингиз хам, айтмаслигингиз хам мумкин. Кул остингиздагиларнинг вазифаси керакли маълумотни топиш.

С1. Сиз муаммони тегишли булган ходимларингизга индивидуал тарзда баён этасиз ва уларнинг таклифларини алохида-алохида эшитасиз. Кейин уларнинг фикрини хисобга олиб ёки олмасдан узингиз карор кабул киласиз.

СИ. Сиз муаммони барча кул остингизда-гиларга баён этасиз ва бутун жамоа барча Fоя ва таклифларни эшитади. Кейин уларнинг фикрини хисобга олиб ёки олмасдан узингиз карор кабул киласиз.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 9

2-жадвал. Рах,барлик услублари.

Авторитар режим Демократик режим Кучсиз, ташаббуссиз рахбар режими

Рахбар Тулик хокимиятга эга; аник билим ва малакага эга; расмий бошкаради; лидер эмас; куллаб-кувватланмайди. Чекланган хокимиятга эга; гурух уни ишдан олиши ва урнига жамоа аъзоларидан бирини куйиши мумкин; вактинчалик холатларга боFлик булади; чекланган микдордаги санкциялардан фойдаланиши мумкин. Реал хокимиятга эга эмас; вактинчалик холатларга боFликлиги йук; шароит барчани кониктиргани учун ишдан олинмайди; хеч кандай санкцияни куллай олмайди; фаолият хусусиятлари хакида билимга эга эмас.

Ходимлар Рахбарга боFлик; уз фикрини баён эта олмайди; юкори булмаган малакага эга; мустакил эмас. Бошкарув усуллари устидан назорат килади; купрок инженерлик, менежерлик каби касб эгалари булади; юкори касбий малакага эга; катъий тартибни ёктиради. Рахбардан купрок хокимиятга эга; тартибларни кабул килмайди; улар одатда, кам учрайдиган билимга эга булган, узининг кераклилигини хис килган ходимлар, масалан олимлар.

Иш жойидаги вазият Кучли назорат натижасида катъий интизом хукм суради; даромад даражаси паст; харажатлар катъий назорат килинади; иш юкори касбий сифатларни талаб килмайди; такрорланадиган характердаги фаолият. Фаолият максади хаммага маълум; масъулият таксимланган; соFликка зарар етиш хавфи даражаси паст; жамоа мехнатидан фойдаланилади. Ташкилотнинг аник максадлари мавжуд эмас; тузилмаси йук; уз-узини назорат килиш тизимигина ишлайди; вазифалар бажарилиши учун муддат белгиланмаган; мухит муътадил.

GII. Сиз муаммони барча кул остингизда-гиларга баён этасиз. Барчангиз биргаликда мукобил вариантларни топасиз ва бахолайсиз. Сизнинг ролингиз раисликка ухшаб кетади. Сиз гурухга таъсир утказишга, сизнинг каро-рингизни кабул килишларига интилмайсиз, балки бутун гурух энг макбул деб топган карорни кабул килишни истайсиз.

Бу беш услуб узлуксизликни ташкил килади: карор кабул килишнинг автократик услубидан (А1 ва А11) бошланиб, кейин мас-лахатли (С1 ва С11) ва нихоят, тулик катнашиш (GII) билан якунланади. Х,ар бирининг кул-ланилиши вазият ёки муаммонинг хусусия-тига боFлик булади. Бу моделнинг хаётдаги яккол мисолини буюк Сохибкирон Амир Темурнинг иш юритиш услубида куришимиз

мумкин. У юкоридаги барча услублардан хал килинаётган масаланинг мохиятидан келиб чикиб фойдаланган. Махфий давлат ишла-рини фак,атгина узига як,ин уламоларга ошкор килган ва уларнинг фикрларини эшитиб, сунгра якка узи карор кабул килган холатлар хам, барча вазир-у, хизматчилар билан маш-вират килиб, сунгра карор чик,арган холатлар хам булган.

Врум-Йеттон модели карор кабул килишга асосий урFуни берганлиги билан бошка вази-ятли моделлардан ажралиб турса-да, кул остидагиларга таъсир этишнинг универсал оптимал усулининг йуклиги билан бошка услублардан фарк, килмайди. Услубнинг опти-маллиги карор кабул килиш вазиятидаги узгарувчиларга боFликдир.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 9

Хyлoca cифaтидa aйтишимиз МУМКИНКИ, x,ap биp мoдeль, x,ap биp ycлyб «инcoнлapни бoшкapиш caнъaти»нинг мaълyм биp жих^т-лapинигинa ^^тиб бepa oлaди. Pax1бap ycлyбигa тaъcиp этувчи ижтимoий, пcиxoлo-гик, икдишдий xapaктepдaги кyплaб oмиллap мaвжyд 6Ули6, бу x,ap кaндaй pax1бapнинг дoимo Уз ycтидa иш oлиб бopиши ^pa^^ гини тaкoзo этaди. Уз ycтидa ишлaйдигaн paxßap бутун кapьepacи дaвoмидa фaкaт биp ycлyбдaн фoйдaлaнмacдaн бapчa ycлyб, ycyл

вa тaъcиp yткaзиш йyллapидaн вaзиятгa энг мoc кeлaдигaнини тaнлaб, фoйдaлaнишни Уpгaниши лoзим. Шyнингдeк, бу нaзapий мoдeллap нaфaкaт тaшкилoтдaги инcoнлap ^ух.ини бoшкapишдa, бaлки жaмиятнинг энг кичик бyлaги oилaдaги инcoнлap ^ух.ини бoшкapишдa х^м кул кeлaди. Шу caбaбли pax^ap xoдимлap билaн биp кaтopдa oддий инcoнлap х^м yлapдaн фoйдaлaнишни билиши мaкcaдгa мyвoфикдиp.

Aдaбиётлaр рyйхaти:

1. Миpзиëeв Ш.М. Taнкидий тax1лил, кaтъий тapтиб-интизoм вa шaxcий жaвoбгap-лик - x,ap 6mp pax^ap фaoлиятининг кyндaлик кoидacи булиши кepaк. I Мaмлaкaти-мизнинг 2016 йилдa ижтимoий-иктиcoдий pивoжлaнтиpишнинг acocий якyнлapи вa 2017 йил^ мyлжaллaнгaн иктиcoдий дacтypнинг энг мух,им ycтyвop йyнaлишлapигa бaFишлaнгaн Узбeкиcтoн Pecпyбликacи Baзиpлap Мax1кaмacининг кeнгaйтиpилгaн мaж-лиcидaги мaъpyзa, 2017 йил 14 янвapь. - Т.: «Узбeкиcтoн», 2017. -104-б.

2. Мax1мyдoв И.И. Бoшкapyв пcиxoлoгияcи. - Т., 2006. -187-б.

3. Бeляцкий Н.П., Beлecькo С.Е., Poйш П. Упpaвлeниe пepcoнaлoм: yчeбнoe пocoбиe для экoнoмичecкиx вyзoв. - Мин«: «Экoпepcпeктивa», 2005. -352-б.

4. Зaйцeв Г.Г. Упpaвлeниe дeлoвoй кapьepoй. - М.: «Акaдeмия», 2007. -346-б.

5. Литвинцeвa Н.А. Пcиxoлoгичecкиe acпeкты пoдбopa и пpoвepки пepcoнaлa. - М.: «Бизнec-шкoлa «Интeл-cинтeз», 2004. -400-б.

6. Одeгoв Ю.Г., Кapтaшoвa Л^. Упpaвлeниe пepcoнaлoм, oцeнкa эффeктивнocти. -М.: «Экзaмeн», 2004. -256-б.

7. Tapaнeнкo B.А. Упpaвлeниe пepcoнaлoм, кopпopaтивный мoнитopинг, пcиxoдиaг-нocтикa: Tecты для oтбopa пepcoнaлa. - Киeв: «Никa-Цeнтp», 2006. -236-б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.