CC BY
7
5.6. [07.00.00] ИЛМ^ОИ ТАЪРИХ 5.6. [07.00.00] ИСТОРИЧЕСКИЕ НАУКИ 5.6. [07.00.00] HISTORICAL SCIENCES
5.6.1. [07.00.02] ТАЪРИХИ ВАТАН
5.6.1. [07.00.02] ОТЕЧЕСТВЕННАЯ ИСТОРИЯ
5.6.1. [07.00.02] HOME HISTORY
ТКБ 327 с.
DOI:10.51844-2077-4990-2022-3-11-18
ОМИЛ^ОИ Усмонзода Аюб Ислом, д.и.т., профессор, ректори ТАЪРИХИИ ДАЪВАТИ МДТ "ДДХ ба номи академик Б^афуров"; ИЧЛОСИЯИXVIШУРОИОЛИИ Набизода Вахоб Машраф, д.и.т., профессори ЧУМХУРИИ ТОЧ,ИКИСТОН кафедраи таърихи Ватан ва археологияи МДТ
"ДДХ ба номи акад. Б.Fафуров" (Тоцикистон, Хуцанд )
ИСТОРИЧЕСКИЕ Усмонзода Аюб Ислом, д.и.н., профессор, ректор ФАКТОРЫ СОЗЫВА XVI ГОУ "ХГУ имени акад.Б.Гафурова"; Набизода СЕССИИ ВЕРХОВНОГО СОВЕТА Вахоб Машраф, д.и.н., профессор кафедры РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН отечественной истории и археологии ГОУ "ХГУ
имени акад. Б.Гафурова"(Таджикистан, Худжанд )
FACTORS OF CONVENING
HISTORICAL Usmonzoda Ayub Islom, Dr. of History, Professor, Rector under the SEI "KhSU named after acad.B. OF THE XVITH SESSION OF Gafurov, E-mail:[email protected]; Nabizoda
THE SUPREME COUNCIL OF V1akh°b Mashraf,Dr of History, Pr^fessorj of
TjrrFrPT,(AjnmrTDir^ the department of home history and archeology
TAJIKISTANREPUBLIC , РЛт »
under the SEI KhS U named
after acad. B.Gafurov" (Tajikistan, Khujand),
E-mail:[email protected]
Вожахои калиди: Истицлолияти давлати, интихобот, нерууои оппозитсиони, гирдщамоии тулони, Хукуматимуросоимилли, ситоди "Нацоти Ватан", Цасри Арбоб, ицлосия
Дар мацола омилуои таърихии баргузории Ицлосияи XVI Шурои Олии Цумуурии Тоцикистон дар Цасри Арбоби Хуцанд мавриди барраси царор дода шудааст. Муаллифон дар асоси маводи таърихи, омузиши ууццатуои муътамад вазъи ицтимоию сиёсии цущуриро дар ибтидои солуои 90-уми асри XX таулил намудаанд. Кушиш ба харц дода шудааст, ки мацсадуои мугризонаи нерууои демоисломисти нишон дода шавад. Таваццууи хоса ба тазоууроти сиёси, ташкили Хукумати мусолщаи милли, ситоди "Нацоти Ватан " нигаронида шудааст. Цайд шудааст, ки мауз ицлосияи XVI Шурои Олии Цумуурии Тоцикистон роуи ба эътидол овардани цумууриро тарурези намуд ва мардуми кишварро барои расидан ба сулуу салоу уидоят намуд.
Ключевые слова: государственная независимость, выборы, оппозиционные силы, многодневные митинги, Правительство национального согласия, штаб "Спасение Родины", Дворец "Арбоб", сессия
Рассматриваются исторические факторы созыва XVI сессии Верховного Совета Республики Таджикистан во Дворце «Арбоб». Авторы на основе исторических материалов, достоверных документов проанализировали социально-политическое состояние республики в начале 90-х годов XX в. Стремились показать нечистоплотные цели демоисламистских сил. Особое внимание направляется освещению политических демонстраций, созданию Правительства национального согласия, штаба "Спасение Родины". Отмечается, что именно XVI сессия Верховного Совета Республики Таджикистан способствовала определению пути достижения мира и спокойствия в стране.
Key words: state independence, elections, oppositional forces, multi-day rallies, governments of national accord, headquarter of "Salvation of Motherland", Arbob Palace, session
The article dwells on the issue concerned with historical factors aimed at convening of the 16th session of the Supreme Council of Tajikistan Republic in Arbob Palace. Designing on the premise of the historical materials, the study of reliable documents, the authors of the article conduct an analysis beset with the socio-political state of the republic appertaining to the early 90-ies of the 20th century. The authors make an endeavor to show the unscrupulous goals of demo-Islamic forces. Particular attention is paid to political demonstrations coverage, the Government of national accord creation and headquarters of "Salvation of Motherland". It is underscored that it was the historical session developed the ways of moderation of the republic and directed the Tajik people to achieve peace and tranquility.
Раванди сиёсии ибтидои солдои 90-ум дар хдёти чамъиятию сиёсии чумдуридои иттифокй тадаввулоти бузургеро ба амал оварда буд.
9-уми сентябри соли 1991 Истиклолияти давлатии Точикистон эълон карда шуд. Он чумдуридое, ки истиклолиятро мукаддас шумориданд, ба рушду такомули давлати мустакилашон кушиши зиёд намуданд. Дар Точикистон бошад вазъи тамоман дигар ба вукуъ пайваст.
Точикистон аз моди феврали соли 1990 сар карда, ба гуруддои ба ном «тарафдорони бозсозй» ва «мухолифини бозсозй» таксим шуд. Ч,удоии мардуми Точикистон на тандо аз руи мансубияти миллй, балки аз руи мансубияти махал бештар гардид.
Х,одисадои Точикистон дар радифи пош хурдани Иттидоди Шуравй, майли бузурги мардум ба эдёи арзишдои миллй, афзудани кудрату эътибори дини ислом миёни ахолии чумдурй сурат гирифта, пайваста вусъат меёфтанд. Дар як муддати кутод даракати мардумии «Лаъли Бадахшон» ва Х,изби надзати исломи Точикистон таъсис ёфта, ба фаъолият пардохтанд.
Дар маъракаи интихоботи умумихалкии Президенти чумдурй (ноябри соли 1991) Х^избдои демократ, надзати ислом, Хдракатдои мардумии «Растохез», «Лаъли Бадахшон» блоки ягонаи нерудои демократиро созмон дода, номзади худ Давлат Худоназаровро ба мансаби президентй пешбарй намуданд.
Дар интихоботи 24-уми ноябри соли 1991 Радмон Набиев бо аксари овоздо Президенти Ч,умдурии Точикистон интихоб шуд.
Баъди маглубият дар интихоботи президентй Х,избдои демократ ва надзати ислом, даракатдои мардумии «Растохез» ва «Лаъли Бадахшон», Созмони чавонони озод дар муносибат ба Х,укумати Точикистон мавкеи оппозитсияро ишгол карданд.
Точикистон ба давраи навбатии муборизаи сиёсй ворид гашта буд.
Мухолифати тарафайн дар навбати худ ба гирдидамоии дуру дарози моддои март-майи соли 1992 оварда расонд. Дар ду майдон- «Шадидон» ва «Озодй» ду сангари мухталиф ба дам мукобил меистод, ки дар яке дадафи худро дошт. Дар дар ду майдон чавонони гаюр, ки дируз дар як чо мехонданду мезистанд, кор мекарданд ба дам теги назар мекашиданд.
Мадз дар дамин давра истилоди «чавонони шадрй» пайдо шуд.
Муковимати сиёсии миёни дизбдои сиёсиву даракатдои чамъиятии мухолиф ва сохтордои давлатй дар моддои март-майи соли 1992 ба авчи аъло расид.
Моди апрели соли 1992 вазъи Душанбе боз дам нооромтар ва поядои докимияти давлатй сусттар гардид. Зеро фишори куввадои оппозитсионй руз то руз меафзуд; ондо барои ба дукумат задани зарбаи далокатовар омодагй медиданд. Ин куввадо зиёиёни аз дукумат норозй, мансабталаб ва ашхоси дангомачуро дарчй бештар ба саднаи сиёсат ва гирдидамоидо чалб мекарданд.
Матбуоти ба ном озод ва рузноманигорони ташнаи «озодии сухан» дар хидмати нерудои оппозитсионй карор доштанд. Х,атто баъзе рузномадои дукуматй низ вобаста ба майлу рагбати сиёсй ва ё мадаллии сардоронашон аз таъсири идораи дукумат баромада буданд.
Мазмуни асосии матбуоти «демократии» ин давра асосан аз бадгуий дар бораи Президент, Х,укумати таъсисдодаи у, родбарони Шурои Олй ва депутатдои дар мавкеи дифо аз дукумат карордошта иборат буд.
Албатта, дар фаъолияти Р.Набиев, Шурои Олй ва Х,укумат камбудидо буд. Ба шароити истиклолияти давлатй ва фаъолияти мустакил мутобик шудан кори садл набуд. Ва аз лидози равонй як камбудии чиддй дар сатди докимияти давлатй ин буд, ки эдсосу ифтихори истиклолияти давлатй дар тафаккури макомоти давлатй пурра ба вучуд наомада буд. Х,амин камбудй монеи фаъолияти мустакил ва боиси эдтиёткории аз дад зиёд гардид, ки он ба бесалодиятй анчомид.
Камбудии чиддй дар кори Шурои Олй ин буд, ки зуд-зуд ба конундо, махсусан ба Конститутсияи чумдурй тагйирот ворид намуд ва зери фишори гуруддои алодида ва махсусан депутатдои вобастаи оппозитсия ва гирдидамомадагони майдон, родбарони Шурои Олй ба
вазифа таъин ва ё аз он барканор мешуданд. Бо вучуди ин Парлумон бар зидди фишори майдон тобоварй мекард ва аксарияти депутатдои халкй катъи назар аз душворй ва хавф, мавкеи солими сиёсиро нигод медоштанд.
7-уми майи соли 1992 Протоколи созиш байни Раиси Ч,умдур, Девони Вазирон, дизбдои сиёсй в созмону чунбишдои мардумии Точикистон ба имзо расид, ки дар он аз чумла омадааст:
"Раиси Ч,умдур дамчун кафили ваддату якпорчагии Ч,умдурии Точикистон ба хотири радой аз будрони сиёсй ва баркарор кардани сулду осоиш дар чумдурй бо назардошти талаботдои дизбдои сиёсй ва созмону чунбишдои мардумй карор мекунад:
1.Сафороии кунунии нерудои сиёсй, миллй ва маздабиро ба назар гирифта, Хукумати муросои миллй таъсис дода шавад, ки дорои ду;у;у салодияти васеъ мебошад. Хукумати мазкур дар асоси принсипдои зерин фаъолият мекунад:
1.Даст кашидан аз зуроварй, яъне эълон мешавад, ки Хукумати муросои миллй, аввалан, барои пароканда кардани гирдидамомадагон силодро истифода намекунад ва сониян, аз дама гуна таъ;иби онон (таъ;иби чиной, сиёсй ва интизомй) барои иштирокашон дар гирдидамоидо худдорй мекунад...
2.Омода сохтани заминадои давлати миллй, ду;у;бунёд ва демократии точикон, дахолат накардани давлат ба фаъолияти маздабии ;озиёт ва низ ба фаъолияти сиёсии давлат дахолат накардани ;озиёт.
3. Таъмин кардани баробарии ду;у;й ва дамзистии сиёсии дизбдо, созмондо ва чунбишдои мардумй, аз чумла даст кашидан аз манъи фаъолияти дизбу созмондо дар сурати амали ондо дар чадорчубаи конун.
4. Таъмин кардани дамзистии бародаронаи тамоми мардумони гуногунзабону гуногунмаздаб, ба назар гирифтани манфиатдои дамаи шадрвандони чумдурй, чамеи хал;до, а;;алияти миллй ва гуруддои ичтимой.
5.Таъмин кардани озодии сухан: фаъолияти озодона ва холисонаи дамаи расонадои ахбор, аз чумла ширкати садою симо, ки низ минбари озод эълон мешавад.
П.Азбаски дайат ва ваколатдои Шурои Президентй ягон тарафи му;обилро ;онеъ намекунад, ин дастгод бардам дода мешавад ва ба чояш Мушовараи Олй аз дисоби намояндагони обруманду салодиятдори давлат, дин ва илму фарданг ташкил карда мешавад, ки дар дузури Президент ва Хукумати муросои миллй амал мекунад.
Ш.Кумитаи амнияти миллй, Кумитаи дифоъ ва Кумитаи садою симо ба Хукумати муросои миллй тобеъ карда шавад...» [8].
Худи дамин руз Сарвазири Ч,умдурии Точикистон А.Мирзоев, раиси Х,изби надзати исломии Точикистон М.Химматзода, раиси Х,изби демократии Точикистон Ш.Юсуф, раиси Созмони «Растохез» Т.Абдучаббор, раиси созмони «Лаъли Бадахшон» А.Амирбек «Усулдои ичрои Протоколи Созишномаи имзошуда»-ро ба тавсиб расониданд[8].
11-уми майи соли 1992 тиб;и созише, ки миёни Президент, Девони Вазирони Ч,умдурии Точикистон, дизбдои сиёсй ва чунбишдои мардумии Точикистон досил гардид, Президенти Ч,умдурии Точикистон Р.Набиев дар бораи ташкили Хукумати муросои миллии Девони Вазирони Ч,умдурии Точикистон Фармон баровард. Ба дайати Хукумати муросои миллй 8 нафар намояндаи дизбдои демократй, надзати исломй, созмондои «Растохез» ва «Лаъли Бадахшон» ворид гардиданд.
Ба а;идаи тадлилгарон нерудои демократй оид ба ин масъала ба хатой род доданд ва инро родбарони Х,изби демократии Точикистон чунин эътироф менамоянд: «Аммо пофишории аз дад зиёд дар талаби истеъфои ашхоси чудогона, гумони я;ин аст, ки дуруст набуд. Чаро, ки вазъро тезу тунд кард ва як сабаби ташкили митинги дукуматй, дар майдондо, дар сангардои му;обил ;арор гирифтани шадрвандон ва дар нидоят бадонаи ;онунигардонии яро; дар чумдурй гардид. Нерудои мардумй ва дар падлуи ондо ХДТ, ки баъди дарёфти созиш бо дукумат ва давлат аз майдон рафта буданд, дигар бояд барнамегаштанд. Мутаассифона, ин тавр нашуд, мо вазъиятро, мудити геополитикии Точикистонро, дарачаи омодагии сиёсии мардумамонро ба инобат нагирифтем, аз ондо метавон гуфт сарфи назар намудем ва ба и;тидори худамон берун аз андоза эътимод кардем ва дар натича ба доми дигаре афтоданд, ки иртичои содибтачриба дар родашон афканда буд. ХДТ мебоист он ва;т ё ба таври расмй аз майдон мерафт ва ё агар аз дасташ меомад, имкон намедод, ки дар майдон ва хорич аз он ;онуншиканидо сурат бигирад.
Дар сиёсат ва дар мyборизаи сиёсй баFOят xом ва тачрибаи кофй надоштани нерудои миллй ва демократии точик на тандо дар он зудур дошт, ки ондо 6идуни мулодизаву баррасии зарyрй ва тадлилу танкиди зарурии дурнамои сиёсиву щтисодй ва ичтимоии чумдурй баъди Pаиси чумдур интиxоб гардидани Pадмон Набиев аз дама гуна дамкорй бо дукумати вай даст кашиданд, балки дар он низ зудур дошт, ки бо ташкили Дукумати муросои миллй ва бо таFЙири соxтордои поёниву миёнаи он дар мадалдо сарфи назар карданд ва ба дамин сарнавишти xyдро бо ду дасти адаб ба дарифи FOявии xyд номенклатураи дизбию давлатии коммунист супурданд" [3, с.4-5].
Дар таквияти гуфтахои боло раиси вакти Хизби нахзати исломи Мухаммадшариф Химматзода иброз намудааст: "Башар дар корхояш аз xато ва иштибох наметавонад xyдро дар амон бидонад. Х,ар касе коре мекунад, xато кардани y аз эхтимол дур нест. Аз руи ин коида мо хам xyдро аз иштибох, ва xато махфуз намедонем. Ба назари ман, иштибохи асосии мо тахозуротхои пай дар пайи соли 1992 буд, ки азхоби мардумй ва исломй онхоро рохандозй карданд. Инро ман ба он xотир намегуям, ки он вакт раиси ХНИТ будан ва мyxолифи чунин тахозурот, балки аз он чихат мегуям, ки хизби мо тасмим гирифта буд ва карор хам кабул карда буд, ки дигар дар хеч як тахозурот иштирок намекунад, вале гурухе аз аъзои раёсати хизб дар гиёби раис (ман дар сафари xизмати дар xоричи Точикистон будам) бар xилофи тасмимхои каблан кабул кардаи ХНИТ устод Нуриро барои пайвастаи ба тахозурот муттахид карданд ва ба тахозурот хамрох шуданд. Ман баъд аз ин вокеа дар бисёр мавридхо ин назари xyдро иброз доштам" [4].
Моди майи соли 1992 бо талаби мyxолифин Дукумати муросои миллй ба фаъолият шуруъ кард, аммо ба зудй маълум гардид, ки аъзои ин Хукумат наметавонанд дар сатди зарурй масъалагузорй карда, ичрои сyпоришxои Президентро таъмин намоянд. Хамзамон родбарияти онвактаи Шурои Олии Ч,умдурии Точикистон, баxyсyс Pаёсати он низ натавонист дар байни ду ^утби сиёсии мавчуда тарафдорони œx™ конститутсионй аз як су ва тарафдорони исломи бунёдгаро аз суи дигар мав^еи xyдро муайян намояд. Ба замми ин соxтордои к;удратии кишвар бо гушзади пуштибонони xоричиашон дар бораи кадом як "нейтралитет"-и мафдум дарф мезаданд. Кор ба чое расид, ки родбарияти давлат ба xотири таъмини амнияти иштирокчиёни чаласадо тадлилу мудокимадои масъаладои чиддитарини даёти сиёсии мамлакатро дар пойтаxт дар бинои штаби дивизияи 201-уми Вазорати мудофиаи Федератсияи Pyсия мегузаронд. Куввадои бадxоди доxиливy xоричй аз ин нобасомонидо модирона истифода бурда, кишварро ба гирдоби чанги шадрвандй кашиданд. Баъдтар, ва^те ки му^обилистии яро^нок авч гирифт, чи аз тарафи родбарияти давлат ва чи к;умондондои садрой кушиш карда шуд, ки масъаладоро бо роди гуфтушунид дал намоянд".
Муковимат бар зидди Хукумат аз чониби м^олифин торафт афзуда, ондо барои эчоди ташкилоти низомй низ бо суръат ивдом намуданд. Бо сардории раиси Хизби демократии Точикистон "Ситоди начоти Ватан" ташкил шуд, ки он комилан Fайрщонyнй буда, ба дастгоди истинто^ табдил ёфт. Pодбарони "Pастоxез", Хизби надзати исломй, "Лаъли Бадаxшон", Козиёти чумдурй низ ба он шомил шуда, дар якчоягй ^увваи амаликунандаи табаддулоти давлатй гардиданд.
Моххои июн-июли соли 1992 минтакаи Ваxши чумхуриро чанги бародаркуш фаро гирифт, ки вазъиятро дар Ч,умхурии Точикистон боз хам тезутунд кард.
Бо максади пешгирй кардани чанги бародаркуш 24-уми июли соли 1992 зиёда аз 80 нафар рохбар ва намояндаи хизбхои сиёсй ва иттиходияхо, намояндагони рухонй, рохбарони комичроияхои вилоятхои Ленинобод, ^ургонтеппа, Кулоб, вилояти м^тори Бадаxшон, шахри Душанбе, нохияхои тобеи марказ, Федератсияи иттифокхои касаба, кумондонхои дастахои мусаллах, намояндагони гуруххои гайрирасмй дар шахри Хоруг Созишнома дар бораи сулхро имзо карданд, ки мувофики он чонибхои мукобил ухдадор шуданд, ки дар хама худуди чумхурй оташбас мекунанд [9]. Мутаассифона, баъди чанд рузи имзои Созишнома задyxyрдхои шадиде ба амал омаданд, ки онхо боиси талафоти чонй ва xисороти молй гардиданд. Хазорхо одам чои зисти доимиашонро тарк карда, ба нохияву вилоятхои хамсоя ва хатто ба xоричи кишвар куч бастанд.
^уввахои сияхкор амалиёти вахшигарии xyдро ривоч медоданд. Онхо шаклу усулхои гуногуни террористиро ба мукобили харифони сиёсии xyд истифода мебурданд. Худро дар ин даргирихо бетараф эълон кардани Вазорати корхои доxилй ва Кумитаи амнияти давлатй барои амалй гардидани накшахои нопоки онхо шароити васеъро фарохам овард. Pyзи 27-уми августи
соли 1992 як гуруд чавонони никобпуш додситони кулли Точикистон, димоятгари конун Нурулло Х,увайдуллоевро вадшиёна ба катл расониданд.
Далелдои муътамад аз он шадодат медидад, ки куввадои иртичой бадри амалй гардидани максади нопокашон чавонони гумродро истифода мебурданд.
Аз бесалодияти макомоти кудратй истифода бурда, 31-уми августи соли 1992 як гуруд чавонони мусаллад тадти родбарии мулло Гаффор Худойдодов ^асри Хукумати ^умдурии Точикистонро гасб карданд. Аъзои Хукумат ва кормандони масъули Дастгоди Президенти мамлакатро гаравгон гирифта, ба истинтоки ондо шуруъ карданд. Бефардангию чадолатпарастии "чавонони душанбегй" ба дарачае расида буд, ки ондо Парчами давлатии Точикистонро аз болои бинои ^асри Хукумат канда партофтанд [5, с.62].
Асосгузори сулду ваддати миллй, Пешвои миллат, Президенти Ч,умдурии Точикистон Эмомалй Радмон бардак мегуяд: "Эълони истиклолияти комили давлатамон мебоист масъулияти дамватанони моро бадри истедком бахшидани поядову рукндои давлати содибихтиёр меафзуд.
Вале, мутаассифона, дар чомеа шахсон ва куввадои сиёсие зудур карданд, ки ин масъулияти таърихиро нодида гирифтанд, дадафдои худходонаву гаразноки худро аз манфиатдои умумимиллй ва давлатй болотар гузоштанд ва Точикистонро ба гирдоби чанги гражданй кашиданд. Ин чанг рушди чомеаи моро ба дадсоладо акиб партофт.
Дар ин айём нахуст Конститутсия ва конундои чумдурии нав ба истиклолрасида поймол карда шуданд, аввалин Президенти бо роди умумихалкй интихобшуда бо зури силод аз вазифа барканор сохта шуд" [6, с.669].
Ин рафтори ночавонмардона 7-уми сентябри соли 1992 дар майдони давоии шадри Душанбе ба амал омад. Бо максади равшанй андохтан ба масъалаи мазкур ва навиштадои сардори Маркази робитадои чамъиятии Вазорати амнияти Ч,умдурии Точикистон Саймиддин Ашуров ручуъ менамоем: "Бародарон Сайфулло ва Исмати авулй сархурони фарзанди фарзонаи миллат буданд. Ба ондо фар; надошт ки сайдашон аз кучост: аз Бадахшон ё Зарафшон, Хатлон е Хисор ва ё Каротегин. Мудимаш точики содибилму содибном бошад, шуд...
Исмат Хабибуллоев дамроди бародараш Сайфулло Азимов ба кирдордое даст мезаданд, ки ма;сад аз ондо таддиду фишор ва зуроварй нисбати докимияти конунй буд. Ондо акнун васеъ бол кушода буданду баландтар парвоз кардан мехостанд. Мехостанд, ки дар кори зуран аз вазифа барканор кардани Президенти чумдурй Радмон Набиев пеш;адам бошанд. Ва рузи 7-уми сентябри соли 1992 ондо ба ма;садашон расиданд. Дар ин руз бо фишору иштироки бевоситаи ондо дар фурудгоди шадри Душанбе Радмон Набиев мачбуран ба истеъфо «гусел» карда шуд. Баъди ин Исмати авулй се рузи расо дар дафтари кории Президент дар чойи Радмон Набиев нишаст..." [1].
Вале кирдордои ночавонмардонаи Исмат Хабибуллоев ма;оли хал;ии «Намак хурда ба намакдон туф кардан»-ро ба хотир меорад. Барои равшанй андохтан ба гуфтаи мазкур бедтараш ба навиштаи С.Сунатулло руй меоварем: «Шоми 11 феврали соли 1992 Р.Набиев оиди дусолагии во;еадои бадман аз тари;и симо баромад кард, ки фишурдаи он чунин буд: «Ба мо на чустучуи душман, балки чустчуи роддои ваддати миллй лозим аст. Роди якум роди фалокатбор аст. Роди дуюм роди начот мебошад. Мо бояд мадз бо дамин род равем».
Баъди ин номаи саркушод бо Фармони Президент Набиев дама мадбусон дар муддати 15 руз аз мадкама озод карда шуданд. Мо як гуруд рузноманигорон бо чанд нафари ондо судбат оростем. Аз чумла Исмат Хабибуллоев на;л кард, ки «У ва дигар рафи;онашро тайи ду сол муфаттишон дар мадбас азоб додаанд. У дар робита ба авфи дамаи мадбусон, ки бегунод буданд ба родбари давлат Набиев издори миннатдорй кард» [10].
Мадз дамин намакзада дар майдони давоии Душанбе ба чои арзи сипос нисбат ба Президенти мамлакат Радмон Набиев рафтордои гайриинсониро раво дид.
Хамзамон баъди истеъфои мачбурии Радмон Набиев Ситоди "Начоти Ватан" "вазифааш"-ро ичро намуд.
"Имруз маълум шуд, ки СНВ (Ситоди Начоти Ватан) - менависад профессор Абдунабй Сатторзода, бо вучуди кушишдои зиёдаш натавонист ба анчом бирасонад. Чаро, ки дар Душанбе ва дар чойдои дигар нерудо ва гуруддое буданд, ки ба фаъолияти СНВ ;асдан халал мерасонданд ва аз номи он харобкоридо мекарданд.
Чй чои пиндон намудан, ки о;ибат инони ихтиёри СНВ аз дасти родбарони он радо ёфта буд ва дар сафдои он одамони тасодуфй ва нопок зиёд род ёфта буданд. Бадии кор дар он аст, ки ин
тоифаи мyxталиф годо дар даст санадеро доштанд, ки мудри созмони шадрии ХДТ дар Дyшанберо дошт. Pаёсати CHB окибат онро мундал соxт, вале ин корро вакте кард, ки аллакай кор аз кор гузашта 6уд. Бо истифода аз ин долати бесарyсомонй ва xарчy марч дар CHB нерудои манфиатдор ва иртичоъ тавонистанд, ки миёни кисме аз шадрвандони Точикистон дисси нобоварй ва бадбиниро нисбат ба оппозитсия ба вучуд биёранд ва мардyмро аз он дур бисозанд ва ба xyд наздик гардонад».
Bазъи дамонвактаи кишварро ёдоварй намуда, Президенти Ч,умдурии Точикистон Эмомалй Pадмон чунин кайд менамояд:
"...Макомоте, ки дар он шароит бояд мардумро родбариву роднамой мекарданд, аз бечуръатй бетарафиро татиёр карданд.
Дар натича x^^ амалан бе родбару сарвар, ба xоли xyд монд. Натичаи дадшатбори дигар ин шуд, ки силод ба таври бенизом ба дасти адолй, алалxyсyс чавонони бетачриба ва баъзе гурУддои чиноятпеша афтод.
Точикистон дар он руздо киштии шикастаеро мемонд, ки на раднамо ва на самти муайяни xаракат дошт, мусофирону сарнишинони ин киштй дар талвосаи чон ва xалосй аз ин вартаи маргу нобудй даступо мезаданд» [7, с.29-30].
Халки шарифи точик xатари ба сараш омадаро амик дарк карда, бадри фуру нишондани оташи чанги xонyмонсyз ва фалокатбор чонбозидо намуд.Садари пурфайзу баракатро барои миллати азияткашидаи точик Ичлосияи XVI Шурои Олии Ч,умдурии Точикистон даъвати дувоздадум фародам овард.
Ичлосияи мазкур дар Касри Арбоби Хучанди бостонй баргузор гардида буд. Сабабдои дар ин макон баргузор шудани Ичлосияро Президенти Ч,yмxyрии Точикистон Эмомалй Pадмон дакиккорона омyxта, xyлосаи амик баровард ва дар ин xyсyс чунин иброз кард: «Кабл аз дама саволе ба миён меояд. ки чаро Ичлосияи XVI дар пойтаxти мамлакат - шадри Душанбе барпо нагашт? Сабаб дар он буд, ки дар Душанбе - шадре, ки шоирон дануз дар гузаштаи на он кадар дур шадри дилоро ва зеби дунёяш меxонданд дар он айёми пурошуб гузаронидани ичлосия ва умуман ягон чаласаи дигар комилан имкон надошт. Пойтаxт ба арсаи задyxyрдy куввадои мусаллади гайриконунй, горатгарону муштзурон табдил ёфта буд, Тамоми шоxадои докимият фалач гардида, Kонститyтсия ва дигар конундо зер по шуда буданд. Бисёр шадрвандон, аз чумла зиёиён аз бими чон шадрро тарк карда буданд, чунки деч кас амният ва дукуки ондоро дифз карда наметавонист.
Дар долате, ки чандин нафар вакилони xалк ва аъзои xyкyмат гаравгон гирифта шуданд, Президенти аз чониби xалк инттаобшуда зери мили силод дар толори фурудгоди шадри Душанбе мачбуран аз вазифа истеъфо дод ва Хукумати мусолидаи миллй аз уддаи кор набаромада, истеъфои xyдро эълон кард, деч кас ба ояндаи нек умед баста наметавонист. Дар мамлакат фазои муддишу бенизомиву бесарусомонй, бедокимиятиву анарxия дукмрон буд, Дар чунин шароити токатфарсо касе масъулияти беxатарии вакилони мардумро ба xyд гирифта наметавонист. Мадз аз дамин xотир ичлосия на дар пойтаxт, балки дар Хучанди бостонй баргузор гашт. Ба чуз ин, xалк ба Ичлосияи XVI, ба вакилони xyд чашми умед дyxта буд, бори дигар ба ондо боварй намуда, водор œx^ ки вазъи баамаломадаро тандо бо роди конунй ба эътидол оранд. Зеро, даёту мамоти миллат, такдири Bатан ва x^^ ба палладои тарозу гузошта шуда буд».
Дар таквияти гуфтадои Сарвари давлати точикон собик Pаиси Шурои Олии Чумдурии Точикистон Акбаршод Искандаров ёдоварй менамояд: «Карор дар бораи баргузории ичлосияи 16-ум дар Хучанд аз чониби ман ба тавсиб расида буд. Мо чанд бор кушиш кардем, ки дар Душанбе вакилони мардумиро чамъ кунем ва чаласа гузаронем, вазъияти сиёсй ва иктисодиву ичтимоии чумдуриро мавриди тадлил ва баррасй карор бидидем, мутаассифона, ин кор ба мо даст надод. Баъди имзои ин карор, мо аъзои Pаёсати Шурои Олй ва аъзои Садорати дукумат истеъфои xешро эълон доштем. Мо тандо ва тандо ба xотири нигод доштани парешонии давлату миллат, ба xотири ба даст омадани тинчиву якдигарфадмй ба чунин карор омадем, ки бояд аз вазифа биравем. Бисёре аз вакилони мардумй ва иддае аз вазирон дам дар Душанбе набуданд. Барои мо лозим буд, ки дама дар як чо чамъ омада, ба истеъфои Президент Набиев бадои конунй ва дукукй бидидем.
Барои дар Хучанд муташаккилона гузаронидани ичлосия мутобики карори Pаёсати Шурои Олй мо як комиссия таъсис дода будем, ки ба он вакили мардумй Моёншо Назаршоев сарварй мекард. Ман аз вазъи дар Хучанд дукмрон буда, тавассути Назаршоев аxбор мегирифтам, вале
эхсос мекардам, ки хайати ба Хучанд фиристодаи мо бароямон оид ба вазъи он чо маълумоти нокифоя медоданд.
Агар ичлосияи XVI баргузор намешуд ва он чо низоми давлату хукумат бар;арор намегашт , миллату кишвари моро хатари бузурге дунболгар буд, яъне дар о;ибати кор давлати мо таназзул меёфт, номи миллати бошарафи точикро бадхохонаш чун як ;авми террористу экстремисту чаллоду хунхох овозаи бахру бар мекарданд ва миёни чомеаи башарй ба мазоху масхара мекашиданд.
Ва як сабаби ба зери ;арори дар Хучанд баргузор намудани ичлосия имзо намудани ман хам махз дарки хамин ну;та буд» [2].
Доир ба ин масъала раиси вакти Хизби коммунисти Точикистон Шодй Шабдолов менигорад: «Во;еан хам бисёр фазои вазнин буд баргузоршавии ичлосия, вале мардуми Хучанд фазои маънавию амниятиро таъмин карданд барои гузаронидани мачлис. Мо гурух-гурух, дар як чо набудем. Мо чанд нафар аз Бадахшон дар «Комбинати шохибофй» будем, ки кормандонаш моро мухофизат мекарданд. Офарин ба хамонхо, ки амнияти моро таъмин мекарданд».
Хамин тавр, ичлосияи таърихй рохи ба эътидол овардани чумхуриро тархрезй намуд ва мардуми Точикистонро барои расидан ба максади нек- сулху салох хидоят намуд. "Ичлосияи таърихии XVI Шурои Олии Чумхурии Точикистон, ки аз 16 то 30 ноябри соли 1992 дар шахри Хучанд доир гардид, - кайд менамояд Сарвари давлати точикон Эмомалй Рахмон, икдоми гайриоддй, часурона ва сарнавиштсоз, инчунин огози рохи душвори сулх, таъмини вахдати миллй ва хифзи тамомияти арзии Точикистон буд".
ПАЙНАВИШТ:
1. Акбаршох, Искандаров: Сарвазир Мирзоев ватандуст ва шахсияти миллй / А.Искандаров // Миллат. - 2008. - 27 ноябр.
2. Ашуров, С. Хар кй ба душмани хал; равон аст... / С.Ашуров // Садои мардум. - 2002. - 27 июл.
3. Искандаров, М. Хизби демократии Точикистон: Саба;хои гузашта ва рисолати ояндаи он / М.Искандаров // Хизби демократии Точикистон: Санадхо, дируз, имруз ва фардо. -Душанбе, 2000. - С. 13-19.
4. Мухаммадшариф Химматзода: Иштибох хануз дар митингхои 1992 рух дод. (Мусохиб А.Мирзоев) // Миллат. - 2009. - 25 июн.
5. Набиев, В.Созандагони Точикистони сохибисти;лол/В.Набиев.-Душанбе:Ирфон,2013.-340 с.
6. Рахмонов, Э. Суханронй ба 10-солагии Исти;лолияти Чумхурии Точикистон, 8 сентябри соли 2001 // Э.Рахмонов. Точикистон: дах соли исти;лолият, вахдати миллй ва бунёдкорй. -Душанбе: Ирфон, 2001. С.665-696.
7. Рахмонов, Э. Суханронй ба муносибати дахумин солгарди Ичлосияи XVI Шурои Олии Чумхурии Точикистон, 15 ноябри соли 2002 / Э.Рахмонов // Исти;лолияти Точикистон ва эхёи миллат. - Душанбе: Ирфон, 2005. - Ч. 5. - С. 25-48.
8. Садои мардум. - 1992. - 9 май.
9. Соглашение о мире // Народная газета. - 1992. - 28 июля.
10.Сунатулло, С. Айбномаи Петкел / С.Сунатулло // Фараж. - 2008. - 29 май.
11. Чумхурият. - 1992. - 9 май.
REFERENCES:
1. Akbarshoh, Iskandarov: Prime-Minister Mirzoev Is a Patriot and National Figure / Nation. - 2008. November 27.
2. Ashurov, S. Whoever Goes to the People's Enemy... / S.Ashurov // The Voice of the People. - 2002. July 27.
3. Iskandarov, М. Democratic Party of Tajikistan: Past Lessons and its Future Mission / M. Iskandarov // Democratic Party of Tajikistan: Documents, Yesterday, Today and Tomorrow. -Dushanbe, 2000. - P. 13-19.
4. Muhammadsharif Himmatzoda: Mistake Was Made at 1992 Rallies (Interviewed by A. Mirzoev) // Nation. - 2009. June 25.
5. Nabiyev, V. Creators of Independent Tajikistan / V. Nabiev. - Dushanbe: Cognition, 2013. - 340 pp.
6. Rahmonov, E. Speech on the 10-th Anniversary of Tajikistan Republic Independence, September 8, 2001 // E. Rahmonov. Tajikistan: Ten Years of Independence, National Unity and Creativity. -Dushanbe: Cognition, 2001. - P. 665 - 696.
7. Rahmonov, E. Speech on the Occasion of the 10-th Anniversary of the XVI-th Session of the Supreme Council of Tajikistan Republic, November 15, 2002 / E. Rahmonov // Independence of Tajikistan and National Revival. - Dushanbe: Cognition, 2005. - V. 5. - P. 25-48.
8. The Voice of the People. - 1992. May 9.
9. Agreement on Peace // Narodnaya Gazeta // - 1992. July 28.
10. Sunatullo, S. Accusation Petkel / S.Sunatullo // Faraj. - 2008. May 29.
11. The Republic. - 1992. May 9.
