Научная статья на тему 'СИСТЕМАИ ИНТИХОБОТИИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН: ПАЙДОИШ, ТАШАККУЛЁБӢ ВА ДУРНАМОИ ИНКИШОФ'

СИСТЕМАИ ИНТИХОБОТИИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН: ПАЙДОИШ, ТАШАККУЛЁБӢ ВА ДУРНАМОИ ИНКИШОФ Текст научной статьи по специальности «Политологические науки»

CC BY
74
6
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Тоҷикистон / интихобот / иродаи аксарият / низоми интихоботии мутаносиб / президент / парламент / вакил / ташаккулёбӣ / таҳкими пояҳои демократия / Tajikistan / elections / will of the majority / proportional electoral system / President / Parliament / deputy / democracy formation

Аннотация научной статьи по политологическим наукам, автор научной работы — Комилова Зилола Афхозовна

Пайдоиш, ташаккулёбӣ ва дурнамои инкишофи низоми интихоботии Ҷумҳурии Тоҷикистон баррасӣ шудааст. Дар доираи таҳқиқот бо истифода аз санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ ва таҳлили равандҳои сиёсӣ пайдоиши низоми интихоботӣ ва аҳаммияти ташаккулёбии он муайян карда шудааст. Хусусиятҳои низоми интихоботии давраи шуравӣ ва Тоҷикистони соҳибихтиёр муайян ва афзалиятҳои он дар замони муосир нишон дода шудааст. Меъёрҳои асосии ташкили интихоботи президентӣ ва вакилони Маҷлиси намояндагон мавриди таҳлил қарор гирифтаанд. Низоми интихоботии аксарият ва мутаносиб ҳамчун воситаи асосии ташкили мақомоти ҳокимияти давлатӣ нишон дода шудааст. Бо мақсади такмили сохтори сиёсӣ, тақкими пояҳои демократия дар кишвар дар асоси таҳлили назарияҳои сиёсӣ, бо истифодаи усули муқоисавӣ-таърихӣ роҳҳои такмили низоми интихоботии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва дурнамои рушди он пешниҳод гардидааст. Зарурат ва аҳаммияти такмили системаи интихоботӣ ҳамчун воситаи асосии қонунигардонии ҳокимият ва татбиқи иродаи аксарият нишон дода шудааст. Хулосаву пешниҳоди муаллиф барои ташкили интихоботи шаффоф, таҳкими пояҳои демократия ва ташаккули тафаккури сиёсии мардум мусоидат менамояд.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ELECTORAL SYSTEM OF THE REPUBLIC OF TAJIKISTAN: ORIGIN, FORMATION AND DEVELOPMENT PROSPECTS

The article examines the origin, formation and prospects for the development of the electoral system of the Republic of Tajikistan. Through the analysis of legal acts and political processes, the origins of the electoral system are examined and the importance of its formation is noted. The features of the electoral system of the Republic of Tajikistan in the Soviet era and the advantages during the years of independence are revealed. The basic principles of organizing the elections of the president and deputies of the Machlisi Namoyandagon have been studied. The majoritarian and proportional electoral system is considered as the main way of organizing state power. In order to improve the political structure, strengthen the foundations of democracy in the country, based on the analysis of political theories and using the comparative historical method, ways to improve the electoral system of the Republic of Tajikistan and prospects for its development are determined. The need to improve the electoral system as the main way to legitimize power and implement the will of the majority is also emphasized. Methods for organizing transparent elections are proposed in order to strengthen the foundations of democracy and shape the political thinking of the people.

Текст научной работы на тему «СИСТЕМАИ ИНТИХОБОТИИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН: ПАЙДОИШ, ТАШАККУЛЁБӢ ВА ДУРНАМОИ ИНКИШОФ»

УДК 323

DOI 10.24412/3005-8023-2024-3-170-176

СИСТЕМАМ ИНТИХОБОТИИ Комилова Зилола Афхозовна, сармуаллими

ЦУМХУУРИИ ТОЦИКИСТОН: кафедраи умумидонишгоции сиёсатшиносии

ПАИДОИШ, ТАШАККУЛЁБЙ ВА Муассисаи давлатии таълимии «ДДХ ба номи

ДУРНАМОИИНКИШОФ ак. Б. Гафуров» (Хуцанд, Тоцикистон)

ИЗБИРА ТЕЛЬНАЯ СИСТЕМА Комилова Зилола Афхозовна,

РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН: старший преподаватель кафедры политологии

ПРОИСХОЖДЕНИЕ, ГОУ «ХГУ имени ак. Б. Гафурова»

ФОРМИРОВАНИЕ И (Худжанд, Таджикистан) ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ

ELECTORAL SYSTEM OF Komilova Zilola Afkhozovna, senior lecturer of

THE REPUBLIC OF TAJIKISTAN: the department of Politology, SEI "KhSU named

ORIGIN, FORMATION AND after academician B. Gafurov" (Khujand,

DEVELOPMENT PROSPECTS Tajikistan) e-mail: [email protected]

Пайдоиш, ташаккулёби ва дурнамои инкишофи низоми интихоботии Цумцурии Тоцикистон барраси шудааст. Дар доираи таццицот бо истифода аз санадцои меъёрии цуцуци ва тащили равандцои сиёси пайдоиши низоми интихоботи ва ацаммияти ташаккулёбии он муайян карда шудааст. Хусусиятцои низоми интихоботии давраи шурави ва Тоцикистони социбихтиёр муайян ва афзалиятцои он дар замони муосир нишон дода шудааст. Меъёрцои асосии ташкили интихоботи президенты ва вакилони Мацлиси намояндагон мавриди тащил царор гирифтаанд. Низоми интихоботии аксарият ва мутаносиб цамчун воситаи асосии ташкили мацомоти цокимияти давлати нишон дода шудааст. Бо мацсади такмили сохтори сиёси, тацкими пояцои демократия дар кишвар дар асоси тацлили назарияцои сиёси, бо истифодаи усули муцоисави-таърихи роццои такмили низоми интихоботии Цумцурии Тоцикистон ва дурнамои рушди он пешницод гардидааст. Зарурат ва ацаммияти такмили системаи интихоботи цамчун воситаи асосии цонунигардонии цокимият ва татбици иродаи аксарият нишон дода шудааст. Хулосаву пешницоди муаллиф барои ташкили интихоботи шаффоф, тацкими пояцои демократия ва ташаккули тафаккури сиёсии мардум мусоидат менамояд.

Калидвожа^о: Тоцикистон, интихобот, иродаи аксарият, низоми интихоботии мутаносиб, президент, парламент, вакил, ташаккулёби, тацкими пояцои демократия

Исследуются происхождение, становление и перспективы развития избирательной системы Республики Таджикистан. С помощью анализа нормативно-правовых актов и политических процессов рассматривается происхождение избирательной системы и отмечается важность ее формирования. Выявлены особенности избирательной системы Республики Таджикистана в советскую эпоху и преимущества в годы независимости. Исследованы основные принципы организации выборов президента и депутатов Мачлиси намояндагон. Мажоритарная и пропорциональная избирательная система рассмотрена как основной способ организации государственной власти. В целях совершенствования политического устройства, укрепления основ демократии в стране, на основе анализа политических теорий и с использованием сравнительно-исторического метода определяются пути совершенствования избирательной системы Республики Таджикистан и перспективы ее развития. Также подчеркивается необходимость совершенствования избирательной системы как основного способа легитимизации власти и реализации воли большинства.

Предложены способы организации прозрачных выборов с целью укрепление основ демократии и формирования политического мышления народа.

Ключевые слова: Таджикистан, выборы, воля большинства, пропорциональная

избирательная система, президент, парламент, депутат, формирование демократии

The article examines the origin, formation and prospects for the development of the electoral system of the Republic of Tajikistan. Through the analysis of legal acts and political processes, the origins of the electoral system are examined and the importance of its formation is noted. The features of the electoral system of the Republic of Tajikistan in the Soviet era and the advantages during the years of independence are revealed. The basic principles of organizing the elections of the president and deputies of the Machlisi Namoyandagon have been studied. The majoritarian and proportional electoral system is considered as the main way of organizing state power. In order to improve the political structure, strengthen the foundations of democracy in the country, based on the analysis of political theories and using the comparative historical method, ways to improve the electoral system of the Republic of Tajikistan and prospects for its development are determined. The need to improve the electoral system as the main way to legitimize power and implement the will of the majority is also emphasized. Methods for organizing transparent elections are proposed in order to strengthen the foundations of democracy and shape the political thinking of the people.

Key-words: Tajikistan, elections, will of the majority, proportional electoral system, President,

Parliament, deputy, democracy formation

Интихобот воситаи мухимтарини ташкили мадомоти хокимияти давлатй ва рукни асосии демократия буда, имконияти баланди иштироки сиёсиро ба мардум пешниход месозад. Махз интихобот ба пайдоиш ва инкишофи низоми хизбй замина мегузорад, воситаи асосии донунигардонии хокимият ба хисоб меравад, мунтазам ва давра ба давра ивазшавии онро таъмин менамояд, озодии сиёсиро дар чамъият ташаккул медихад, механизми бартарафкунии низои сиёсй низ мебошад. Аз ин падидаи сиёсй хам нерухои демократа ва хам иртичой метавонанд истифода намоянд. Чунин вазъият зарурати дарёфти низоми мукаммали интихоботиро талаб менамояд, ки дар хама холат худудхои шахрвандонро химоя намуда, иродаи водеии умумиро ба назар гирад. Зеро усули ташкили интихобот метавонад режими демократиро устувор созад ё баракс махдуд кунад. Аз ин ру, дар доираи тахдидот мадсад гузошта шуд, ки раванди инкишофи низоми интихоботии Чумурии Точикистон мавриди омузиш дарор гирифта, роххои асосии такмили он муайян карда шавад. Низоми интихоботй чузъи асосии интихобот буда, онро хамчун институти чамъиятй, сиёсй ва худудй ташаккул медихад ва рохи асосии ташкили хокимияти намояндагй мебошад. Шаффофияти раванди интихобот аз интихоби дурусти низоми интихоботй вобаста аст. Аз сатхи шаффофияти раванди интихобот бошад фазои осудаи чомеа ва сатхи инкишофи демократия вобаста аст. Боварии шахрвандон ба институти интихобот барои идоракунии босамари хокимон ва татбидшавии саривадтии донунхо, дарорхо, амру фармон ва барномаву стратегияхо заминаи устувор мегузорад.

Дар чараёни тахдид методи таърихй, мудоисавй, тахлил ва омузиши санадхои меъёрии худудй, аз чумла Конститутсияи Чумхурии Точикистон ва Конститутсияхои ИЧШС истифода гардида, пайдоиши низоми интихоботии Чумхурии Точикистон, хусусиятхо ва роххои такмили он бо мадсади тахкими пояхои демократия дар низоми сиёсии кишвар нишон дода шудааст. Зеро интихобот бояд ташкилкунандаи низоме бошад, ки дар он хокимияти сиёсй ба сохтори ягона, донунй ва мукаммал табдил ёбад. Механизми асосии ин равандро низоми интихоботй таъмин менамояд, ки татбиди амалии он аз фазои сиёсй ва худудй вобастагии калон дорад. Аз сабаби он ки интихобот, инчунин, воситаи асосии баамалбарории иродаи сиёсии шахрвандон ва мухимтарин рохи таъминкунандаи иштироки васеи шахрвандон дар сиёсати калон аст,

муайянсозии низоми мукаммали интихоботй мухим ба шумор меояд. Бехуда нест, ки дар 50 соли охир низоми интихоботй ба институти мустадили сиёсй табдил ёфтааст [2, с. 57].

Масъалаи пайдоиш ва ташаккулёбии низоми интихоботй дар тахдидоти Э.Фримен, М.Кондорсе, ЧХэмфрис, З.Элкинс, ЧМелтон, Т.Хэр, К.Андрэ, Т.Гинзбург, Н.Гришин, А.Вешняков, В.Лисенко, В.Питренко, С.Харченко, С.Авакян ва дигарон инъикос карда шудаанд. Аммо системаи интихоботии Чумхурии Точикистон ва роххои такмили он то имруз аз чониби мухаддидони ватанй мавриди тахдил ва омузиши муфассал дарор нагирифтааст. Мухаддидон ЛШарифзода, М.Камолова, Г.Зокиров, А.Мухаммад., М.Хидирзода, А.Шамолов, Ю.Кенчаев, К.Мухторов ва дигарон дар чараёни тахдиди институти интихобот ва худуди интихоботй баъзе чанбахои низоми интихоботии Точикистонро мавриди тахлил дарор додаанд.

Омузиши таърихи пайдоиши низоми интихоботии Точикистон нишон дод, ки бори аввал дар тачрибаи донунгузорй мафхуми низоми интихоботй соли 1936 дар Конститутсияи ИЧШС истифода гардидааст. Боби XI, ки ба масъалахои худуди интихоботй ва интихобот дар ИЧШС бахшида шуда буд, низоми интихоботй унвон дошт. Дар аввалин конститутсияи шуравй ва дигар конститутсияхои давлатхои шуравй чунин мафхум истифода нагардидааст. Дар ин конститутсияхо ба чои мафхуми низоми интихоботй «худуди интихоботй» истифода гардидааст. Аз омузиши санадхои сиёсй-худудии давлати шуравй ба хулоса омадан мумкин аст, ки дар ин кишвар мафхуми низоми интихоботй васеъ фахмида шуда, раванди интихобот ва худуди интихоботиро низ дар худ инъикос менамояд. Масалан дар Конститутсияи ИЧШС омадааст: «Низоми интихоботии шуравй ба мехнаткашон имкониятхои баробарро барои иштирок дар пешбарии номзадхо ба вакилй, мухокимаи номзадхои пешбаришуда, истифодаи воситахои таргиботию ташвидотй ва монанди инхо кафолат медихад» [6, с. 126]. Ин гуфтахо аз он шаходат медихад, ки раванди интихобот хамчун як чузъи низоми интихоботй фахмида мешавад.

Дар китоби «Конститутсияхои Точикистон: пайдоиш ва инкишоф» омадааст: «Худуди интихоботй мачмуи меъёрхои худудй-конститутсионие мебошанд, ки тартиби ташкил, гузаронидан ва чамъбасти интихоботи мадомоти намояндагони хокимияти давлатй ва Президентро танзим карда, усулхои низоми интихоботро мударрар менамоянд. Ин меъёр ва усулхо хосияту мохияти чумхурии демократиро тачассум менамоянд. Якчоя бо тачрибаи амалии татбиди онхо дар интихобот дар хусуси водей ё далбакй будани падидахои демократй маълумот медиханд» [4, с. 510]. Дар ин чо низоми интихоботй хамчун чузъи худуди интихоботй нишон дода шудааст. Тахлил нишон медихад, ки дар давраи шуравй мафхуми низоми интихоботй нисбат ба худуди интихоботй васеътар фахмида мешуд. Анидтараш худуди интихоботй як чузъи низоми интихоботй хисобида мешуд. Дар давраи сохибихтиёрй бо баробари ворид шудан ба мархилаи нави донунгузорй, дар асоси назарияхои илмии олимони ватаниву хоричй низоми интихоботй нисбат ба худуди интихоботй маънои махдудро ифода намуд. Крнунгузории миллй низ дар Чумхурии Точикистон дар хамин замина рушд кард. Имруз дар илми худуди конститутсионй мафхуми худуди интихоботй ба маънои объективй ва субъективй фахмида мешавад. Дар шархи объективй мафхуми худуди интихоботй хамчун танзимкунандаи низоми интихобй, яъне тамоми амалиёти таъсисдихандаи мадомоти интихобии давлатй (ба маънои васеъ) ва тарзу усули муайян намудани натичаи овоздихй, тадсим намудани курсихо байни номзадхо (ба маънои махдуд) фахмида мешавад. Яъне худуди интихоботй дар асоси меъёрхои худудй тартиби ташкил, баргузор ва чамъбаст кардани раванди интихоботро дар Чумхурии Точикистон, ки ифодаи озодонаи иродаи интихобкунандагонро таъмин менамояд, мударрар мекунад.

Тахлили таърихй нишон дод, ки дар ибтидо, низоми интихоботии ИЧШС, аз чумла, ЧШС Точикистон барои бархам додани моликияти хусусй, аз байн бурдани ширкатхои хусусй ва бардарор гардидани моликияти давлатй-сотсиалистй нигаронида шуда буд.

Тибки нишондодхои Конститутсияи соли 1918 шахсони бо максади ба даст овардани маблаг аз коргарони кироя истифодакунанда, яъне онхое, ки бо маоши мехнат рузгор намебаранд, аз кабили савдогарони хусусй, ходимони динй, авлоду ачдоди шох, собик кормандони милиса аз хукуки интихоботй махрум буданд.

Конститутсияи якуми шуравй интихоботи бевоситаро танхо дар шурои деха ва шахр ичозат медод. Интихоботи бисёрзинагй бошад, дар макомоти намояндагии хокимияти давлатй - съезди Шурохо татбик мешуд. Интихобот дар он вакт бо рохи овоздихии кушод, яъне ошкоро гузаронида мешуд. Дар хамин давра таваччух ба синфи коргар зохир гардида, афзалият ба он дода мешуд. Дар съезди умумии кишвар ба намояндагони Шурои шахрй як вакил аз 25 хазор интихобкунанда, аз Шурои съезди губерниягй як вакил аз 125 хазор истикоматкунанда ворид карда мешуд.

Баробари пойдор сохтани пояхои сотсиализм низоми интихоботй ба тахаввулот дучор гардид. Хусусан, соли 1936 баъди кабули Конститутсияи нави ИЧШС ба чои низоми съезди шурохо низоми ягонаи шурои депутатхои мехнаткашон ташкил карда шуд, ки он бевосита аз чониби халк интихоб карда мешуд. Интихоботи бисёрзинагии макомоти олии намояндагии хокимияти давлатй ба интихоботи бевосита иваз карда шуд. Дар асоси нишондодхои конститутсияи мазкур хамаи шурохо тавассути низоми нави интихоботй, ки бо рохи умумй, баробар, бевосита ва пинхонй гузаронида мешуд, ташкил гардиданд.

Дар шароити сотсиализми ташаккулёфта демократикунонии низоми интихоботй вусъат ёфт. Соли 1958 махдудкунии хукуки интихоботй барои шахрвандони чинояти вазнин содиркарда аз чониби суд хамчун чазои чиноятй бекор карда шуд. Дар ин давра такмили конунхои интихоботй барои таъмини иштироки васеи шахрвандон ба раванди интихобот нигаронида шуд. ^исоби овозхо аз руи низоми мажоритарии аксарияти одй сурат мегирифт. Яъне номзаде интихобшуда хисоб меёфт, ки дар хавзаи интихоботй аз нисф зиёди овози интихобкунандагонро сохиб гашта бошад. Додахои оморй нишон доданд, ки иштироки шахрвандон ба раванди интихобот давра ба давра афзоиш меёфт. Агар соли 1937 дар интихобот 96,9% интихобкунанда иштирок карда бошад, соли 1950 ин нишондиханда то 99,9% афзоиш меёбад. Дар натича иштироки шахрвандон дар раванди таргиботу ташвикот ва талаботи онхо нисбат ба вакилон зиёд мешавад. Зарурати такмили низоми интихоботй пеш меояд. 6 июли соли 1978 Конуни ИЧШС «Дар бораи интихоботи Шурои Олии ИЧШС» мебарояд ва 1 декабри соли 1988 аз чониби Шурои Олии ИЧЩС конун «Дар бораи интихоботи вакилони халкии ИЧШС» кабул карда мешавад. Ин давраро огози ташакулёбии низоми интихоботии кишвар номидан мумкин аст.

Новобаста аз тадбирхои мазкур низоми интихоботии ИЧШС ба рушди низоми яккахизбй мусоидат менамуд. Зеро Шурои Олии ИЧШС макоми олии хокимияти давлатй буда, интихоботи вакилон ба Шурои Олй ва дигар чорабинихои мухим зери рохбарии бевоситаи ^изби коммуниста ташкил мегардид. ^изби коммунистй дар интихоботи Шурои Олии ИЧШС дар блок бо шахсони бехизб баромад мекард. Низоми хисоби овозхо бошад, имконияти гуруххои хурдро барои ба Шурои Олй ворид шудан махдуд месохт. Зеро номзади аз нисф зиёди овози интихобкунандагонро дар хавза сохиб шуда, вакил интихоб мегардид.

Шурои Олии ИЧШС ва президиуми он макомоти олии хокимияти давлатй буданд. Шурои Олии ИЧШС-ро шахрвандони синнашон аз 18-сола боло дар интихоботи умумихалкй интихоб мекарданд. Шурои Олй дар чаласаи худ Президиуми Шурои Олиро интихоб ва Шурои вазиронро ташкил мекард. Шурои Олии ИЧШС фаъолияти макомоти дигари давлатиро назорат мекард. Аз чумла, хайъати хукумат, яъне вазирон вазифадор буданд, ки дар муддати на дертар аз се руз ба савол ва мурочиати Шурои Олй чавоб диханд. Мавчудияти чунин низоми сиёсй барои рушди минбаъдаи низоми интихоботй монеа эчод мекард.

Мавриди зикр аст, ки мукарароти Конститутсияи ЧТТТС Точикистон аз соли 1978 ба дигаргунихои сиёсии солхои 1985-1991 чавобгу набуд. Бинобар ин, конститутсияи мазкур

мaвpиди laF^py илов^ои зиёд кapop гиpифт. ТaFЙиpoти нaзappac - тaъcиcи мaнcaби Пpeзидeнти 4TTTC Точикистон 6уд. Муто6ик бa тaFЙиpoти конститутсия 29-уми нoябpи coли 1990 Конун <^ap бopaи тaьcиcи вaзифaи Пpeзидeити 411 IC Точикиегон Ba тapтиби иит^оби y» кaбyл кapдa шуд. My^ppap гapдид, ки шaxpвaидoни cиниaшoн aa 35-mra боло хукуки бa мaнcaби пpeзидeнгй иигиxoб шyдaнpo дopaид. Шypoи Олй пpeзидeнти aввaлини чумх^^о бa мухгати 5 coл дap овоздихди пинхонй иит^об мeнaмoяд. Овоздихй as p^ низоми aкcapияти одй гyзapoнидa мeшaвaд. Яъне номэгли a8 ниcф зиёди овози вaкилoнpo гиpифтa FOлиб эълон кapдa мeшaвaд. Тибки нишондодхои хдмин конуи coли 1990 a8 чониби вжилони Шypoи Олй узви ^изби кoммyииcтй K.Мaхкaмoв Пpeзидeити 4THC Точикистон иитиxoб кapдa шуд. Шypoи Олй инчунин, хукук дошт бо тapaфдopии a8 ce ду хиccaи овози вжилон пpeзидeитpo a8 вaзифa озод шмояд.

Caнaи 14-уми дeкaбpи шли 1990 дap бapoбapи дигap тaFЙиpoт мoддaи 87 мaвpиди тaхpиp кapop гиpифт. My^ppap кapдa шуд, ки шaхpвaнди 4ШC Тoчикиcтoн дap як вaкт вaкили a8 ду зиёдa Шypoи вaкилoни xaлк шyдa нaмeтaвoнaд. Мaкcaди acocии тaFЙиpoти мaзкyp тaъмини иштиpoки вaкилoн дap чaлacaхoи Шypo вa фaьoлияти бocaмapи онхо буд. Зepo бa хукми aHbaHa дapoмaдa буд, ки capдopoни xoчaгй дap бapoбapи вaкили Шypoи Олй бyдaн вaкили чaндин Шypoхoи мaхaллй интиxoб мeшyдaнд. Аз хaмин caбaб, онхо имконияти дap як вaкт дap чaлacaхoи якчaнд шypoхo иштиpoк кapдaнpo нaдoштaнд.

l-уми дeкaбpи coли 1990 бa Кoнcтитyтcияи кишвap, боз як ^TOp тaFЙиpy илoвaхo a8 чyмлa, тaFЙиpoт бa боби 13 вopид кapдa шуд. Мувофики он ^ездчет" capвapи дaвлaт, poхбapи кaбинeти вaзиpoн эьлон гapдидa, хокимияти олии ичpoия вa aмpдихaндapo бa aмaл мeбapoвapд. Пpeзидeнт a8 чониби шaхpвaндoн бeвocитa дap интиxoбoти yмyмиxaлкй бо poхи овоздихии пинхонй интиxoб кapдa мешуд. Дap acocи тaFЙиpoт дap моддаи 117 шaхpвaнди 4yмхypии Тoчикиcтoн хукуки пeшбapии нoмзaдии xeшpo бapoи ишFOли мaнcaби пpeзидeнтй дошт. Мyхлaти вaкoлaти пpeзидeнт 5 coл мyкappap гapдид. Инчунин, мyaйян шуд, ки як шaxc нaмeтaвoнaд пaйи хaм бeштap a8 ду мyхлaт нoмзaдии xyдpo пeшбapй нaмoяд.

lO-уми ceнтябpи отли 1991 бо мaкcaди тaшкили интиxoбoти yмyмиxaлкии Пpeзидeнти 4yмхypии Тoчикиcтoн бa Кoнcтитyтcия тaFЙиpoти нaв вopид гapдид. Аз чyмлa, мaкappap кapдa шуд, ки шaхpвaнди 4yмхypии Тoчикиcтoн, ки 10 шли oxиp дap кaлaмpaви кишвap зиндaгй мeкyнaд, хукуки пeшбapии нoмзaдиpo бa мaнcaби пpeзидeнтй дopaд. Бо pиoяи хaмин мyкappapoт мохи нoябpи coли 1991 интиxoбoти Пpeзидeнти 4yмхypии Тoчикиcтoн гyзapoнидa мeшaвaд, ки дap он Р.Нaбиeв бо гиpифтaни 61,31%-овозхо пpeзидeнт интиxoб мeгapдaд. Дepe нaгyзaштa, бо caбaби xaлaлдop гaштaни фaзoи cиёcй, нoycтyвopии coxтopи вa инcтитyти пpeзидeнтй зepи фишopи мapдyм Рaхмoн Нaбиeв aз ин вaзифa дacт мeкaшaд. Дap чaлacaи XVI-уми Шypoи Олй Эмoмaлй Рaхмoнoв бо гиpифтaни aкcapияти овозхои вaкилoн paиcи Шypoи Олй интиxoб мeгapдaд.

^були Кoнcтитyтcияи Тoчикиcтoни coхибиcтиклoл дap coли 1994 бa pyшди минбaъдaи низоми интиxoбoтй зaминa мeгyзopaд. Дap боби 3 хукуки пeшбapии нoмзaд бa вaкилии Мaчлиcи Олй бa шaхpвaндoни cиннaшoн aз 25-coлa боло дoдa мeшaвaд. Дap боби чopyми Кoнcтитyтcияи нoмбypдa cинни нoмзaд бa мaнcaби пpeзидeнтй a8 35-coлa то 65-coлa мyкappap кapдa мeшaвaд. Дap paьйпypcии coли 2016 ин мyкappapoт ивaз кapдa мeшaвaнд. Аз чyмлa, cинни нoмзaд бa мaнcaби пpeзидeнтй a8 30-coлa боло мyкappap гapдидa, хaдди нихоии он бapдoштa мeшaвaд. Тapтиби тaшкили интиxoбoти Мaчлиcи Олй вa Пpeзидeнти 4yмхypии Тoчикиcтoн бa конуни кoнcтитyтcиoнй вoгyзop кapдa мeшaвaд.

Дap хaмин coли 1994 ^онунхои Кoнcтитyтcиoнии 4yмхypии Тoчикиcтoн «Дap бopaи интиxoбoти Мaчлиcи Олии 4yмхypии Точ^^тои», «Дap бopaи интиxoбoти Пpeзидeнти 4умх^ии Тoчикиcтoн» вa coли 1999 «Дap бopaи интиxoбoти вaкилoн бa мaчлиcхoи мaхaллии вaкилoни xaлк» кaбyл кapдa мeшaвaд. Бa конунхои мaзкyp мутобик бa кoнcтитyтcия бaьди гyзapoнидaни paъйпypcии yмyмиxaлкй вa пеш a8 бapгyзopии

- ll4 -

интихоботхо чихати рушди демократия тагйирот ворид карда мешавад.

Яке аз тагйироти назаррас дар низоми интихоботии Чумхурии Точикистон дар баробари низоми мажоритарй истифодаи низоми интихоботии мутаносиб ва ташкили хавзахои интихоботии якмандата мебошад. Яъне 41 нафар вакилони Мачлиси намояндагон аз хавзахои якмандатй бо гирифтани овози аксарияти нисбй ва 22 нафар вакилони Мачлиси намояндагон тавассути низоми мутаносиб аз хавзаи ягонаи умумичумхуриявй интихоб карда мешаванд. Хизбхои сиёсие, ки 5%-и овози интихобкунандагонро сохиб гаштаанд, ба мандати вакилй сохиб мегарданд. Тарзи таксими мандатхои вакилиро барои хавзаи интихоботии ягонаи умумичумхуриявй комиссияи марказии интихобот ва раъйпурсй бо рохи ба 22 шумораи мандатхои вакилон таксим намудани мачмуи овозхои интихобкунандагон муайян менамояд. Натичаи чунин таксимот микдори овозхоро барои як мандати вакилй ташкил менамояд. Баъди ба хисоб гирифтани овози умумии хизбхои сиёсй мандатхо таксим карда мешаванд. «Мандатхои бокимонда аз хисоби бакияи овозхои хизбхои сиёсй пур карда мешавад. Дар сурати баробар будани микдори овозхо афзалият ба хамон руйхати номзадхо дода мешавад, ки ба онхо шумораи зиёдтари овози интихобкунандагон дода шудааст». [3, с. 99]. Агар дар ин холат хам шумораи овозхо баробар бошад, мандатхои вакилй аз хисоби руйхати хизби сиёсии пештар ба кайд гирифташуда пур карда мешавад. Руйхати номзадхо ва тартиби чобачогузории онхоро барои хавзаи ягонаи умумичумхуриявй хизбхои сиёсй муайян мекунад. Агар хизби сиёсй сохиби 5% овози интихобкунандагон гардад, танхо як номзад табки руйхат тахти №1 ба Мачлиси намояндагон ворид мегардад. Ба хамин монанд, агар хизби сиёсй 10% овоз гирад ду номзади дар руйхат тахти № 1 ва 2 сабтшуда сохиби мандати вакилй мегарданд. Ба назари мо чунин тарзи интихобкунй ба талаботи принсипи овоздихии бевоситаи мустаким чавобгу нест. Новобаста аз он, ки шахрванд бевосита ба хизби сиёсй овоз медихад, эхтимолияти зиёд аст, ки номзади баргузидаи у аз сабаби дар кисми поёни руйхат карор гирифтанаш ба парламент ворид нашавад. Аз тарафи дигар, номзадхои дар кисми болоии руйхат кароргирифта сохиби овозхои чонибдорони кисми поёнии руйхат мегарданд. Чунин тарзи интихоби вакилони Мачлиси намояндагон ба хизбхои сиёсй имконият медихад, ки аз вазъият истифода намуда, дар парламент мандатхои зиёдро ишгол намоянд. Зеро дар ин холат, хизбхои сиёсй номзадхои фаъолу шинохтаи хешро барои пешбарй дар хавзахои интихоботии якмандата водор месозанд. Дар натича, тавассути хавзахои якмандата кадрхои баландихтисос ва тавассути хавзаи ягонаи умумичумхуриявй чехрахои нав ва ё умуман дар чомеа эътирофнашуда, дар ташаккули низоми сиёсй сахмнадошта ба парлумон ворид мешаванд. Дар хамин асос таклиф карда мешавад, ки интихоботи вакилони Мачлиси намояндагон дар хавзаи ягонаи умумичумхуриявй тавассути руйхати кушодаи хизбй гузаронида шавад. Чунин низом хам хукуки интихобкунанда ва хам интихобшавандаро химоя менамояд.

Низоми интихоботии Чумхурии Точикистон бояд барои татбики амалии нишондодхои асосии моддаи якуми Конститутсияи Чумхурии Точикистон «демократй, хукукбунёд, дунявй ва ягона» нигаронида шавад. Аз нигохи меъёрхои демократия шахсони интихобшуда дар раванди фаъолияти хеш бояд манфиатхои интихобкунандагонро ба эътибор гиранд. Зеро «ин ё он тартиботро на аз нуктаи назари афзалиятхои шакли он, ки дар ин хусус фикри мардум на хама вакт якхела аст, балки бояд аз руи амалишавии иродаи шахрвандон дар он бахогузорй намуд» [1, с. 82]. Дар хамин асос пешниход мешавад, ки мукаррароти моддаи 51-уми Конститутсияи Чумхурии Точикистон «Узви Мачлиси миллй ва вакили Мачлиси намояндагон ба амри интихобкунандагон тобеъ набуда, хукук дорад фикри худро озодона изхор намояд, мувофики акидахои худ овоз дихад» тачдиди назар карда шавад [5, с. 31]. Зеро агар номзад бо иродаи халк интихоб гардаду дар фаъолияти минбаъдааш манфиати онхоро ба эътибор нагирад, аз амри интихобкунанда вобаста набошад, зарурати ташкили чунин макомоти намояндагй вучуд надорад. Дар ин холат принсипи дигари демократия - бозхости намояндагони интихобшуда бекор карда мешавад. ^атто Конститутсияи ИЧШС аз 7 октябри соли 1977 дар моддаи 102

пешбинй намуда буд: «Интихобкунандагон ба вакилони худ наказхо медиханд» [6, с. 71]. Шурои дахлдор наказхои интихобкунандагонро дида мебарояд, раванди татбики онро ташкил менамояд ва дар назди шахрвандон аз рафти он хисобот медихад. Дар моддаи 107 оварда шудааст: «Вакиле, ки боварии интихобкунандагонро сазовор нагашт, бо карори аксарияти интихобкунандагон бо тартиби мукарраркардаи конун дар хама вакт бозхост карда мешавад» [7, с. 57]. Эхтимол аст, ки дар моддаи 51 маънои ифодаи озодонаи иродаи аъзоёни Мачлиси миллй ва вакилони Мачлиси намояндагон дар назар дошта шуда бошад. Дар ин холат, моддаи 51 бояд чунин бошад: «Узви Мачлиси миллй ва вакили Мачлиси намояндагон хукук дорад фикри худро озодона изхор намояд, мувофики акидахои худ овоз дихад» ё «Узви Мачлиси миллй ва вакили Мачлиси намояндагон новобаста аз амри интихобкунандагон хукук дорад фикри худро озодона изхор намояд, мувофики акидахои худ овоз дихад».

Тахлилхо нишон доданд, ки системаи интихоботии Чумхурии Точикистон хамчун институти сиёсй-хукукии демократия зимни такмили низоми сиёсй ва инкишофи шуури сиёсй рушд ёфта, ба ташаккули системаи сиёсии чомеа таъсири назаррас дорад.

ПАЙНАВИШТ:

1. Гроций Г. О праве войны и мира. - Москва: Государственное издательство юридической литературы, 1956. - 142 с.

2. Камолова М.Р. Особенности совершенствования избирательной системы в таджикском обществе // Вестник Душанбинского государственного педагогического университета. - Душанбе, 2012. - №1 (44) - С.55-59.

3. Кенцаев Ш.Ю., Мухторов К.Т. Хуцущ интихоботй дар Цумуурии Тоцикистон. -Хуцанд: Рауим Цалил, 2011. - 135 с.

4. Конститутсияхои Тоцикистон: пайдоиш ва инкишоф (зери назари Президенти Академияи илмуои Цумуурии Тоцикистон, узви вобастаи АИ ЦТ профессор Ф.Рауимй, д.и.ф., профессор А.А. Шамолов). - Душанбе: Дониш, 2014. - 837 с.

5. Конститутсияи Цумуурии Тоцикистон. -Душанбе: Ганц, 2016. - 135 с.

6. Конституция СССР и развитие советского законодательства. - Москва: Юридическая литература, 1981. - 376 с.

7. Конституции социалистических государств: сборник в 2-х томах. Т.1/ Под ред. Б.А.Страшуна, Б.Н.Топорнина, Г.Х. Шахназарова. - Москва: Юрид.лит., 1987. - 336 с.

REFERENCES:

1. Grotius G. About War and Peace. -Moscow: Gosudarstvennoe izdatelstvo juridiki literatury, 1956. -142 pp.

2. Kamalova M.R. Features of the Improvement of the Electoral System in Tajik Society //Bulletin of Dushanbe State Pedagogical University. - Dushanbe, 2012. - No. 1 (44) - PP. 55-59.

3. Kenjaev Sh.Yu., Mukhtorov K.T. Electoral Rights in the Republic of Tajikistan. - Khujand: Rahim Jalil, 2011. - 135 pp.

4. Constitutions of Tajikistan: origin and development (under the supervision of the President of the Academy of Sciences of the Republic of Tajikistan, associate member of the Academy of Sciences of the Republic of Tajikistan, professor F. Rahimi, PhD, professor A. A. Shamolov). Dushanbe: Donish, 2014. -837pp.

5. Constitution of the Republic of Tajikistan. -Dushanbe: Ganj, 2016. -135 pp.

6. The Constitution of the USSR and the Development of Soviet Legislation. -Moscow: Yuridicheskaya literatura. 1981. -376pp.

7. Constitution of Socialist States: Collection of 2 volumes, 65 volumes. V.1/ under the editorship of B. A. Strashuna, B. N. Topornina, G. Kh. Shakhnazarova. - Moscow: Jurid.lit. 1987. -336pp.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.