АҳАМИЯТИ ҳАМКОРИҳОИ АДИБОНИ ТОҷИКИСТОН ВА ФЕДЕРАТСИЯИ РУСИЯ ДАР ИНКИШОФИ АДАБИЁТИ ТОҷИК(1946-1960) Текст научной статьи по специальности «История и археология»

ТДУ 930.85(100) ТКБ 63.2-1

АХАМИЯТИ ХА МКОРИХОИ АДИБОНИ ТОЦИКИСТОНВА ФЕДЕРАТСИЯИ РУСИЯ ДАР ИНКИШОФИ АДАБИЁТИ ТОЦИК(1946 -1960)

Думаева Азиза Расулцоновна, унвонцуи кафедраи таърихи Ватан ва археологияи МДТ "ДДХ ба номи акад.Б.Гафуров(Тоцшистон, Хуцанд )

ЗНАЧЕНИЕ СОТРУДНИЧЕСТВА Думаева Азиза Расулджоновна, соискатель

ТАДЖИКСКИХ И РУССКИХ ПОЭТОВ И кафедры истории Отечества и археологии

ПИСАТЕЛЕЙ В РАЗВИТИИ ГОУ «ХГУ имени акад. Б. Гафурова

ТАДЖИКСКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ (1946-1960) (Таджикистан, Худжанд)

COOPERA TION OF TAJIK AND RUSSIAN POETS AND WRITERS AND THEIR CONTRIBUTION INTO THE TAJIK LITERATURE DEVELOPMENT (1946-1960)

Dumayeva Aziza Rasuljonovna, applicant of the department of home history and archeology under the SEI "KhSU named after acad. B.Gafurov" (Tajikistan, Khujand), E-mail:dumaeva@mail. tj

Вожщои калиди: адабиёт, шоир, нависанда, адабиётшиноси, шеър, достон, таърихи адабиёт, щмкорй

Мацола ба тащици масъалаи щмкории адибони тоцику рус ва сщми ощо дар инкишофи адабиёти тоцик дар солщи 1946-1960 бахшида шудааст. Цайд карда шудааст, ки дар солщи 19461960 адабиёти тоцик дар заминаи щмкорщои адабии суханварони тоцику рус инкишоф меёфт. Дар асоси адабиёт ва сарчашмащи мавцуда масъалаи щмкорщои адабии нависандагони тоцику рус аз лщози таърихи тащиц гардидааст. Тазаккур меравад, ки давраи омухташаванда давраест, ки маданияти халци тоцик пеш рафта, щмкории Тоцикистон бо щма цущурщои бародарии собиц дар ИЦШС дар щма сощщ хуб ба роц монда шуда буд. Мусаллам аст, ки дар чунин шароит миёни адибони Тоцикистону Русия щмкорщои адаби вусъати тоза пайдо намуда буданд, ки ин нуцта бо мисолщи мушаххас собит карда мешавад.

Ключевые слова: литература, поэт, писатель, литературоведение, стихотворение, поэма, история литературы, сотрудничество

Статья посвящена вопросам сотрудничества таджикских и русских поэтов и писателей и их вклада в развитие таджикской литературы в 1946 - 1960 гг. Отмечаются основные формы и методы сотрудничества. Подчеркивается, что в 1946-1960-их годах таджикская литература развивалась на основе литературных свиязей между русскими и таджикскими писателями. На основе источников и имеющейся литературы автор освещает проблему с исторической точки зрения, а также делает свои выводы. Изучаемый период является периодом развития отношений между братскими странами бывшего СССР. Несомненно, в это время развивались и литературные связи между Таджикистаном и Россией.

Key-words: literature, poet, writer, literary criticism, poem, verse, history of literature, cooperation

The article dwells on the issues concerned with cooperation between Tajik and Russian poets and writers and their contribution into the Tajik literature development referring to 1946-1960. She underscores the main forms and methods of cooperation. The author lays an emphasis upon the idea that in 1946-1960 Tajik literature has developed designing on the premise of literary ties between Russian and Tajik writers. Proceeding from sources and available literatures, the author illuminates the problem under the historical angle, and expresses her own conclusions dealing with the theme explored. The period under study is considered to be as development of relations between the brotherhoods countries of the former USSR. It is clear that literary ties between Tajikistan and Russia developed at that time.

Яке аз ;адамхои мухим дар рохи инкишофи адабиёти хал;хои шуравй ин хамкории байнихамдигарии адибони чумхурихои бародарй буд. Дар заминаи хамкорихои адабй миёни адибони точик ва рус дар солхои 1946 - 1960 адабиёти точик рушд кард.

Баъди аз Ч,анги Бузурги Ватанй адабиёт ва санъати хал;и точик дар шароити осоишта ру ба инкишоф оварда, дар он ;арорхои КМ ХК (б) «Дар бораи журналхои «Звезда» ва «Ленинград», «Дар бораи репертуари театрхои драмавй ва чорахои бехтар кардани он» (соли 1946), дар бораи операи «Дустии бузург»-и В.Мураделй (соли 1948) на;ши худро гузоштанд [5, с.225].

Сохтмони фархангй дар Точикистон бо вучуди он хама ихтилофоте, ки ба ин раванд хос буд, сахифаи дурахшоне дар таърихи нави хал;и точик ба хисоб меравад. Ин сохтмон, ки дар солхои

40-уми асри ХХ дар Ч,ШС Точикистон давом дошт, боиси тахаввулоти ами; дар хаёти маънавии чумхурй гардид.

Ходисаи мухими сиёсй ва фархангии ин давра эчоди Гимни давлатии Ч,ШС Точикистон дар соли 1946 мебошад, ки онро бастакор С.Юдаков ба шеъри А.Лохутй навиштааст. Бояд зикр намуд, ки ин гимн аз соли 1946 то соли 1994 хамчун гимни давлатй хизмат намуда, дар соли 1994 матни он дар асоси озмун бар шеъри Шоири хал;ии Точикистон Гулназар Келдй иваз шуд.Вале хамоно муси;ии мутантане, ки Сулаймон Юдаков дар соли 1946 барои Гимни давлатии Ч,ШС эчод карда буд, хдмчун муси;ии Суруди миллии Ч,умх,урии Точикистон махфуз дошта шудааст.

Дар мохи сентябри соли 1949 дар шахри Москва дахаи адабиёт ва санъати точик баргузор гардид. Дар даха 30 нафар адиби точик иштирок менамоянд ва дар баррасии асархои онхо 45 нафар намояндагони адабиёти рус ширкат мекунанд. Дар ;асри адибони Маскав шаби адабии устод Айнй бо ширкати нависандагони рус К.Симонов, К.Федин, А.Фадеев, Л.Леонов барпо мегардад[ 10].

Дастоварди нависандагон ва шоирони точик аз чониби шоирону нависандагони рус бахои баландро сазовор гардид [5,с.226]. Бояд хотиррасон намоем, ки шоирону нависандагони точик аз ин чорабинй бахраи зиёд бардошта буданд.

Дар навбати худ РСФСР низ дар Точикистон рузхои фархангй ва адабии худро гузаронд. Дар натичаи ба рох мондани ин ;абил чорабинихо шоирону нависандагон бо эчодиёт ва малакаю махорати хамдигар шиносой пайдо менамуданд. Дар ин давра асархои нависандагон ва шоирони рус ба забони точикй баргардон шуданд [5, с.227].

Бояд гуфт, ки дар Иттифо;и нависандагони Точикистон шоир ва нависандагони рус низ фаъолият мебурданд, ки дар рушди адабиёти чумхурй сахми назаррас доштаанд.

Дар солхои 50 - уми асри ХХ як ;атор асархои адибони русзабон ба монанди китобхои Г. Шелест, тахти унвони "Аз паи изи гарм", "Субхи хомушнашаванда" романи "Рузхои корй" ва повести "Дар масири худ", хамчунин очеркхо дар бораи хаёти чумхурй, ки аз чониби В. Бадерин, Д. Дудкин, Л. Горлеский навишта шуда буд, миёни хонандагони точик махбубият пайдо намуданд. Тарчумонхои рус В. Кириллов, М. Фофанова, Е. Петров якчанд асари шоирон ва нависандагони точикро ба забони русй тарчума намуда буданд[5, с.230].

Дар асархои адибони точик мавзуъхои хаёти сотсиалистй, галабаи таърихии хал;и шуравй бар фашизм, мубориза алайхи зухуроти миллатгарой ва бо;имондахои урфу одатхои зараровар, таргиби гояхои дустии хал;хо, механпарастии сотсиалистй тараннум мешуданд. Дар ин давра асархои С. Айнй «Ёддоштхо», Ч,алол Икромй «Шодй», Рахим Ч,алил «Одамони човид», Фотех Ниёзй «Вафо» ва асархои манзуми Мирзо Тур- сунзода «Киссаи Хиндустон», «Ман аз Шар;и озод», «Хасани аробакаш», «Чароги абадй», «Садои Осиё», Мирсаид Миршакар «Панчи ноором», «Кишло;и тиллой» пешкаши хонандагон шуданд. Барои асархои баъдичангй С.Айнй, М.Турсунзода ва М.Миршакар сазовори унвони Лауреати Мукофоти Давлатй гардиданд. Баъд аз чанг насли нави шоирону нависандагон Ф.Мухаммадиев, Ф.Ансорй, F.Мирзо, А.Сид;й, А.Бахорй, М.Фархат, А.Шукухй ба шохрохи адабиёт ;адам ниходанд.

Бояд гуфт, ки дар амал чорй кардани сохтмони фархангй дар Точикистон ба як ;атор душворй аз ;абили а;ибмондагии и;тисодй ва фархангй, бесаводии ахолй, бозмондахои даврони феодалй, му;овимати унсурхои мухолиф ва гайра дучор гардид.

Вазъи ба амал омада аз нав тарбия кардани синфи коргарро та;озо менамуд, ки то аз техникаи замонавй истифода намуда тавонад, сифат ва хачми махсулотро зиёд кунанд. Дар ин чода аввалин чорабинихо ин махви бесаводй дар мамлакат ба хисоб мерафт.

Рохбарияти чумхурй холати пешомадаро ба назар гирифта, тамоми чорахоро меандешид то аз вазъи ба амал омада барояд. Ин дар холе амалй гашт, ки ин;илоби он дар мамлакат галаба намуд, ки дар галабаи он дар Ч,ШС Точикистон сахми чумхурихои бародарй хеле калон буд.

Дар назди адибон ва ходимони санъат вазифа гузошта шуда буд, ки адабиёт, кино, театр, муси;й бештар ба хаёт наздик карда шуда, дарачаи гоявй - бадеии онхо баланд бардошта шавад. Хонандагон бо асархои М.Турсунзода, М.Миршакар, Б.Рахимзода, Ф.Ниёзй, Ф.Ансорй, F.Мирзоев, А.Сид;й, А.Бахорй, В.Криллов, Л.Горлетский ва дигарон, ки ба водихои Вахшу Хисор, заминхои навкорами вилояти Кургонтеппаву Ленинобод, ГЭС-и Кайро;;ум, комбинати шохибофии ш. Ленинобод.

Эчод гаштани драмахои нав ба забони точикй тарчума шудани шохасархои драматургони

в атанй в а чахонй сахнаи театрхои моро бой намуда, мазмуну мундаричаи кори онхоро ганй гардониданд. Дар сахнаи театри Опера ва балети ба номи С.Айнй асархои барчастаи П.Чайковский, Р.Корсиков, В.Шекспир, Ч,.Верди ва нахустбалети точик «Лайлй ва Мачнун» - и бастакор С.Баласанян ва гайра намоиш дода шуданд [9, С.441-443].

Дар Театри опери ва балети ба номи С.Айнй бештар осори классикони рус аз ;абили "Достони шох Султон" ва "Шоми май"-и Н.Римский- Корсаков, "Княз Игор"- и А.Бородин, "Парии обй"-и А.Даргомитский, "Пиковая дима"- и П.Чайковский ба сахна гузошта шуда, ба ин васила тамошобини точик бо осори маъруфи хал;и рус ошно карда мешуд.

Ч.Икромй соли 1949 ;исми дуюми романи "Шодй"- ро чоп намуд, ки хар ду ;исми он соли 1950 ба забони русй тарчума гардида, чоп шуд.

Яке аз дастовардхои бузурги адабиёти Шуравии точик, ки бо ёрии адибони рус ба даст оварда шудааст, ин инъикоси реализми сотсиалистй (чамъиятй) мебошад. Дар ин давра шоиру нависандагони точик аз адибони рус шаклхои нави адабиро аз худ намуданд. Чалол Икромй менависад: "Ман М.Шолоховро устоди худ медонам. Ромни навиштаи ман "Шодй" дар зери таъсири асари вай "Понятой целины" руи ;огаз омадааст" [2.с,122].

Ч.Икромй соли 1949 ;исми дуюми романи "Шодй"- ро чоп намуд, ки хар ду ;исми он соли 1950 ба забони русй тарчума гардида, чоп шуд.

Пажухишгарони осори С.Айнй ;айд менамоянд, ки устод Айнй ба эчодиёти нависандаи намоёни рус Максим Горкий бахои баланд дода, чунин навиштааст: «Баъди ташкили Нашриёти давлатии Точикистон ман имкон пайдо намудам, ки асархои «Бачагй», «Дар байни одамон» ва баъзе ма;олахои М. Горкийро бо забони точикй мутолиа намоям. Ман хаминро мехохам ;айд намоям, ки тачрибаи бойи эчодии ман аз омузиши асархои М. Горкий хеле вобаста аст. Ман аз ин нависандаи бузург бисёр чизхоро, аз чумла, офариниши образхо, тарзи му;оиса ва метафора, тарзи баёни характери ;ахрамонхо, услуби содаи ифодаи бадеиятро омухтам...»[11].

Дар солхои 1949-1954 асари чорчилдаи тарчумаихолии С.Айнй «Ёддоштхо» ба табъ мерасад, ки дар он мухимтарин лахзахои таърихи хастии хал;и точик дар охирхои асри XIX ва ибтидои асри XX инъикос ёфтааст[13]. Дар таълифи «Ёддоштхо» асархои тарчумаихолии адабиёти рус, махсусан «Бачагй», «Дар байни мардум» ном асархои ёддоштии нависандаи рус А. М. Горкий чун манбаи адабй истифода шудаанд. Устод Айнй аз миёнахои солхои 30- юм ба омухтани асархои М. Горкий ди;;ати чиддй дод ва асархои номбурда дар тахрири адабии у дастраси хонандаи точик гарди- данд. Омузиши эчодиёти М. Горкий ба С.Айнй имконият додааст, ки аз саргузаштхои худ, аз мухити солхои кудакй ва чавонй, чизи асосиро аз чизи гайриасосй чудо кунад ва бо хамин мохияти ичтимоии во;еахои «Ёддоштхо»-ро афзун гардонад[12].

Адибони рус ва хал;хои бародари соби; ИЧШС хануз дар замони зиндагиаш ба эчодиёти Садриддин Айнй бахои баланд додаанд.Минчумла, шахсиятхои барчаста, аз ;абили Л.Леонов, Ю.Фучик, Ч. Айтматов, К. Федин ва чандин шоирону нависандагони адабиёти чахонй ба осори устод С.Айнй бахои сазовор додаанд[11 ].

Дар ин давра шоиру нависандагони точик аз адибони рус шаклхои нави адабиро аз худ намуданд. Чалол Икромй менависад: "Ман М. Шолоховро устоди худ медонам. Романи навиштаи ман "Шодй" дар зери таъсири асари вай "Поднятая целина" руи ;огаз омадааст"[2,с. 122].

Fанй Абдулло бошад дар солхои 50 - уми асри ХХ бо В.С. Вишевск робитаи дустй дошт. Абдулло Fанй навишта буд, ки агар агар таъсири эчодиёт ва сухбати В.С. Вишевск ва Н. Погодин намебуд у хеч гох драмма эчод намекард [6].

Яке аз нависандагони номии Точикистон Рахим Чалил соли 1949 романи "Одамони човид" -ро навишт, ки сабки навиштани роман ба асархои нависандагони рус монандй дошт. Бе ягон шаку шубха метавон гуфт, ки дусти ва хамнишинй бо адибони рус бевосита таъсир расонидааст[4,с.404].

Дар ин солхо дар сахифахои рузномаи "Стахановчй" шеърхои А.Тохирй, М. Фарход ва дигар шоирони чавон пайваста чоп мешуданд [4,с.405].

Дар давраи мазкур методхои нави навиштани асархои бадей ба адабиёти точик ворид гардид. Акнун шоиру нависандагони точик бештар роман, повест ва очерк менавиштагй шуда буданд. Драмматургияи точик низ дар зери таъсири адабиёти рус инкишф меёфт.

Дар сахнахои театри точик адабиёти рус мав;еи хосро ишгол менамуд. Санаи 19 июни соли 1948 дар театри Ордени байра;и Сурхи мехнатдорй давлатии академикию драммавии ба номи Абул;осим Лохутй асари драмматурги машхури рус А.М. Островский "Духтари бебисот" ба

сахна гузошта шуда буд. Соли 1952 ба муносибатии 100 солагии Н.В. Гогол театри мазкур намоишномаи "Муфатиш"-ро ба сахна гузошта буд [8, с. 77].

Соли 1951 шуъбаи вилоятии Иттифо;и нависандагони Точикистон ташкил ёфт. Дар нахустин конфренсияи адабии шуъбаи вилоятии Иттифо;и нависандагони Точикистон дар вилояти Сущ, соли 1952 Рахим Ч,алил котиби масъул интихоб шуд[1,с.243] Минбаъд бо рохбарии Рахим Ч,алил хамкорихои шоирону нависандагони вилоят бо адибони рус густариши тоза пайдо намуд.

Хдмин тавр хамкорихои адибони точику рус дар ташаккули адабиёти точик сахми бузург дорад. Дар солхои 1946 - 1960 раванди хамкорихоии адабй дар ;атори дигар сохахои чомеа дар сатхи баланд ;арор дошт. Ба ин пеш аз хама сиёсати ^укумати Шуравй сабаб гардида буд. Дар эчодиёти адибони точик раванди "Дустии хал;хо" таъсири калон гузоштааст. Инро мо дар эчодиёти Мирзо Турсунзода ва Муъмин ^аноат бараъло эхсос карда метавонем. Дар охир ба хулосае омадан мумкин аст, ки хамкорихои адабии адибони точику рус дар солхои 1946 - 1960 боиси рушди адабиёти точик гардида адибони чавонро тарбия намуда ба камол расонид.

ПАЙНАВИШТ:

1. Абдуллоев, С.А. Илм ва фарханги Точикистон дар нимаи аввали ;арни ХХ/С.А.Абдуллоев.-Хучанд-1998.- 344 с.

2. Богуманова, З.З. Дружба и сотрудничество Таджикистана с братскими республиками СССР в условиях развитого социализма(1959-1975 гг)./З.З.Богуманова.-Душанбе:Дониш,1982.-166 с.

3. Богуманова, З.З. На пути культурного взаимообогащения/З.З.Богуманова.-Душанбе: Дониш, 1988.- 124 с.

4. История Ленинабада. - Душанбе, 1986.- 608 с.

5. История таджикского народа. Том VI. (Новейшая история) - Душанбе, 2011. - 688 с.

6. Коммунист Таджикистана, 1967.- 8 апреля.

7. Набиев, В.М. Во имя дружбы и сотрудничества/В.М.Набиев.-Худжанд:Нури маърифат, 2018. - 288 с.

8. Назаров, М. Санъати хал;и точик/М.Назаров.-Сталинобод. - 1961.- 292 с.

9. Рахматуллоев, А.З. Таърихи хал;и точик/А.З.Рахматуллоев,Х.С.Сатторов,Н.Т.Точов.-Душанбе:«ЭР-граф», 2011.- 524 с.

10.Ч,умхурият.- 2015.- №: 77.-15 апрел

11.https://www.tajmedun.tj/tj/nazare-ba/i-timoiyet/tashakkuli-akhlo-iyu-manavii-donish-yen-dar-ambastag-bo-faoliyati-adabii-sadriddin-ayn/- охирин бознигарй 22.12.20

12.https://ansor.info/asari-ambastii-ajni-joddosht-o/ охирин бознигарй 22.12.20

13. http://www.kumitaizabon. tj/tg /content/ayni-sadriddin-saidmurodzoda-1878-1954- охирин бознигарй 22.12.20

REFERENCES:

1. Abdulloev, S.A. Science and Culture of Tajikistan Referring to the first Half of the XX-th Century / S.A. Abdulloev. - Khujand, - 1998. - 344 p.

2. Bogumanova, Z.Z. Friendship and Cooperation of Tajikistan with the Brotherhood Republics of the USSR under the Conditions of Developed Socialism (1959-1975) / Z.Z. Bogumanova. -Dushanbe: Knowledge, 1982. - 166 p.

3. Bogumanova, Z.Z. On the Way of Cultural Interaction / Z.Z. Bogumanova. - Dushanbe: Knowledge, 1988. - 124 p.

4. The History of Leninabad. - Dushabe, 1986. - 608 p.

5. The History of the Tajik Nation. - V.VI. (New History) - Dushanbe, 2011. - 688 p.

6. The Communist of Tajikistan, 1967. April 8.

7. Nabiev, V.M. In the Honor of Friendship and Cooperation / V.M. Nabiev. - Khujand: Light of Enlightenment, 2018. - 288 p.

8. Nazarov, М. Art of the Tajik Nation / M. Nazarov. - Stalinabad. - 1961. - 292 p.

9. Rahmatulloev, A.Z. The History of the Tajik Nation / A.Z. Rahmatulloev, H.S. Sattorov, N.T. Tojov. - Dushanbe: Er-graph, 2011. - 524 p.

10. Jumhuriyat. - 2015. - №: 77. April 15.

11.https://www.tajmedun.tj/tj/nazare-ba/i-milliet/tashakkuli-akhlo-iyu-manavii-donish-yen-dar-ambastag-bo-faoliyati-adabii-sadriddin-ayn/ (Date of request: 22.12.20).

12. https://ansor.info/asari-ambastii-ajni-joddosht-o/ (Date of request: 22.12.20).

13. http: //www.kumitaizabon. tj / tg / content / same-sadriddin-saidmurodzoda-1878-1954 (Date of request: 22.12.20).