Научная статья на тему 'КОНСЕПСИЯИ СОТСИАЛИСТӢ ВА АСОСҲОИ КОНСТИТУТСИОНИИ ҲУҚУҚИ ИНСОН ДАР ТОҶИКИСТОНИ ШӮРАВӢ'

КОНСЕПСИЯИ СОТСИАЛИСТӢ ВА АСОСҲОИ КОНСТИТУТСИОНИИ ҲУҚУҚИ ИНСОН ДАР ТОҶИКИСТОНИ ШӮРАВӢ Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
59
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ҳуқуқи инсон / ҳуқуқҳои иҷтимоӣ / коллективизм / ҷамъияти сотсиалистӣ / Иттиҳоди Ҷамоҳири Шӯравии Сотсиалистӣ / Конститутсияи ҶШС Тоҷикистон / human rights / social rights / collectivism / socialist society / communism / Soviet Union of Social Republics USSR / Constitution of the Tajik SSR

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Воситов Хамзаали Абдувохитович

Давраи шӯравии амалигардонии ҳуқуқи конститутсионии шаҳрвандон, идеологияи коммунистӣ, консепсияи сотсиалистии ҳуқуқи инсон, ки ба баробарии иҷтимоӣ, коллективизм, афзалияти ӯҳдадориҳо ба арзишҳои фарҳангии таърихан ташаккулёфтаи халқи тоҷик асос ёфта буд, баррасӣ шудааст. Таъкид гардидааст, ки солҳои 20-30-уми асри ХХ ҳуқуқи инсон дар Тоҷикистон хусусияти конститусионӣ пайдо кардааст, ки дар конститутсияҳои ИҶШС ва ҶШС Тоҷикистон инъикос ёфтааст. Ғайр аз ин консепсияи сотсиалистии ҳуқуқи инсон асоси конститутсияҳои Тоҷикистони шӯравиро дар солҳои 1929, 1931, 1937 ва 1978 ташкил кардааст. Ба ин муносибат, бешубҳа, консепсияи шӯравии сотсиалистии ҳуқуқи инсон дар фазои пасошӯравӣ, ки ноҳақ ба боди фаромӯшӣ супурда шудааст, ҷолиби диққат мебошад. Аз як тараф, асоснок карда мешавад, ки принсипҳо ва меъёрҳои ҳуқуқи шӯравӣ барои дигар давлатҳои ҷаҳон дар ҳифзи ҳуқуқҳои иҷтимоии шаҳрвандон намуна буданд ва ба мазмуни Паймони байналхалқӣ оид ба ҳуқуқҳои иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангии инсон (1966) таъсир расониданд, аз тарафи дигар, робитаи мутақобилаи арзишҳо ва муқаррароти идеологии ҳуқуқи шӯравӣ бо арзишҳои анъанавии ҳуқуқии ҷомеаи тоҷик нишон дода шудааст.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SOCIALIST CONCEPT AND THE CONSTITUTIONAL BASIS OF HUMAN RIGHTS IN SOVIET TAJIKISTAN

The article speaks about the Soviet period of the constitutional rights of citizens, communist ideology, the socialist concept of human rights based on social equality, collectivism, the prevalence of duties over rights with the formation of historically cultural values of the Tajik people. It is supported that in the 20-30s of the twentieth century, human rights in Tajikistan obtained a constitutional character and were reflected in the Constitutions of the USSR and the Tajik SSR. Moreover, the socialist concept of human rights formed the basis of the Constitutions of Soviet Tajikistan in 1929, 1931, 1937 and 1978. As a result, it offers a certain interest to turn to the Soviet socialist concept of human rights, which turned out to be undeservedly forgotten in the post-Soviet space. On the one hand, it is supported that the principles and norms of Soviet law became a model for other countries of the world for protecting the social rights of citizens, and influenced the content of the International Covenant on Economic, Social and Cultural Human Rights (1966), on the other hand, the relationship of values and ideological settings of the Soviet law with traditional legal values of Tajik society is shown.

Текст научной работы на тему «КОНСЕПСИЯИ СОТСИАЛИСТӢ ВА АСОСҲОИ КОНСТИТУТСИОНИИ ҲУҚУҚИ ИНСОН ДАР ТОҶИКИСТОНИ ШӮРАВӢ»

5.1 (12.00.00) ПРАВО 5.1 ^УЦУЦ 5.1 LAW

5.1.1(12.00.01) ТЕОРЕТИКО-ИСТОРИЧЕСКИЕ ПРАВОВЫЕ НАУКИ 5.1.1 ИЛМХРИ НАЗАРИЯВЙ- ТАЪРИХИИ ХУЦУЦЙ 5.1.1 THEORETICO-HISTORICAL-JURIDICALL SCIENCES

УДК 342

ВоситовХамзаали Абдувохитович, н.и.у., муаллими калони кафедраи фануои умумй ва махсуси ууцуци, институти Хуцуцшиносии МТДФБ ТО «Донишгоуи давлатии уцёнуси Ором» (Хабаровск, Русия)

Воситов Хамзаали Абдувохитович, канд. юрид. наук, ст. преподаватель кафедры общих и специальных юридических дисциплин Юридического института ФГБОУ ВО «Тихоокеанский государственный университет» (Хабаровск, Россия)

Vositov Khamzaali Abduvahitovich., candidate of juridical sciences, senior lecturer of the common and special Law department, Institute of the Federal State Budget General Institution of Higher Education "Pacific State University" (Habarovsk, Russia) E-MAIL: [email protected]

Давраи шуравии амалигардонии ууцуци конститутсионии шаурвандон, идеологияи коммунисты, консепсияи сотсиалистии ууцуци инсон, ки ба баробарии ицтимои, коллективизм, афзалияти уудадориуо ба арзишуои фаруангии таърихан ташаккулёфтаи халци тоцик асос ёфта буд, барраси шудааст. Таъкид гардидааст, ки солуои 20-30-уми асри ХХууцуци инсон дар Тоцикистон хусусияти конститусиони пайдо кардааст, ки дар конститутсияуои ИЧ,ШС ва ЧЩС Тоцикистон инъикос ёфтааст. Fайр аз ин консепсияи сотсиалистии ууцуци инсон асоси конститутсияуои Тоцикистони шуравиро дар солуои 1929, 1931, 1937 ва 1978 ташкил кардааст. Ба ин муносибат, бешубуа, консепсияи шуравии сотсиалистии ууцуци инсон дар фазои пасошурави, ки ноуац ба боди фаромуши супурда шудааст, цолиби диццат мебошад. Аз як тараф, асоснок карда мешавад, ки принсипуо ва меъёруои ууцуки шурави барои дигар давлатуои цауон дар уифзи ууцуцуои ицтимоии шаурвандон намуна буданд ва ба мазмуни Паймони байналхалци оид ба ууцуцуои ицтисоди, ицтимои ва фаруангии инсон (1966) таъсир расониданд, аз тарафи дигар, робитаи мутацобилаи арзишуо ва муцаррароти идеологии ууцуци шурави бо арзишуои анъанавии ууцуции цомеаи тоцик нишон дода шудааст.

Калидвожа^о: ууцуци инсон, ууцуцуои ицтимои, коллективизм, цамъияти сотсиалисти,

Иттиуоди Цамоуири Шуравии Сотсиалисти, Конститутсияи Ч,ШС Тоцикистон

Освещается советский период реализации конституционных прав граждан,

DOI 10.24412/2411-1945-2023-1-5-13 КОНСЕПСИЯИ СОТСИАЛИСТИ ВА АСОСХОИ КОНСТИТУТСИОНИИ ХУЦУЩ ИНСОН ДАР ТО ЦИКИСТОНИ ШУРАВИ

СОЦИАЛИСТИЧЕСКАЯ КОНЦЕПЦИЯИ КОНСТИТУЦИОННАЯ ОСНОВА ПРАВ ЧЕЛОВЕКА В СОВЕТСКОМ ТАДЖИКИСТАНЕ

SOCIALIST CONCEPT AND THE CONSTITUTIONAL BASIS OF HUMAN RIGHTS IN SOVIET TAJIKISTAN

коммунистическая идеология, социалистическая концепция прав человека, основанная на социальном равенстве, коллективизме, превалировании обязанностей над правами, с исторически сформировавшимися культурными ценностями таджикского народа. Утверждается, что в 20-30-е годы ХХ столетия права человека в Таджикистане приобрели конституционный характер и нашли отражение в конституциях СССР и Таджикской ССР. Кроме того, социалистическая концепция прав человека легла в основу конституций Советского Таджикистана 1929, 1931, 1937 и 1978 годов. В этой связи представляет несомненный интерес обращение к оказавшейся незаслуженно забытой на постсоветском пространстве советской социалистической концепции прав человека. С одной стороны аргументировано, что принципы и нормы советского права стали образцом для других стран мира в деле защиты социальных прав граждан и повлияли на содержание Международного пакта об экономических, социальных и культурных правах человека (1966 г.), с другой стороны, показывается взаимосвязь ценностей и идеологических установок советского права с традиционными правовыми ценностями таджикского общества.

Ключевые слова: права человека, социальные права, коллективизм, социалистическое общество, Союз Советских Социалистических Республик, Конституция Таджикской ССР

The article speaks about the Soviet period of the constitutional rights of citizens, communist ideology, the socialist concept of human rights based on social equality, collectivism, the prevalence of duties over rights with the formation of historically cultural values of the Tajik people. It is supported that in the 20-30s of the twentieth century, human rights in Tajikistan obtained a constitutional character and were reflected in the Constitutions of the USSR and the Tajik SSR. Moreover, the socialist concept of human rights formed the basis of the Constitutions of Soviet Tajikistan in 1929, 1931, 1937 and 1978. As a result, it offers a certain interest to turn to the Soviet socialist concept of human rights, which turned out to be undeservedly forgotten in the post-Soviet space. On the one hand, it is supported that the principles and norms of Soviet law became a model for other countries of the world for protecting the social rights of citizens, and influenced the content of the International Covenant on Economic, Social and Cultural Human Rights (1966), on the other hand, the relationship of values and ideological settings of the Soviet law with traditional legal values of Tajik society is shown.

Key words: human rights, social rights, collectivism, socialist society, communism, Soviet Union of Social Republics - USSR, Constitution of the Tajik SSR

Ду вокеаи таърихии асри ХХ - Инкилоби Октябр ва ташкил ёфтани ИЧ111С муносибатхои доктриналиро ба хукукхои инсон дар Иттиходи Шуравй ва чумхурихои иттифокии он куллан тагйир дода, ба вазъияти хукуки инсон дар тамоми чахон низ таъсир расонд.

Дар ибтидо асоси хукукии ба амал баровардани хукукхои инсон дар давлат ва чамъияти шуравй Эъломияи хукукхои халки мехнаткаш ва истисморшаванда буд, ки онро Съезди III Умумирусиягии Шурохо мохи январи соли 1918 кабул карда буд [1, с. 235]. Дар фасли IV-и ин санади меъёрй чунин омадааст: «Хокимият бояд комилан ва танхо ба оммаи мехнаткашон ва намояндагии ваколатдори онхо - ба Шурои вакилони коргарон, аскарон ва дехконон тааллук дошта бошад» (моддаи 215). Хамчунин муаллифони монографияи «Консепсияи сотсиалистии хукуки инсон» чунин изхор мекунанд: «Эъломияи хукуки мехнаткашон ва истисморшавандагон, ки баъд аз галабаи инкилоби якуми сотсиалистй дар чахон кабул карда шудааст, хукуку озодихоро на бо инсони абстрактй, балки бо синфи коргару мехнаткашон алокаманд мекунад...» [13, с. 51]. Дар эъломия гояи диктатураи пролетариат тачассум ёфта, ба муносибати бародаронаи байни халкхои Иттиходи Шуравй асос гузошта буд.

Консепсияи хукуки инсон дар давраи тараккиёти давлату чамъият ба принсипи

баробарии синфхо асос ёфта, он дар татбиди таълимоти худуди сотсиалистй дар Иттиходи Шуравй, ки аллакай дар Конститутсияи якуми соли 1918 инъикос ёфта буд, мухимтарин ба хисоб мерафт. С.А. Авакян чунин баён мекунад, ки Конститутсияи ЧШФСР соли 1918 дар сохтмони конститутсионии дигар чумхурихои шуравй надши мухимро ичро кардааст, зеро он барои конститутсияхои миллй дар танзими муносибатхои нави чамъиятй хамчун намуна хизмат мекард [6, с. 54]. Тамоми худуду озодихое, ки дар Конститусия эълон карда шудаанд, танхо барои мехнаткашон, яъне барои коргарон ва дехдонон пешбинй шуда буданд. В.И. Ленин характери синфии Конститутсияро таъкид карда, навишта буд: «Мо ваъда намедихем, ки Конститутсия озодй ва баробархудудиро умуман таъмин мекунад. Озодй -аммо барои кадом синф ва он ба кадом мадсад истифода мешавад» [9, с. 424]. У ба моддаи 23 Конститутсияи ЧШФСР такя карда, чунин гуфта буд: «Мо руирост мегуем, ки дар замони гузариш, дар замони муборизаи шадид мо на танхо ба росту чап озодиро ваъда намедихем, балки пешакй мегуем, ки мо шахрвандонеро, ки ба галабаи сотсиалистй халал мерасонанд, аз худудх махрум мекунем» [8, с. 294]. Консепсияи В.И. Ленин ва Хизби коммунистй ба барпо кардан ва мустахкам намудани идеологияи коммунизм, сохти сотсиалистй ва мухофизати худуду озодихои шахрвандони шуравй (коргарону дехдонон) нигаронида шуда буд, ки ин боиси мустахкам шудани диктатураи пролетариат гардид.

Худуд ва озодихои инсон дар Точикистон дар заминаи таълимоти худуди сотсиалистй вобаста ба давраи бардарор гардидани хокимияти шуравй, ташаккули давлатдории нави точикон дар хайъати ИЧШС ва дабули якумин Конститутсияи Ч,МШС Точикистон аз 28 апрели соли 1929 ба шумор меравад (инкишоф ёфтааст, меёфт, ки як чанбаи таддидоти мо ба он бахшида шудааст; ба хисоб меравад, ки сухан гуфтан мумкин аст). Махз хамон вадт аввалин маротиба дар таърихи Точикистон худуду озодихои инсон ва шахрванд дар сатхи донунгузорй эълон карда шуд. Конститутсияи Чумхурии Мухтори Шуравии Сотсиалистии Точикистон аз соли 1929 бори аввал дар таърих худудхои асосии инсонро таъмин намуда, хифзи онхоро аз тарафи давлат эълон кард [11, с. 221]. Масалан, «...ба коргарону дехдонон барои муттахид ва муташаккилии онхо хамачониба кумак мерасонад (моддаи 7). Чумхурии Мухтори Шуравии Сотсиалистии Точикистон барои ба мехнаткашон дастраси хадидии таълиму дониш ва таъмин намудани мехнаткашон дар назди худ вазифа мегузорад, ки ба коргарон ва дехдонон маълумоти пурра, хаматарафа ва ройгон дода шавад (моддаи 9)» (Чумхурии Мухтори Шуравии Сотсиалистии Точикистон дар назди худ вазифа мегузорад, ки барои баланд бардоштани савияи, сатхи дониш ва саводнокии мехнаткашон шароити мусоид фарохам оварад, ки ба коргарон ва дехдонон ба таври ройгон гирифтани маълумоти миёнаи умумиро кафолат медихад (моддаи 9) В целях обеспечения за трудящимся действительного доступа к знанию Таджикская АССР ставит своей задачей предоставить рабочим и крестьянам полное всестороннее и бесплатное образование (ст. 9))» [2, с. 265].

Хусусиятхои конститутсионии давлат, чамъият ва худуди шуравй аз он иборат аст, ки дар амал принсипи баробархудудии расмй рад карда шуда, гузариш ба баробарии ичтимой ба амал омад. Дар мисоли чумхурихои Осиёи Миёна ин маънои ташаккули муносибатхои чамъиятиро дар асоси консепсияи шуравии худуди инсон дорад, ки ба принсипхои баробарии ичтимой, моликияти чамъиятй, ягонагии худуду ухдадорихо, принсипи коллективизм асос ёфта, афзалияти худудхои ичтимой, бартарияти манфиатхои чамъият нисбат ба шахсият ба хисоб мерафт.

Аввалан, инро бояд дайд кард, ки мисли дигар халдхои Осиёи Миёна халди точик дар солхои 20-30-уми асри XX аз чамъияти анъанавии дорои урфу одат ва арзишхои таърихан инкишофёфта, ки ба он хос буд, ба чамъияти сотсиалистй, ки дар асоси баробарии ичтимой бунёд шудааст, гузашт. Сониян, принсипхои бунёди чамъияти шуравй, ба монанди коллективизм, ёрии хамдигарй, афзалияти ухдадорихо нисбат ба худуд, ки ба анъанахои

фарханги миллии хал^и точик мувофщ буданд, дар амал татбщ мегардиданд.

То к;абули Конститутсияи Чумхурии Мухтори Шуравии Сотсиалистии Точикистон дар соли 1929 вазъи хуку^ии шахрвандон бо як к;атор хуччатхо танзим карда мешуд, ки масъалахои асосии хаёти давлатй ва чамъиятиро дар бар мегирифт. Дар байни онхо Эъломия дар бораи таъсис ёфтани Чумхурии Мухтори Шуравии Сотсиалистии Точикистон аз 1 декабри соли 1926 ва Эъломия дар бораи дар Чумхурии Мухтори Шуравии Сотсиалистии Точикистон аз 12 декабри соли 1926 чорй намудани маълумоти умумии асосй мав^еи мухимро ишгол карданд. Ин хуччатхо дар соли 1929, хамчун аввалин санадхои мухиимми ху^у^й барои ЧМШС Точикистон асос гузошта буданд. (Ба монанди (Декларация об образовании Таджикской АССР от 1 декабря 1926) Эъломия дар бораи ташкил, таъсис ёфтани ЧМШС Точикистон аз 1 декабри соли 1926 ва Эъломия оид ба ворид намудани таълими умумй дар ЧМШС Точикистон аз 12 декабри соли 1926 (Декларация о введении всеобщего обучения в Таджикской АССР от 12 декабря 1926 г.). Ин хуччатхо минбаъд барои омода ва ^абули аввалин Конститутсияи ЧМШС Точикистон аз соли 1929 асоси тахкурсии худро гузоштанд).

Мархилаи навбатии ташаккули институти ху^у^и инсон дар Точикистони шуравй ба ду рухдод ало^аманд аст: 16 октябри соли 1929 ба сифати чумхурии иттифо^й ба хайъати ИЧШС дохил шудани чумхурй ва 25 феврали соли 1931 ^абул шудани Конститутсияи ЧШС Точикистон. Бояд гуфт, ки Конститутсияи мазкур боби алохидаи ху^у^и инсонро дар бар намегирифт, вале дар фасли якуми боби аввал «Му^аррароти умумй» як ^атор ху^у^у озодихои инсон ва шахрванд му^аррар шуда буданд: озодии сухан (^исми 7); озодии иттиходияхо, иттиходияхо ва ташкилотхои шахрвандй (^исми 9); таъмини дастрасии омма ба донишу таълим, амалй намудани тахсилоти умумии хатмй ва ройгон барои хамаи шахрвандон (^исми 11) [3, с. 327-328]. Хдмаи ну^тахои дар боло зикршудаи Конститутсияи ЧШС Точикистон, аз як тараф, рохбарии мутамаркази давлат ва Х^изби коммунистиро ба чомеаи хал^и точик ва, аз тарафи дигар, барои инкишофи ху^у^и инсон ва бархам додани бесаводии ахолй фарохам омадани шароитро собит месохт.

Баъди Конститутсияи ИЧШС дар соли 1936, ки галабаи сотсиализмро дар ИЧШС эълон кард, 1 марти соли 1937 Конститутсияи ЧШС Точикистон ^абул карда шуд. Дар ин хуччатхо бори аввал ху^у^у озодихо ба тамоми аъзои чомеа, сарфи назар аз намуди фаъолияташон, дар сатхи конститутсионй кафолат дода шуданд. Бори аввал дар таърихи Точикистон дар боби алохидаи Конститутсия (боби IX) ху^у^ ва ухдадорихои асосии шахрвандон ^айд карда шуданд. Дар ин Конститусия номгуи васеи ху^у^хои ичтимоию и^тисодии шахрвандон дода шудааст: ху^у^ ба мехнат (моддаи 105), ху^у^ ба истирохат (моддаи 106), ба таъминоти моддй дар пиронсолй, хангоми беморй ва маъюбй (моддаи 107), ху^у^ ба таълим (моддаи 108) ва гайра [4, с. 24-25].

Дар баробари ин, дар матни Конститутсияи ЧШС Точикистон норавшан монда буд, ки мехнат кардан ху^у^ аст ё ухдадорй. Дар моддаи 12 Конститутсия му^аррар шудааст, ки «мехнат ухдадории хар як шахрванд аст» ва дар моддаи 105 гуфта шудааст, ки «шахрвандони ЧШС Точикистон ху^у^ ба мехнатро доранд» [4, с. 7, 25]. Баробарху^у^ии занону мардон дар хамаи сохахои хаёти хочагй, давлатй, фархангй ва чамъиятию сиёсй (моддаи 109), инчунин баробарии шахрвандон, сарфи назар аз нажод ва миллат (моддаи 110) мустахкам гардида буд. Дар баробари ху^у^хо дар назди хар як шахрванди шуравй вазифаву ухдадорихои зерин гузошта шудаанд: Конститутсияи ИЧШС ва Конститутсияи ЧШС Точикистонро риоя кунанд (моддаи 117); моликияти чамъиятию сотсиалистиро хамчун асоси му^аддас ва дахлнопазири сохти шуравй мухофизат ва мустахкам кунанд (моддаи 118); ухдадории умумии харбй доранд (моддаи 119).

Аз руи консепсияи таърихй-назариявй к;айд кардан лозим аст, ки Конститутсияи соли 1936 ИЧШС, Конститутсияи соли 1937 ЧШС Точикистон ва дигар конститутсияхои чумхурихои

шуравии сотсиалистй сарчашмахои пурдимати худуд мебошанд, ки таълимоти шуравиро дар бораи инсоният инъикос менамуданд. Крнунгузорихо дар хаёти халдхои ИЧЩС ба мустахкам шудани худуду вазифахои асосии шахрвандон дар чамъияти сотсиалистй ёрй мерасониданд. Дар конститутсияхои мазкур мустахкам намудани худудхои ичтимоию идтисодии аз чониби давлат кафолатдодашуда, аз чумла худуд ба мехнат, тахсил, гирифтани ёрии тиббй, мухофизати модару кудак ва гайрахо муваффадияти асосии онхо ба хисоб меравад.

Тагйироти сиёсию худудй дар Осиёи Миёна дар солхои хокимияти шуравй ба бехбудии хаёти чамъиятй, мударрар намудани адолати ичтимой дар чамъият вобаста ба муносибатхои худудй нигаронида шуда буданд. Интернатсионализм ва муттахидии халдхои ИЧ,ШС-ро ба назар гирифта, олими барчастаи шуравй, академик С.А. Рачабов таъкид карда буд: «Сохти сотсиалистй точиконро аз нав зинда ва сарбаланд гардонд, онхоро ба рохи васеи тараддиёт бурд, инкишофёбии хаматарафаро таъмин намуд. Ба шарофати галабаи сотсиализм дигаргунихои амиди бунёдй ба амал омаданд, ки онхо тамоми сохахои хаёти ичтимоиву идтисодй, чамъиятиву сиёсй ва маданиву маърифатй, ки фаъолият ва муносибатхои инсониро фаро гирифтанд. <...> Халди точик дар оилаи вайроннашавандаи Иттиходи Шуравй парчами озодиро баланд бардошта, хамрохи дигар чумхурихои шуравии Осиёи Миёна дар Шард машъали коммунизм гардид» [12, с. 202]. Олим менависад, ки мероси гузашта - адибмонии ичтимоиву идтисодии халки точик дар гузашта аст.

Дар изхороти худ Н.В. Колотова, ки хусусияти асосии муносибати шуравиро нисбат ба худуди инсон гояи афзалияти худудхои дастачамъй хисобидааст, чунин мешуморад, ки манфиатхои шахс ва давлат ба хамдигар мухолиф буда наметавонанд [14, с. 116]. Бисёре аз мухаддидон дайд мекунанд, ки ин хусусият аз анъанахои тамаддунии кишвар бармеояд, ки дар замони шуравй асосхои иловагии идеологиро пайдо кардаанд. Хатто худуди субъективй дар ин давра хамчун худуде маънидод карда мешуд, ки «ба амалй намудани манфиатхои на танхо сохибхудудй, балки коллективе, ки ба он тааллуд дорад, нигаронида шудааст» [10, с. 63-64], ин ба назар чунин менамояд, ки ба мафхуми классикии худуд, озодии шахс хамчун тадбири асосии инсон мухолифат намекунад. (ин исботи худро дорад, ки хатто ба назарияи, таълимоти, мафхуми классикии худуди инсон ба монанди озодии фардй, дахлнопазирй ва мехнати фидокорона мухолиф набуд, зиддиятеро надошт).

Дар баробари ин, камбудии консепсияи сотсиалистии худуди инсон дар он буд, ки худуду озодихои фитрй дар канори канор (музофот, охир) дарор гирифтаанд. Чуноне ки Д.Ю. Туманов дайд мекунад: «Худуду озодихои фитрии инсон дар низоми умумии фазои ягона (координатхо) дар чои охирин чойгир шуда буданд, ки ин пеш аз хама бо идеологияи хукмронии он замона шарх дода мешавад. Мувофиди адидаи марксизм, рохи озодии инсон дар бартараф кардани индивидуализм (фардигарой), пароканда кардани инсон дар давлат (риоя кардани танхо талаботхои давлат, риоя намудани меъёрхои худудии аз тарафи давлат пешбинишуда) ва манфиатхои инфиродй дар манфиатхои синфй мебошад» [16, с. 10]. Вобаста ба ин санадхои меъёрии худудии давраи шуравй дар самти боло бурдани манфиатхои чамъиятй ва давлатй аз манфиатхои инфиродй ташаккул ёфтаанд.

Худудшиноси барчастаи шуравй В.А. Туманов хануз дар солхои 70-уми асри ХХ кушиш карда буд, ки тибди доктринаи Fарб оид ба худудхои инсон назарияи сотсиалистии давлат ва худудро бо мафхумхои фитрии худуди инсон ба хам наздик созад ва «мазмуни умумии идеологии» онхоро таъкид намояд. Вай навишта буд: «Таълимоти марксистиро дар бораи шуури худудй, идеалхои худудй ва худуди инсон ба таври шартй таълимоти худуди фитрй ва тафсири моддии он номидан мумкин аст» [15, с. 344]. Аммо ин тавр нашуд, зеро идеологияи коммунистй ва хокимияти шуравй дар асоси коллективизм, ки бар шахспарастй истода (барои бартараф намудани, аз байн бурдани мафкураи индивидуализм (фардигарой)), вазифаро аз худуд афзалтар донистааст, ташаккул ёфт.

Дар илми худукшиносии шуравй мавдеи чолиби диддати илмй оид ба худудхои инсон аз чониби И.Е. Фарбер баён шудааст. Ба адидаи у, «барои зиндагии инсони муосир неъматхои

ибтидоии ичтимой, as ^били xypoк, capy либoc, мaнзил, озодии мех,шти 6идуни иcтиcмop, œrapoxara мyътaдил, тaxcил, поквичдонии инcoн, озодии cyxaн вa Faйpa зapypaнд». Myaллиф дap он acт, ки «ин неъмaтxoи ибтидой ху^у^^ои acocии oдaмoне мебoшaнд, ки

нoвoбacтa aa эътиpoфнaмoии дaвлaт вa xy^y^ бa xaёт вучуд дopaнд» [17, c. 37].

Мухдвдщ В.М. Чxиквaдзе ^йд мекyнaд, ки: «Ху^у^и инcoн ^ои^ест, ки дap он мaънoи FOяи apзиши ижон ифшо мешaвaд» [13, c. 50]. Гyмaнизм xaмчyн пpинcипи acocии ^онунияти coтcиaлиcтй дap ху^у^хои инcoн xеле paвшaн зoxиp мегapдaд. Ин ^ижип дap он зoxиp меёбaд, ки мax,з xyди y ^4py rçиммaти олии инcoнpo инъикoc менaмoяд, вocитaи инкишофи x,aмaтapaфaи вaй мебoшaд. Гyзaштa ин, инcoндycтй тaнx,o бо эът^офи apзиши шaxcият мaxдyд нaмешaвaд, бaлки мyбopизaи rçaxMpo бa му^обили чиноят^ои зидди cyлxy бaшapият, тaблиFи чaнгy xycyмaт, нaжoдпapacтй вa миллaтгapoй, бо xaмa зyxypoти шappи ичтимой тaлaб мекyнaд [18, c. 98-101]. Koнyнгyзopии coтcиaлиcтй apзишxoи инcoндycтиpo дap мaдди aввaл гyзoштa, xy^y^y озодихои шaxcpo, ки тaмoюлxoи ичтимоию и^тдаодй вa фapxaнгии тapaвдиёти чaмъият вa дaвлaтpo инъикoc менaмoяд, пaйвacтa тaъмин мекapд.

Идеологияи шypaвй apзишxoи acocии чaмъияти coтcиaлиcтиpo мycтaxкaм нaмyдa, та^ши бунёдии дaвлaтpo xaмчyн кaфили acocии xy^y^y озодихои инcoн гузошт. Дap ин чо бояд ^йд кapд, ки дap мapxилaи ибтидоии тaшкил ёфтaни Иттиxoди Шypaвй яке aз вaзифaxoи aввaлиндapaчa бapтapaф нaмyдaни зиддиятxoи acocии cинфй буд. Аммо чунин вaзъиятxoе бyдaнд, ки эълони бapoбapxyrçyrçй бapoи xaмaи шaxpвaндoн бapoбapии во^е^о бa вучуд oвapдa нaметaвoниcт. Бapoи ин бa дaвлaт лозим буд, ки тaдбиpxoи кoмплекcии дopoи xapaктеpи идеологй, ичтимоиву ищ-и^дй вa фapxaнгиpo aндешaд, то ки дap xa^HKax бapoбapxyкyкии xaмaи миллaтy xaлrçиятxoи токини ИЧШC тaъмин кapдa шaвaд.

Дap шapoити coтcиaлизм дap бaйни ижон вa чaмъият мyнocибaтxoи кyллaн тав бa вучуд меоянд. Инcoн вaзифaи xyдpo дap нaзди чaмъият во^еъбинош фaxмидa, ^обилияти aмaл, мarçcaд, caъю кушиши xyдpo бо эxтиёчoти чaмъияти coтcиaлиcтй мувофи^ кapдa метaвoнaд. Бa xaм мувофи^ oмaдaни мaнфиaтxoи чaмъият вa мaнфиaтxoи шaxc озодии инто^о бa aндoзaи мyaйян кaфoлaт медиxaд.

Бa arçидaи Н.В. Кoлoтoвa, «пpинcипи aфзaлияти xy^y^^ ичтимой xaмешa яке aз мyxимтapин ^иcмxoи тapкибии нaзapияи шypaвии xy^y^ инcoн xиcoб мешуд. Maфкypaи дaвлaти шypaвй acocaн бa y acoc ёфтaacт вa тaaччyбoвap неcт, ки бо мypypи зaмoн он axaммияти rçap^ acoтиpиpo тайдо кapдaacт. Бо вучуди ин, rçap^ як ^дами кoнcепcияи дoxилии xy^y^ инcoн мебoшaд, ки бa aмaлияи кoнcтитyтcиoнии дaвлaтxoи гуногун тaъcиpи кaлoн pacoнидa, дap coxти нaзapиявии m тaнxo дaвлaтxoи coтcиaлиcтй инъикoc ёфтaacт. (Maxз Maфкypaи Foяи дaвлaти шypaвй бa эътиpoф вa xимoяи xy^y^^ ичтимой зaминa гузошт, ки он бо мypypи вa^т яке тacнифoти acocии xy^y^ инcoн бa шyмop paфтa нa тaнxo дap coxти нaзapиявй вa тaчpибaи кoнcтитycиoнии дaвлaтxoи coтcиaлиcтй, бaлки дap дигap дaвлaтxoи чaxoн низ инъикoc ёфтa буд, мycтaxкaм гapдидa буд). Ин мyrçappapoт xaм дap кoнcепcияи олимони xyrçyrçшинoc вa xaм дap aмaлияи кoнcтитyтcиoнй эътиpoфи xyдpo пaйдo кapдaacт» [14, c. 121].

Кoнcепcияи xy^y^^ инcoни шypaвй aмaлияи бaйнaлxaлrçии xифзи xy^y^y oзoдиxoи acocии ижон - чиxaти xифзи xy^y^^ ичтимоию и^тдаодй биcёp чaнбaxo пеш гyзaштaacт. C.C. Алекcеев дypycт ^йд кapдaacт: «Ху^у^ои ичтимоиву и^тишдй ифтиxopи coтcиaлизм мебoшaнд, ки дap coлxoи шypaвй бa xy^y^^ чyдoнaшaвaндaи инcoн тaбдил ёфтaaнд вa та^и дуюми oнxo дap Пaймoни бaйнaлxaлrçии coли 1966 оид бa xy^y^^ и^^од^ ичтимой вa фapxaнгй инъикoc ёфтaaнд» [7, c. 649].

Mycтaxкaмкyнии минбaъдaи кoнcтитyтcиoнии xy^y^y oзoдиxoи ижон вa шaxpвaнд дap Кoнcтитyтcияи Ч,ШC Тoчикиcтoн, ки 14 aпpели шли 1978 бaъд Кoнcтитyтcияи ИЧ,ШC coли 1977 кдбул шyдa буд, бa нaзap меpacид. Ин кoнcтитyтcияxo дapaчaи тapaвдиёти чaмъиятpo aз он чиxaт тaвcиф мекyнaнд, ки дaвpaи «coтcиaлизми мyтapaвдй» вa дapaчaи

таравдиёти давлатро хамчун «давлати умумихал^й», бо хамин дар хаёти чамъиятй мавчуд набудани зиддиятхои ичтимой ва миллиро эълон мекунанд.

Конститутсияи соли 1978 ЧШС Точикистон назар ба Конститутсияи соли 1937 ба шахрвандон ху^у^у озодихои васеътарро пешниход мекард. Фасли дуюми Крнуни асосй «Давлат ва шахсият» ном дошта, дар он руйхати мукаммали ху^у^у озодихои инсон (боби VI) ва кафолатхои онхо (боби V) сабт шуда буд. Конститутсияи Точикистон дар баробари ху^у^хои шахсй (шахрвандй) ва ичтимоиву и^тисодй доираи ху^у^хои сиёсй ва фархангии инсон ва шахрвандро васеъ намуд. Масалан, аввалин маротиба ху^у^и шахрвандон дар идоракунии корхои давлатй ва чамъиятй, мухокима ва ^абули ^онунхо, ^арорхои дорои ахамияти умумидавлатй ва махаллй дошта му^аррар карда шуда буд. Ин ху^у^ро ху^у^хои интихоб кардан ва интихоб шудан муайян мекард [5, с. 12-20].

Хдмчунин бояд ^айд кард, ки бори аввал озодии вичдон ва интихоби дин дар сатхи конститутсионй (моддаи 50) му^аррар карда шуд, ки ин ба тахкими ху^у^хои фитрии инсон ба озодии вичдон ва эъти^оди динй дар Конститутсияи соли 1994 таъсири бевосита расонд.

Тафовути асосй дар он аст, ки дар Конститутсияи муосири Чумхурии Точикистон ху^у^ ва озодихои инсон арзиши олй дошта, татби^и принсипи бунёдии сохти конститутсионй ба хисоб мераванд. Дар Конститутсияхои давраи шуравй хусусиятхои он замон, ба монанди бартарии идеология бар ^онун, коллективизм, таъминоти ичтимой, ки арзиши он дар некуахволии тамоми халк ифода ёфта буд, пешбинй шудааст.

Консепсияи шуравй ва асосхои конститутсионии ху^у^и инсонро дар Точикистон тахлил намуда, ба хулосае омадан мумкин аст, ки Иттиходи Шуравй дар зери парчами идеологияи коммунизм хал^у миллатхои гуногунро сарфи назар аз пайдоиши ичтимоиву фархангй, шуури нобаробари ху^у^ии онхо муттахид мекард ва хислатхои равонии шар^ии шуравиро ба вучуд оварда, бо хамин чамъияти ^онуниро таъсис дод, ки ^ариб хафтод сол арзи хастй дошт.

Чунин мешуморем, ки дар шароити имруза асосхои илми ху^у^шиносии шуравиро дар сохаи ху^у^и инсон татби^ кардан «на танхо мумкин, балки мухим хам мебошад» [14, с. 127]. Ин дар Точикистони муосир комилан дуруст аст, ки дар чараёни ворид кардани меъёрхои ху^у^ии Fарб ба хаёти чамъиятиву давлатй, ки дар натича тачриба ва арзишхои сотсиалистии давраи шуравии хифзи ху^у^и инсон баъзан фаромуш хохад шуд.

Хулоса, метавон гуфт, ки дар Конститутсияхои Точикистони шуравй тахкими ху^у^, озодй ва вазифахои инсон ва шахрванд пайваста заминахои рушди минбаъдаи ин ниходро дар Чумхурии сохибисти^лоли Точикистон фарохам овардааст. Баробари дар Конститутсияи ИЧШС ва Конститутсияи ЧШС Точикистон мустахкам гардидани ху^у^у озодихои инсон ва шахрванд низоми ма^омотхои давлативу чамъиятй барои амали гардондани онхо фаъолити худро хаматарафа ба рох иондаанд.

ПАЙНАВИШТ:

1. Декларация прав трудящихся и эксплуатируемого народа от 13 января 1918 г., № 15 // Собрание узаконений и распоряжений рабочего и крестьянского Правительства за 1917-1918 гг. - Москва, 1942. - С. 233-235.

2. Конституция (Основной закон) Таджикской АССР от 28 апреля 1929 г. /Хрестоматия по истории государства и права Таджикистана (1917-1994 гг.) / сост. Т. Ф. Тахиров. -Душанбе, 2014. - С. 263-286.

3. Конституция (Основной закон) Таджикской Советской Социалистической Республики от 25 февраля 1931 года / Хрестоматия по истории государства и права Таджикистана (1917-1994 гг.) / сост. Т.Ф. Тахиров. - Душанбе, 2014. - С. 326-348.

4. Конституция (Основной закон) Таджикской ССР: утверждена Чрезвычайным VI съездом Советов Таджикской ССР 1 марта 1937 г. (с изм. и доп. на 1 января 1965 г.). -Душанбе: Ирфон, 1965. - 32 с.

5. Конституция (Основной закон) Таджикской ССР: принята на внеочередной восьмой сессии Верховного Совета Таджикской ССР девятого созыва 14 апреля 1978 г. -Душанбе: Ирфон, 1979. - 52 с.

6. Авакьян С.А. Конституция России: природа, эволюция, современность. Изд. 2-е / С.А. Авакьян. - Москва: РЮИД, 2000. - 528 с.

7. Алексеев С.С. Восхождение к праву. Поиски и решения / С.С. Алексеев. - Москва: НОРМА, 2001. - 752 с.

8. Ленин В.И. Пленум Всероссийского центрального совета профессиональных союзов 11 апреля 1919 г. Заключительное слово по докладу / Полн. собр. соч. - Москва: Политиздат, 1969. - Т. 38 - С. 275-296.

9. Ленин В.И. VII Всероссийский съезд Советов. Заключительное слово по докладу ВЦИК и Совнаркома. 6 декабря 1918 г. /Полн. собр. соч. - Москва: Политиздат, 1963. - Т. 39.

- С. 385-436.

10. Мальцев Г.В. Социалистическое право и свобода личности / Г.В. Мальцев. - Москва: Юрид. лит., 1968. - 144 с.

11. Нематов А.Р. Права человека в культурно-исторической традиции таджикского народа // Права и свободы человека и гражданина: теоретические аспекты и юридическая практика: материалы ежегодной Международной научной конференции памяти профессора Феликса Михайловича Рудинского, 28 апреля 2016 года / под общ. ред. Д.А. Пашенцева /А.Р. Нематов. - Рязань: Концепция, 2016. - С. 219 - 223.

12. Раджабов С.А. В интернациональной семье советских республик / С.А. Раджабов. -Душанбе: Ирфон, 1974. - 296 с.

13. Социалистическая концепция прав человека: монография / отв. ред. : В.М. Чхиквадзе, Е.А. Лукашева. - Москва: Наука, 1986. - 224 с.

14. Трансформации прав человека в современном мире / отв. ред. А.Н. Савенков, рук. авт. колл. Н.В. Колотова. - Москва: Норма; ИНФРА-М, 2018. - 256 с.

15. Туманов В.А. Буржуазная правовая идеология: к критике учений о праве /В.А. Туманов.

- Москва: Наука, 1971. - 382 с.

16. Туманов Д.Ю. Система прав и свобод граждан по Конституции СССР 1977 г. /Д.Ю. Туманов // Закон и право. - 2012. - №1. - С. 8-10.

17. Фарбер И.Е. Свобода и права человека в Советском государстве / И.Е. Фарбер. -Саратов: Изд-во Сарат. ун-та, 1974. - 190 с.

18. Чхиквадзе В.М. Социалистический гуманизм и права человека / В.М. Чхиквадзе. -Москва: Наука, 1978. - 304 с.

REFERENCES:

1. The Declaration of the Workers' Rights and exploited people since January 13, 1918 No. 15 // Collection Statute-Book and Orders of the Workers and Peasants of the Government for 1917-1918. M., 1942. - PP. 233-235.

2. The Constitution (Basic Law) of the TajikASSR of April 28, 1929 /Reader on the History of the State and Law of Tajikistan (1917-1994) / comp. T. F. Takhirov. - Dushanbe, 2014. - PP. 263-286.

3. The Constitution (Basic Law) of the Tajik Soviet Socialist Republic of February 25, 1931 / Reader on the History of the State and Law of Tajikistan (1917-1994) / comp. T.F. Takhirov. - Dushanbe, 2014. - PP. 326-348.

4. The Constitution (Basic Law) of the Tajik SSR: Confirmed by the Urgent VI Congress of Soviets of the Tajik SSR of March 1, 1937 (as amended and supplemented on January 1, 1965). - Dushanbe: Cognition, 1965. - 32pp.

5. The Constitution (Basic Law) of the Tajik SSR: Adopted at the Urgent Eighth Session of the Supreme Council of the Tajik SSR of the Ninth Convocation of April 14, 1978 - Dushanbe: Cognition, 1979. - 52 pp.

6. Avakyan S.A. Constitution of Russia: nature, evolution, modernity. Ed. 2nd. - M.: RUID, 2000. - 528 pp.

7. Alekseev S.S. Rise to the right. Searches and solutions. - M.: NORMA, 2001. - 752pp.

8. Lenin V.I. Plenum of the All-Russian Central Council of Trade Unions of April 11, 1919. Final Speech on the Report //Full. coll. op. -M.: Politizdat, 1969. - T. 38 - PP. 275-296.

9. Lenin V.I. VII All-Russian Congress of Soviets. Final Speech on the Report of the All-Russian Central Executive Committee and the Council of People's Commissars. December 6, 1918 // Full. coll. op. - M. : Politizdat, 1963. - T. 39. - PP. 385-436.

10. Maltsev G.V. Socialist law and the freedom ofpersonality. M.: Yurid. lit., 1968. - 144 pp.

11. Nematov A.R. Human rights in the cultural and historical tradition of the Tajik people // Rights and Freedom of Man and Citizen: Theoretical Aspects and Legal Practice: Materials of the Annual International. Scientific Conference in Memory of Professor Felix Mikhailovich Rudinsky, April 28, 2016 /ed. ed. YES. Pashentsev. Ryazan: Concept, 2016. - PP. 219 - 223.

12. Radjabov S.A. In the International Family of Soviet Republics. - Dushanbe: Cognition, 1974. - 296 pp.

13. The Socialist Concept of Human Rights: Monograph / ed. editor: V.M. Chkhikvadze, E.A. Lukashev. M. : Science, 1986. - 224 pp.

14. Transformation of Human Rights in the Modern World / ed. ed. A.N. Savenkov, hands. ed. coll. N.V. Kolotov. - M. : Norma; INFRA-M, 2018. - 256pp.

15. Tumanov V.A. Bourgeois Legal Ideology: Toward a Criticism of Teachings about Law. - M.: Science, 1971. - 382 pp.

16. Tumanov D.Yu. The system of Rights and Freedom of Citizens under the Constitution of the USSR of1977 //Law and Right. - 2012. - No. 1. - PP. 8-10.

17. Farber I.E. Freedom and Human Rights in the Soviet State. - Saratov: Sarat Publishing House. un-ta, 1974. - 190 pp.

18. Chkhikvadze V.M. Socialist Humanism and Human Rights. - M. : Nauka, 1978. - 304 pp.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.