CC BY
13
НАЧАЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ: ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
УДК 82 (571.54) ББК 83.3 (2 Рос. Бур) С 57
DOI 10.51955/2312-1327_2021_3_230
СИСТЕМА КОММУНИКАТИВНЫХ УПРАЖНЕНИЙ ПО РАЗВИТИЮ РЕЧИ МЛАДШИХ ШКОЛЬНИКОВ НА ОСНОВЕ ПРОИЗВЕДЕНИЙ УСТНОГО НАРОДНОГО ТВОРЧЕСТВА
Сономбал Цыденович Содномов, orcid.org/https://orcid.org/0000-00029276-0925, доктор педагогических наук, профессор Бурятский республиканский институт образовательной политики,
ул. Советская, 30 Улан-Удэ, 670000, Россия sodnomov65@mail.ru
Аннотация. В статье рассматривается система коммуникативных упражнений, основанных на материалах фольклорного творчества бурят. Яркие произведения устного народного творчества созданы бурятами. Бурятский народ богат устным словесным творчеством, среди которого можем отметить мифы, легенды, улигеры, пословицы, поговороки, загадки, сказки и др. В данной статье материалами для разработки коммникативных упражнений послужили пословицы, загадки и сказки. Коммуникативные упражнения при изучении эпоса «Гэсэр» разработаны и представлены в статье «Изучение бурятского героического эпоса «ГЭСЭР» в школе» в Международном информационно-аналитическом журнале «Crede Experto: транспорт, общество, образование, язык» № 4, 2019 г. [Содномов,
В процессе знакомства с малыми жанрами бурятского фольклора младшие школьники познают жизнь, у них формируются умения художественного восприятия окружающего мира.
В данной статье описаны шесть групп коммуникативных упражнений, которые составляют систему. Данная система упражнений может быть использована педагогом начального образования на занятиях по бурятской детской литературе в начальной школе. Разработанная система коммуникативных упражнений направлена на формирование интонационных умений, умений находить и применять в речи выразительные средства бурятского языка, на формирование литературно-творческих умений и т.д.
Ключевые слова: младший школьник, устное народное творчество, родной бурятский язык, литературное развитие на бурятском языке, развитие устной речи, система упражнений, коммуникативные упражнения, выразительные средства родного бурятского языка.
THE SYSTEM OF COMMUNICATION EXERCISES FOR THE
DEVELOPMENT OF VERBAL SKILLS OF PRIMARY SCHOOLCHILDREN ON THE BASIS OF FOLK LITERATURE
Sonombal T. Sodnomov orcid.org/https://orcid.org/0000-00029276-0925 Doctor of Pedagogical Sciences, Professor, Buryat Republican Institute of Education Policy,
St. Soviet, 30 Ulan-Ude, 670000, Russia sodnomov65@mail.ru
Abstract. The paper discusses the system of communication exercises based on the materials of small genres of the Buryats folk literature. Buryat folklore consists of myths, legends, uligers, proverbs, sayings, riddles, fairy tales, etc. In this paper proverbs, riddles and fairy tales served as materials for communication exercises. Communication exercises for the development of verbal skills of primary schoolchildren in the study of the epic "Geser" were presented in the paper "Studying the Buryat heroic epic "Geser" at school" in the International Information and Analytical Journal "Crede Experto: Transport, Society, Education, Language" No. 4, 2019.
In the process of acquaintance with small genres of Buryat folklore, primary schoolchildren learn about life, they develop the skills of artistic perception of the world around them.
This paper describes six groups of communication exercises that make up the system. This system of exercises can be used by a teacher of primary school at the lessons of literary reading in the Buryat language in order to enrich and develop the native Buryat speech of primary schoolchildren. The exercises are aimed at the formation of intonation skills, the ability to find and use the expressive means of the Buryat language in speech, at the formation of literary and creative skills, etc.
Key words: primary schoolchild, folk literature, native Buryat language, literary development in the Buryat language, development of verbal skills, system of exercises, communication exercises, expressive means of the native Buryat language.
БАГА НАЬАНАЙ КУРАГШАДАЙ ХЭЛЭЛГЭ ХУГЖЭЭЛГЭДЭ
ХЭРЭГЛЭХЭ КОММУНИКАТИВНА УПРАЖНЕНИНУУДАЙ
СИСТЕМЭ
Introduction (Введение)
Эхин Иургуулиин hурагшадай хэлэлгэ хYгжeeлгэдэ буряад аман зохёолой бага жанрнууд дээрэ YВДэhэлhэн упражненинуудай удха шанар ехэ гээд тэмдэглэе.
MYHee уедэ буряад хэлэнэй шахардуу байдалда ороод байхада, хуртэдэй хэлэлгэ хYгжeeхэ аргануудые зохёохо эрилтэ манай ниитэ эрдэмтэ-методистнарай урда табина. Энэ ушарИаа уламжалан бага наИанай Иурагшадай хэлэлгэ хYгжeeлгэдэ хэрэглэхэ упражненинуудай системэ зохёохо зорилго урдаа табиИан байнабди. Ушар тиимэИээ, тYрэл арадайнгаа аман зохёол хэрэглэлгэ тон ехэ удха шанартай байна гэжэ онсодхон, тэдээн дээрэ Yндэhэлhэн коммуникативна упражненуудые зохёолго eeрын онсотой,
уургэтэй, ^Ьурагшадай баян хэлэлгэтэй байлгадань нулеетэй байна гэжэ тэмдэглэнэбди.
Упражненинууд коммуникативна шэглэлтэй байжа, «гол шухалань уншалгын болон YГYYлбэриин онсотой илгаануудые сахин, аман зохёолой TeKcraYYAbie уншажа шадалга, еерын Yreep хеерэхэдее, еерее онтохонуудые, оньhон YгэнYYДые, таабаринуудые зохёоходоо арадай аман зохёолой зураглалгын болон уран болгодог аргануудые хэрэглэжэ шадаха болгоно» [Содномов, 2018, с. 137].
ЗохёогдоИон упражненинууд Иурагшадые буряад хэлэнэй уран Иайханай аргануудтай танилсуулха зорилгоИоо гадна, зохёолнуудай YГYYлэл тайлбарилха, уран аргануудые хэлэлгэдээ хэрэглэхэ арга олоно. Эпитет, метафора, зэргэсYYлгэ г.м. бэшэшье арганууд Иурагшадай ухаан болон бодолой гYЙсэ эршэмдYYлхэ, эдэбхи дээшэлYYлхэ болоно.
Discussion (Дискуссия)
Арадай аман зохёол Yзэлгэтэй дашарамдуулан бага наИанай хYYгэдэй хэлэлгэ хэлэлгэ хYгжeeлгэдэ олон эрдэмэй шэнжэлгэнYYД зорюулагданхай. Минии багша М.Р. Львов бага наИанай Иургашадай хэлэлгэ хYгжeeлгэ «хэлэнэй фонетическэ, лексическэ, грамматическа аргануудые эзэмдэлгэ» тухай бэшэхэдээ, хэлэлгын соёлтой байха тухай тэмдэглэнэ. [Львов, 2011, с. 11]. Т. С. Троицкая «наблюдения над естесственным бытованием считалок» хYYгэдэй хэлэлгэ хурса, дорюун болголгодо онсо YYPгэтэй гэжэ бэшэнэ [Троицкая, 2004, с. 31], арадай аман зохёолой элдэб жанрнууд дээрэ хYДЭлэлгэ, бага наИанай Иургашадта «опыт общения с разными литературными произведениями» олгодог байИаниинь тэмдэглэлтэй [Воюшина, 2007, с. 115], арадай аман зохёол хYYгэдэй уншагшын шадабари хYгжeeлгэдэ онсо YYPгэтэй [Никитченков, 2013, с. 188]. О.А.Красильникова еерынгее эрдэмэй ажалнууд соо онсо анхаралаа «Yгын неесэ баяжуулгада, YГYYлэлэй характеристикада, бодомжолжо Иургалгада анхаралаа хандуулна [Красильникова, 2005, с. 11], арадай аман зохёолой уран арганууд хэлэлгэ баян, оншотой бололгодо онсо YYPгэтэй [Аншакова, 2004], аман зохёол уншалга урлигай ондоо Иалбаринуудтай зэргэсYYлгэ ехэхэн нYлee YЗYYлнэ [Божок, 2011], аман зохёолой хэлэндэ онсо анхарал хандуулга хYYгэдэй хэлэлгэ элбэгжYYлнэ [Сердюк, 2011]. Олон тоото эрдэмтэд ород хэлэ Yзэлгэтэй дашарамдуулан аман зохёолой жанрнууд дээрэ элдэб янзын упражненинуудые ДYYPгэхэ тухай бэшэдэг байна [Бобровская, 2009; Кочерга, 2009; Соловейчик, 2010] г.м.
Монгол арадай аман зохёол хYYгэдэй хэлэлгэ хYгжeeлгэдэ мYн лэ YYPгэтэй, энээн тухай Шанжмятавын Гаадамба «Уран дYрслэл, уран хэрэглYYP, Yг хэллэг зэргийг ашиглан зохиол бутээлийг ярихдаа еерийн Yзэл бодол, байр сууриа жишээ баримтаар нотлон эшлэл, хэсэглэл ашиглан ярих» гэжэ бэшэнэ.
Эрдэмтэ фольклорист М.П. Хамагановай тэмдэглэИээр "юрэнхы хэлэИэн олоной хэлэИэнэй XYCЭTЭЙ боложо, буряад хошоо YгэнYYД оньИон YгэнYYД болохые" эрмэлзэдэг, болодогшье. "Залхуу хYн забагтаа хYрэхэгYЙм
гэИэн хошоо Yгэ юрэнхылгын ехэ хYCЭтэй боложо, оньИон Yгэ болоИон; "залхуу xyh забагтаа хYрэхэгYЙ, заяанай муу уИандаа хYрэхэгYЙм [Хамаганов, 1962, с. 105]. Фольклор Иургуулида Yзэхэ аргануудые шэнжэлИэн эрдэмтэн В. Ж. Хамаганов ябаган болон мэргэн YгэнYYДЭЙ илгаае онсолон тэмдэглэнэ: "ОньИон YгэнYYДтэ удхаараа, байгуулгаараа дYтэрхы аман зохёолой Yшeeнэгэ Иалбари хошоо YгэнYYД болоно. Эдэнэр (хошоо YгэнYYД) юумэнэй YЙлэ, байдалай, хYнэй ямар нэгэ тогтонижоИон онсо шэнжэ, шанарта сэгнэлтэ Yгэдэгм [Хамаганов, 1983, с. 70].
Materials and methods (Материалы и методы).
ХYYгэдэй литературна хYгжэлтэдэ коммуникативна упражненинуудай онсо YYPгэтэй байИаниинь мэдээжэ. Упражненинуудай системэ зохёон байгуулхадаа профессор М. П. Воюшинагай тодорхойлИон литературна хYгжэлтын гол зорилгоИоо уламжалнабди «целью начального литературного образования будет являться литературное развитие учащихся, понимаемое как двусторонний процесс, направленное на формирование читателя и развитие литературного творчества детей» [Воюшина, 2007, с. 8].
Ьурагшадай hуралсалай ажаябуулгын YЙлэнYYД дээрэ Yндэhэлэн упражненинуудые удаадахи тYхэлнYYДтэ хубаажа болоно гэбэл:
- аман зохёолой YгYYлэлнYYДые адаглалга, зарим хэhэгYYДые зэргэсYYлэн жэшэлгэ;
- аман зохёолой удха, байгуулга, уран аргануудые анхарха, YГYYлэлнYYДые тайлбарилха;
- аман зохёолой хэhэгтэ, тулгаха ЗYЙлнYYДтэ Yндэhэлэн Yгтэhэн эхииень Иажаажа, YГYYлэлнYYДые зохёолго;
- удхаарнь, шэнжээрнь, жанраарнь зохилдуулжа багшын Yгэhэн сэдэбээр гу, али тодорхой бодолоорнь YГYYлэлнYYДые бутээлгэ;
- аман зохёолой YГYYлэлнYYДые уран Иайханаар уншаха шадабари бYрилдYYлгэ;
- аман зохёолой YГYYлэлнYудые YГYYлхэ, мYн аялгалха илгаае сахиха, еерынгее Yгeeр хеерэхэ шадабари бYрилдYYлгэ.
Эдэ тYхэлнYYДые баримталан коммуникативна упражненуудай системэ зохёон байгуулаад, бага наИанай Иурагшадай хэлэлгэ хYгжeeхэ арга ологогдобо.
Нэгэдэхи булэг упражненинуудай зорилгонууд гэбэл:
- аман зохёолой сэдэб, гол Ианал, уран аргануудые нэрлэн тодорхойлхо шадабари бYрилдYYлхэ;
- аман зохёолой YГYYлэлнYYДые, YГYулэлнYYДЭЙ хэhэгYYДые найруулгын, жанрай, байгуулалгын талаар илгаруулха.
Аман зохёолой YГYулэл анхаралтайгаар уншаха, найруулгыень адаглаха шадабари бYрилдYYлгэ буряад арадай онтохон дээрэ Yндэhэлэн ябуулжа, онтохонуудые сэдэбээрнь бYлэглэхэ, эхииень болон тYгэсхэлыень олохо, уран YгэнYYДые илгаха шадабаритай болголго болоно.
ТYPYYшын упражнени аман зохёолой Yгын сан ойлгуулха зорилготой.
Онтохоной хэhэг соо «онтохоной» YгэнYYДые болон холбоонуудые олохо, удхыень тайлбарилха.
Угытэй уншэн басаган баян хунэй сар адуулдаг байба. Баян хун сараа гаргаха гэжэ бодобо. уншэн басаган сартай эжэлшэИэн байгаа.
Басаган сараа хайрлажа, хажууданъ ошоод бархирхаданъ, тэрэнъ асууба:
- Ши юундэ бархирнабши?
Тиихэдэнъ басаган харюусаба:
- Манай эзэн шамайе аллаха гэжэ байна.
Сар урдакаанъ иигэжэ хэлэбэ:
- Намайе алахаданъ ши зурхэн соокоомни гоё Иайхан шулуу абаад, хунэй ябаагуй газарта булаарай, тиихэдэшни унгын сэсэгууд ургаад, дуратай юумыешни угэхэ. унишъе болонгуй сарнъ алуулжа, тэрэ басаган зурхэн соокоонъ гоё шулуу абажа, хунэй ябаагуй газарта булаба. (Буряад арадай онтохон «Угытэй Yншэн басаган») [Гунгаров, 1983].
Онтохоной хэhэг соопоо удхаараа дYтэрхы iy, али харша удхатай YгэнYYДые бэдэрэн олохо, ямар зорилготойгоор хэрэглэгдэнэб гэжэ тайлбарилан хэлэхэ.
Урдын урда сагта Алтай хангайн хормойдо, Ара голой эръедэ аха дуу хоёр ажакуудаг байгаа. Аханъ угытэй, харин дуунъ баян кэн.
Нэгэтэ аха дуу хоёр нэгэ унеэ буляалдаба. Дуунъ ахадаа унеэ угэхэ дурагуй байжа, хаанда ахаяа зааба. Хаан хоюулыенъ дуудажа асараад:
- Хэнтнай гурбан таабари таахаб, тэрэтнай энэ унеэ абаха, - гэбэ ха.
Тиигээд «Дэлхэй дээрэ юун эгээл зввлэн бэ?», «Дэлхэй дээрэ юун эгээл
тарган бэ?», «Дэлхэй дээрэ юун эгээл хурдан бэ?» гэкэн таабари гурбан хоног соо таагаад ерэхыенъ даабари угэбэ (Буряад арадай онтохон «Гурбан таабари») [Гунгаров, 1983].
Удаадахи упражненинууд онтохон соо хэрэглэгдэпэн уран аргануудые илган олохо, адаглаха шадабари бYрилдYYлхэ гэпэн зорилготой, гэхэтэй хамта зохёол шэнжэлхэ арга олгоно гээд тэмдэглэхэ шухала.
Эртэ урда сагта элдин буряад нютагта баян Балда алдартай, баггуй хажар камгатай айлайхи куукан юм. Тэрэ айлайхи эхэ эсэгэкээ гээгдэкэн уншэн ганса басагые ургэжэ хун болгохомнай гээд, хамаг зввритэйнъ хам шуурэн абаба. Багахан тэрэ басагые баянай камган харшалжа, хоол, хубсакаар илгадаг, хухихэ наадахыенъ хоридог, хундэ ажалда зарадаг байба.
Набша сэсэг дэлгэкэн нажарай кайхан нэгэ удэр, наранай орохын хирэндэ уйкэн куулга барюулаад, уканда басагаяа элъгээбэ. Басаганай уканай эръедэ ошоод, ургы сэсэг туухэдэжэ, уянгатай дуугаа дуулажа, удаахан наадажа куутарнъ, гааруу хажар эхэнъ гартаа бургаака далайгаад, галзуу шангаар хашхарба:
- Юундэ уни болобош, юу хэжэ куубаш? Юрэндэг буруутай шамайе кара наран абаашакай! - гэкэн харша камганай хараал шэрээл дуулахадаа, сохюулхаяа байкан тэрэ басаган гуйжэ бодохо зуураа:
- Аюулта энэ байдалкаам абарыт намайе, кара, наран! - гэжэ акан шадалаараа ооглоод, ушввкэн кввг ввдэ гарашаба (Буряад арадай онтохон «Иарада гараИан Иайхан басаган».
Нэгэ сэдэбтэй YГYYлэлнYYДые илгаруулха шадабари бYрилдYYлжэ, онтохоной YГYYлэлнYYДЭй онсо илгааень ойлгон абаха шадабари олгохо.
«Ойн модод утатай, богонитой, олон зон кайтай, муутай» гэжэ урдань хунууд хэлсэдэг байгаа. Энээниие буруушааха аргагуй. Ой соо уташъе, богонишье модод олон байдаг. Мун тэрэшэлэн арад зоной дунда кайншье, муушъе хунууд узэгдэдэг гээшэ ааб даа.
Урда сагта Заган нютагта ажакуудаг ухаасайтан угай нэгэ ноён байкан юм. Тэрэ ноён хатуу харуу камгатай, хуугэдгуй аад, эд зввреэр ехэ баян байгаа гэхэ. Тиимэкээ гэртэхи ажалаа хуулэжэ байхын тула Хитаахан гэдэг хубууе зараса болгон гэртээ байлгаба ха. Хубуун хамаг ажалыенъ хээд лэ байдаг кэн. (Буряад арадай онтохон. «Хитаахан хYбYYн») [Гунгаров, 1983].
Буряад арадай дунда дэлгэркэн таабаринууд байгаалиин узэгдэлнууд, гэрэй ба зэрлиг амитад, хунэй бэеын хубинууд, ажабайдалай хэрэгсэлнууд, эрдэм куралсал, Эхэ орон тухай гэхэ мэтэ темэнуудтэ зорюулагдакан байдаг (Буряад арадай таабаринууд тухай) Аман зохёолой YГYYлэлнYYДые, YГYYлэлнYYДЭй хэhэгYYдые найруулгын, жанрай, байгуулалгын талаар илгаруулха бYрилдYYлхэ упражненинууд.
Yгтэhэн YГYYлэлнYYДые анхаран уншаад, алиниинь онтохоной YГYYлэл бэ гэжэ элирYYлэгты
а. Онъ^н угэнууд хундэ кургаал, заабари хэлэкэн аман зохёолнууд. Онъ^н угэнууд элдэб олон темэнуудтэ зохёогдомн байдаг.
б. Углввгуур сакан бургажа эхилбэ.
- Шубуунай зада оробо. Шубууд дулаан ороноо бусаханъ, - гэбэ эжы.
Удэ багта гаан-гуун гэкэн дуун хойто ой тээкээ дуулдаба.
Энэ уедэ би тулеэгээ оруулжа байгаа кэм. Галуудай абяан бури дутэ болобо. Тиигэкээр зэлэ татан хушуураад, галууд ниидэнэ. Тэдэнэй далинуудаа дэбихэнъ дуулдана. Олон гээшэнъ! Янгар дээшээ хараад, hyyлээ шарбан гангинаба.
- Баяртай, галууд! Уулзатараа! - гэжэ hyхирбэб.
Хугшэн эжы хэрэлсы дээрээ гаража, хойнокоонъ hарабшалжа:
- Ай, хвврхы, доогуур ниидэжэ ошобо. Тарганаа орхёо. Малнай тарган ондо орохонъ, - гэнэ.
Галууд кужааг дээрэ ошожо кууба. Тиигээд удэшэ багта hyрэглэн ниидээ кэн.
в. Хаанай зарасануудай ерэхэдэ, баянайхи хараажа байжа уншэн басага гаргаба. умэдхуулжэ узэхэдэнъ, ехэ зохидоор таараба. уншэн басаган унввхи шулуундаа ошожо хубсалаад, хаанайда ошохо зэргэтэй болобо. Тиигэжэ угытэй уншэн басаган хаанай бэри боложо, олон уритэй амар жаргажа куугаа кэн. (Буряад арадай онтохон. «Угытэй Yншэн басаган»).
YгYYлэлнYYДые анхаран уншаад, алиниинь онь^н y13 бэ гэжэ элирYYлэгты.
а. Шэжэp aлтaap xубcaлhaн Шэлдэг haйxaн xуhaд coo Гал дулэн унгэтэй
Гант мoдoн улайна.
б. Toншoнoб, moншoнoб, Toлгoймни убдэнэ. Toншooгyйдэм ГэдэНэмни улдэнэ.
в. Зyбыeнъ xэлэxэдэ, Зypxэ xaдxaxa. Yнэнииeнъ xэлэxэдэ. Yлэ aлдaxa.
Оштоной xэhэг ямaр янзын онтоxондо xaбaaтaйб?
а) aмитaд тyxaй
б) aжaбaйдaлaй
в) шэдитэ.
Уpдa шгта Заган нютагта aжahуудaг уxaacaйтaн угай нэгэ нoён бaйhaн юм. Tэpэ нoён xamyy xapyy haмгamaй, XYYгэдгyй аад, эд зввpeэp exэ баян байгаа гэxэ. Tиимэhээ гэpmэxи ажалаа XYYлэжэ бaйxын тула Хитaaxaн гэдэг XYбyYe 3apaca бoлгoн гэpтээ байлгаба xa. ХYбYYн xaмaг ажалъ^нъ xээд лэ байдаг hэн.
Оньпон угэнуудэй yдxa тaйлбaрилaгты.
а) Биб гэhэн гaнcaapaa, Бидэ гэhэн oлoopoo.
б) ropxo xapaaгYй аад, Гуталаа тайлаба.
Xоёрдохи булэг упражненинууд бaгa жaнрaй aмaн зоxёолой yрaн aргaнyyдые элируулкэ, тэдэнэй уургэ ойлгоxо, тaйлбaрилxa maдaбaри бYрилдYYлxэ зорилготой. Амaн зоxёолой угуулэлнуудэй xэлэн дээрэ xYдэлxэдee, зоxёолой бaйгyyлгa ойлгоxо, угуулэл шэнжэлжэ hyрaxa xэрэгтэ дaдxaaн орyyлxa aргa олгоxо. Онтоxоной, тaaбaриин, оньhон угын онсонyyдые ойлгожо, тyсxaй онсоорнь илгaрyyлxa дaдaлтaй болоxо. Иимэ maдaбaри xожомоо eehэдынгee угуулэлнуудые зоxёоxодонь Yндэhэн боложо Yгэxэ бaйнa.
Онтоxоной угуулэл дээрэ xYдэлxэдee, угуулэлэй гол бодолой сэдэб, xэлэнэй бaялигaй, синтaксисaй, болон aбяaнaй тaлaaр онсотой бaйдaг бaйгyyлгa ойлгоxо. Онтоxоной лексическэ aргaнyyдые, синтaксисaй тукэл xaрaaдaa aбaжa, xaбaaдaгma нюyрнyyдaй уургэ, сюжедуудэйнь пэлгээ элируулжэ hyрaxa болоно. Тyсxaйлбaл, «Хyлгaнa тэмээн xоёр» гэпэн онтоxо yнmaгты, угын дaбтaлгaнyyдые элируулжэ, xaaнa, aли уедэ пэлгээнууд болоноб гэжэ элируулэгты. Ямaр угэнуудээр xэлэнэб?
Онтоxонyyдaй yдxa тaйлбaрилжa гол haнaл бодол, сэдэбыень тодорxойлогты, эдэ maдaбaринyyдые yдaaдaxи yпрaжненинyyдaaр элируулжэ болоно. Жэтээнь, «Хyлгaнa тэмээн xоёр» гэпэн онтоxо yнmaгты, ямaр оньhон угэнууд онтоxоной гол бодолыень тодрxойлноб?
1. Ундэр хадын орой хооИон,
□ едэрхы хYнэй толгой хооИон.
2. Ахань ахашаг байхадаа Иайн, ДYYнь дYYшэг байхадаа Иайн.
3. ЗYбыень хэлэхэдэ, ЗYрхэ хадхаха. Унэнииень хэлэхэдэ. Улэ алдаха.
Оньhон YгэнYYДЭй гY, али YхибYYДЭй ееhэдынь hанаhан гаршагуудай туhаар YГYYлэлэй хэhэгYYДтэ нэрэ Yгэхэ. Жэшээнь: Онтохон шагнагты. Ямар нэрэ Yгэбэл зохид байхаб?
Иимэ аргануудые, модельнуудые хэрэглэжэ, бага наИанай Иурагшадай хэлэлгэ хYгжеехэhее гадна, тэдэнэй литературна хYгжэлтэ эршэдэнэ, YГYYлэлнYYДые илгаруулжа hурана.
1. Хэhэг уншаад, онтохоной уран найруулгауудые ологты.
Алтан наран ахань: «Арюухан басагаяа харгын хани болгожо, хажуудаа абажа ябаарай» - гээд, hара ДYYДЭэ Yгэhэн юм. hуулга бариhан басаган hеегэй хажууда зогсон, мYнгэн сагаан hарада хYрэтэрее мYнхэрее.
Тэрэ са^аа хойшо тYби дэлхэйн арад зон Yншэн хэнзэ багашуулые еегшеен хайрладаг болоhон юм. (Буряад арадай онтохон. «парада гараhан hайхан басаган».
2. Таабариинууд соо хэрэглэгдэhэн уран аргануудые ологты.
Хамаг юумэнhээ бага аад,
Халуун далайда тамардаг.
3. «Унэгэнэй хани нYхэсэл» гэhэн онтохо анхаралтайгаар шагнаад, ееhэдее оньhон YгэнYYДые зохёогты.
Гурбадахи булэг упражненинууд эхин hургуулиин hурагшадта багшын дурадхаhан модельнуудаар, тулгаха YгэнYYДЭэр, Yргэлжэл бэшэхэ YГYYлэлэй хэhэгYYДЭэр аман зохёолой YГYYлэлYYДые зохёохо хэлэлгын шадабари бYрилдYYлхэ зорилготой. Онтохон соо зураглагдаhан геройнуудые элирYYлхэ, баатарнуудта нэрэ hанаха, бусад ЗYЙлнYYД дээрэ Yндэhэлэн еерын онтохо зохёохо даабаритай упражненинууд болоно.
Онтохо YPгэлжэлYYлэн зохёохо шадабаритай болоно. Жэшээнь, эртэ урда сагта элдин буряад нютагта баян Балда алдартай, баггYй хажар hамгатай айлайхи hууhан юм.
Хоёр гурбан адлирхуу удхатай онтохонуудые удхаарнь хамтаруулжа еерын онтохо зохёохо шадабари ололго болоно. Тиигэжэ хоёр-гурбан онтохонуудай гол геройнуудай нэрэнYYД нэгэ зэргэдэ абаха. Жэшээнь, Шарлай, Хитаахан, Балда баян, Уншэн басаган, хаан баабай г.м. тиихэдээ нэгэ онтохондо гурбан герой^о олониие hанахагYЙ.
МYн энэ бYлэг упражненинуудта бYлэг бYлэгеер хYДЭлхэ арга олгогдоно, тиихэдээ hурагшад бэе бэеэ шагнаха, тэсэмгэйгээр хандаха, бэе бэеынгээ Yгэ дуулаха шадабаринуудтай болоно. Илангаяа hургалгын эхин Yедэ хамтадаа хYДЭлхэ шадабари бYрилдYYлгын эхи табиха. Тиихэдэ, hурагшад хYДЭлмэриеэ ееhэдее тYCэблэжэ hураха. Нэгэдэхи бYлэгынь
xэлэлгын бaйдaл тогтооxо гу, aли тэрэниие зyрaглaxa, xэлэлгын дaaбaри зоxёоxо, xэрэглэгдэxэ мaтериaл бэлдэxэ. Hyree булэгынь эбтэйгээр xYдэлжэ, дaaбaрииень бэелYYлxэ. Гyрбaдaxи булэгынь xинaлгын aжaл ябyyлжa, xоёр бYлэгee aжaл сэгнэxэ. Литерaтyрнa yнmaлгын xэmээлдэ бэеэ бэеэ hэлгэxэдэнь болоxо.
1. От^оной xэhэг yнmaaд, зyрaгдahaн угэнуудые нэгэ турэл
xeeрmeehэн
yдxaтaй угэнуудээр hэлгэгты.
Хаанай XYбyYн дypлaжa, тэpэ батга бaйлгaxын тула YYдэндээ xapyyл табиба. Нааданай тapaxын ypдa, бacaгaншъe бapuгдaнгYй гэpтээ ябaшahaн байба.
2. Оштоной угуулэл соо ymaрhaн юумэнэй нэрэнуудтэ тэмдэгэй нэрэнуудые haнaгты.
Yбгэнэй нyxэнhee гapaaд xapaн гэxэдэнъ, xyбcahaншъe угы, мopuншъe Yгы, Yнэгэншъe Yгы байгаа гэxэ.
3. YгYYлэлэй эxи онтоxоной угуулэл болгогты. Ямaр тэмдэгуудээр тэмдэглэxэбтa.
4. Тaрahaн тaaбaри сyглyyлa.
XYбYYн, caгaaxaн, дуугай, epэxэдээ, xэбтэxэдээ, бycaxaдaa, дapyyxaн, ôapxupàaz.
5. От^он ургэлжэлуулэгты.
Уpдын ypдa тгта Yбгэн XYгшэн xoëp aжahyyдaг hэн xa. Tэдэ...
6. Yгтэhэн угэнуудые xэрэглэжэ онтоxоной эxи зоxёогты.
YглeeгYYр болоxодо, Yнu yрдa сaгтa, нэгэтэ, бaян xоймортоо,
xaaнaй, убгэн xYгmэн.
Дурбэдэхи булэг упражненинууд xYYrэдэй угэ xэлэ бaян болгоxо гэпэн тэглэлтэй.
Синономyyдaй болон aнтонимyyдaй тоодо ородог угэнуудые xэрэглэжэ, eehэдынгee онтоxоной угуулэлнуудые зоxёоxо. Амaн зоxёолой бaгa жaнрнyyд болоxо тaaбaринyyдые болон оньhон угэнуудые зоxёолгоxодо угын нeeсэ элбэгжэдэг, тиимэ зоxёолнyyдые зоxёоxын тyлa hyрaгmaд aмитaдaй aбaри зaн, зaнmaл мэдэxэ, ондоо элдэб юумэнуудэй дуургэмээр уйлэнуудые, онсолиг мэдэxэ ёпотой болоно. Тэдэнэй кругозорынь ургэн, гунзэгы бaйxa болоно.
1. Адaлирxyy угэнуудээр тaaбaриин угэнуудые ондоо болгон hэлгэжэ, шэнэ тaaбaри зоxёогты.
Алтан аяга
Xapaxaàa дутэ,
Xaзaxaàa xono.
2. Yгтэhэн онь^н угын угэнуудые xaрma yдxaтaй угэнуудээр hэлгэгты.
Yнэншэ XYн oлoндo этшэлтэй,
Xyдaлшa XYн xaмaгтa эт^элгуй.
3. Угс^эн таабари анхаралтайгаар уншаад, YгэнYYДЭЙнь удха сэгнээд, ондоо YгэнYYДЭэр hэлгэжэ, баабгай, шоно, миисгэй, нохой, хонин, ямаан, Yнеэн г.м. амитад тухай таабаринуудые зохёогты.
Убэр, убэр эреэхэн,
Эреэн элжэгэн жороохон,
Ьуул дээрээ сагаантай,
Ьуужэ дээрээ ногоонтой.
4. Онтохоной YЙлэдэгшэ нюурнуудай абари зангыень, заншалыень hэлгээд «урбалдашаhан» онтохо зохёогты.
Табадахи булэг упражненинууд уран hайхан уншалгын шадабари бYрилдYYлхэ гэhэн зорилготой [Содномов, 2018].
Уран hайханаар уншажа шададаг дYршэлтэй болгохо зорилготойгоор шабинараа тусхай (аялгын hубарилай) тэмдэгYYДые табижа hургабал hайн. Иимэ шадабаритай болгоо hаа, hурагшад арадай аман зохёолой YГYYлэлнYYДые hайнаар уншаха шадабаритай болохо байна.
1. Уран уншалгада бэлдэхэ упражненинууд.
а) Зогсолтонуудай тэмдэгYYД.
«найга^Ьан нэгэ зурлаа» богонихон зогсолто «найгаhан хоёр зурлаа» удаанхан зогсолто
Анхаралтайгаар уншаад, «/» гу, али «//» зурлаануудые табижа, богони болон удаан зогсолтонуудые табигты.
Унэгэн эжы хуурмаг мэхэеэ гаргажа, шонынгоо мяхые эдижэ барабаб гээд, баабгайн абажа ябакан хубаарита мяхыень амтархажа эдилсэбэ. Уданшьегуй баабгайн абажа ябакан мяхан дуукаба. Тэдэнэр хоёр хоног соо хоокон шахуу ябаад, гурбадахи хоногынь болобо.
б) Удхын сохилто табиха тэмдэгYуд.
«дээшэнь татаhан зурлаа» шангаханаар уншалга;
«доошонь татаhан зурлаа» hулаханаар уншалга; «YгэнYYдэй доогуур зураха» утаханаар татажа уншалгаа; хоёр Yгэ нэгэмYhэн, тYргэхэн уншалга);
«долгитуулhан зурлаа» энеэдэтэй байхаар, шогложо, ёгтолжо, байгаад уншахаар YгэнYYд.
Онтохоной хэhэг анхаралтайгаар уншаад, тусхай тэмдэгYYдые табигты.
Унэгэн эжы баабгайгаа хутэлввд саашаа ябаба. Тэрэнээ дахуул дахуулкаар, нэгэ байса хабсагайн эрмэг дээрэ асараад:
Оройхон боложо байна. Эндэ хонолго бариха болохомнай гу? -гээд, баабгайгаа хабсагайн эрмэг дээрэ хэбшуулжэ, еврее нугее т аладань хэбтэбэ.
Тиигэжэ хэбтэкээр:
- Яагаа зайгYй юм даа. Нэгэ заа саашаханаа болоод хэбтэл даа, - гэбэ Yнэгэн эжы.
Баабгайнъ саашаа мухаринаб гээд, эгсэ хабсагайкаа хуу халин унаад ухэшэбэ.
Мэхэшэ Yнэгэн баабгайнгаа мяхые хэкэг хэкэгээр хубаажа, тэрэнээ байсын XYндыдэ зввнэ, зургэдэнэ.
Тэрэ мяханайнъ унэрввр хулганаанууд хаана-яанакаа ерэдэг болобо. Ушэлкэн Yнэгэн эжы арга мэхээрээ хулганаануудые барижа, хоолоор дутахаяа болибо.
Муу мэхэтэй Yнэгэнтэй нухэсэхэ гээшэ иимэл байна бшуу. (Буряад арадай онтохон <^нэгэнэй хани нYхэсэл») [Гунгаров, 1983].
2. Зохёол уншахатай дашарамдуулан гYЙсэдхэхэ зорилго элирYYлжэ hургаха упражненинууд
а) Онтохоной хэИэг анхаран уншагты, али YгэнYYДые хоолойн аялгаар илгажа уншахабта, гэжэ тодорхойлогты?
Унэгэн эжы, шандаган, шоно, баабгай дYрбэн нэгэдээд, Иубарин саашалба. Тиигэжэ ябакаар Yнэгэн баабгайдаа дутэхэн ошоод, шэхэндэнъ иигэжэ шэбэнэбэ:
- Абгай, саада шандагаяа харал даа! Шамдаа эдеэрхэнэ ха. Юундэ урал амаа долёоноб.
Баабгайн обёорон харахаданъ, нээрээшъе шандаганай кэтэрхэй урал зармалзажа харагдана. Баабгай сухалаа XYрввд, шандагаяа хахара удара татажа, тэрэнээ гурбууландаа хубаажа эдеэд, саашаа ябабад ха.
б) Сэдьхэлэй байдал харуулха YгэнYYДые онсолон тэмдэглэгты, хэhэг уншахадаа сэдьхэлэй ямар байдал харуулхабта?
Ьамгад Иэлъбэдэнэ, Иэлъбэдэнэ, эръенYYдые хараашална. Харин Yнэгэн тYрсYYгэй хажууда аркан олбогоор хушаад хэбтэшэбэ. Унтааша болоод, талха эдижэ эхилбэ.
- Унэгэн, унэгэн! Харыш, голдо XYрэбэбди, - гэжэ камгад кYXирэлдэбэ.
- Энэ голтнай Эчэлъго - «ЭхилээдYйб». Саашаа тамарагты.
в) Аман соогоо аалихан уншаад, юрэ хeeрэhэн маягтайгаар уншалга бэлдэгты
ХYн тархяа гунхылгаад, аалихан гэр тээшээ галгиба. Зуурандаа нохойгоо абажа, нэн тYPYYн тэрэнээ эдеэлYYлбэ. Хаякан шэрдэгээ абажа эбхээд, хуурай газарта абаашажа табиба.
Энээнкээ хойшо тэрэ XYн XYргэкэн тука гээшые кайнаар харюулдаг болобо.
г) ГайхаЪан, шоглоИон маягтайгаар уншалга бэлдэгты
Баянайда XYрэжэ ерэхэдэнъ. Баянайхимнай барлаг басагаяа нюугаад, ввкэдынгвв басагадта YмэдхYYлжэ, тааруулжа ядаба, теэд яажашъе тааража YгэбэгYй.
Хаанай зарасанууд кввргвв бусажа:
- Нэгэшъе хундэ таарабагуй, харин нэгэл угытэй басаганда гутал умэдхуулжэ узввгуйбди, - гэжэ хэлэбэд.
- Ошогты, тэрэ басага олоод, умэдхуулжэ узэгты, - гэжэ хаан захирба.
Хаанай зарасануудай ерэхэдэ, баянайхи хараажа байжа уншэн басага гаргаба. умэдхуулжэ узэхэдэнъ, ехэ зохидоор таараба. уншэн басаган унввхи шулуундаа ошожо хубсалаад, хаанайда ошохо зэргэтэй болобо. Тиигэжэ угытэй уншэн басаган хаанай бэри боложо, олон уритэй амар жаргажа куугаа кэн. (Буряад арадай онтохон. «Угытэй Yншэн басаган») [Гунгаров, 1983].
д) Геройн хэлэИэн YгэнYYДые сухалдаhан маягтайгаар уншалга бэлдэгты.
Тиигээд гэртэнъ ороходонъ, Шадамар барлаг урдаа обоо собоо мяха табижархинхай , дуугархашъе сулоогуй эдеэлжэ кууба.
- Иихэдээ яакан шолмобши? Юундэ тонилонгоо тонилообши, моримни яакан бэ? - гэжэ баян амяа татажа ядан хашхарба. (Буряад арадай онтохон. «Шадамар Шалхагар хоёр») [Гунгаров, 1983].
е) Энэ хэИэг баярлаЪан, омогорхоИон маяг гаргажа уншагты
Хубуун хуур дээрээ наадажа эхилбэ. тэрэ хуураа татажа, уйдажа куукаар зэрлиг басагадай гаража ябашакыенъ мэдэнгуй улэшэбэ ха. Ямар хунуудээр уулзаба гээшэбиб гэжэ канаагаа зобожо хэбтэкээр унташаба. Тэрэ ехэ кайхан зуудэ зуудэлбэ ха: «Убсуундээ хурэмэ кахалтай убгэнтэй уулзабаб, хул можомни убдэхэеэ болибо».
Тэрэ кэрин гэхэдээ, нэгэ баян хунэй байшан соо хэбтэбэ. Эръелдэжэ харахаданъ, мунеехи убсуундээ хурэмэ кахалтай убгэниинъ хажууданъ куужа байба. Тэрэ убгэн хубуунэй гаркаанъ татажа, «нугее гэртэмнай орожо сай уугты», - гэбэ ха. Бодон гэхэдэнъ хулынъ убдэхэеэ болишонхой байба. тэрэ хубуунэй гэртэ ороходонъ, нэгэ хугшэн сай аягалжа угэбэ, унеехи гурбан басагадынъ куужа кууба. (Буряад арадай онтохон. «Хуурша хYбYYн») [Гунгаров, 1983].
ж) Баhуулhан, наадалуулhан маяг зан гаргажа уншаха.
Басаганай уканай эръедэ ошоод, ургы сэсэг туухэдэжэ, уянгатай дуугаа дуулажа, удаахан наадажа куутарнъ, гааруу хажар эхэнъ гартаа бургаака далайгаад, галзуу шангаар хашхарба:
- Юундэ уни болобош, юу хэжэ куубаш? Юрэндэг буруутай шамайе кара наран абаашакай! - гэкэн харша камганай хараал шэрээл дуулахадаа, сохюулхаяа байкан тэрэ басаган гуйжэ бодохо ... (Буряад арадай онтохон. «Иарада гараИан Иайхан басаган») [Гунгаров, 1983].
Зургаадахи булэг упражненинууд Хеерэхэ шадабари бYрилдYYлхэдээ, холбоо хэлэлгэ хYгжеелгэдэ онсо анхарал хандуулагдана. Нэнэ тYPYYн YГYYлэл ЗYбеер уншуулжа Иургаха. YгэнYYДые эли тодоор YгYYлхэ, мэдYYлэлнYYДые ЗYбеер аянгалан уншуулжа еИургаха. YгYYлэл ЗYбеер уншажа ИураИан хойнонь, дэлгэрэнгы хеерэлгэдэ Иургаха. Эерынгее Yгеер хеерэхыень баадхаха. Дээрэ хэлэгдэИэн э
лдэб аргануудые хэрэглэхэ, хYYгэдэй Y^rn, хэлэлгын сан элбэгжYYлхэ.
а) Унэгэн баабгай хоёрой ябадал тухай еерынгее Yreep хеерэжэ угэгты. Буряад арадай онтохон. «Унэгэнэй хани нYхэсэл».
б) Илгаhан YгэнYYДые Иэлгэжэ, Yгтэhэн хэпэг еерынгее Yгeeр хеерэжэ угэгты.
«ХYгшэрхэ сагни ерэжэ, ургэншэ хулганаагаа харахаяа болибо губ? Хулнуудни XYШЭЖЭ, торхируугаа хусэхэ шадалгYй болобо губ?» - гэжэ унэгэн уйдан гашуудан ябаба гэхэ. «Иигээд байхадаа ямар арга бэдэржэ, амин жм залгаха бажпб» - гэжэ бодобо. (Буряад арадай онтохон. «Унэгэнэй хани нYхэсэл») [Гунгаров, 1983].
в) «Унэгэнэй хани нYхэсэл» гэhэн онтохо hажаагаад, еерын онтохо зохёогты. Тиихэдээ эдэ геройнуудай орондо ондоо Yйлэдэгшэ нюурнуудые hанагты. Тэдэнэй абари зан, аяг ааша тухай бодомжологты. Ямар геройнууд таанадта хэрэгтэйб?
Эндэ зохёон байгуулhан коммуникативна упражненинуудай системэ бага наhанай hурагшадай аман хэлэлгэ хYгжeeлгэдэ аргагYй ехэ, онсо YYPгэтэй байhаниинь элирбэ. Манай дурадхаhан упражненинууд багай наhанай хуртэдэй аман хэлэлгэ хYгжeeхэhээ гадана, тэдэй ухаан бодолой гYЙсэ хурсадхаха, юрэнхы оршон байдал ойлгохо, сэдьхэлээ ханаха шадаринуудыень улам гYнзэгырYYлхэ болоно.
Библиографический список
Аншакова, С. Ю. Работа над эпитетом как средство раскрытия жанровых особенностей сказки // Начальная школа. 2004. №6. С. 55-58.
Бобровская, Г. В. Обогащение словаря младших школьников // Начальная школа. 2009, № 6. С. 76-80.
Божок, А. Л. Фольклор как средство развития личности младшего школьника // Вестник ТГУ. 2011. Выпуск 12 (l04). С. 180-182.
Воюшина, М. П. Модернизация литературного образования и развитие младших школьников. СПб.: Издательство «Сударыня», 2007. 320 с.
Гунгаров, В. Ш. Бурятские народные сказки / В. Ш. Гунгаров, С. С. Бардаханова, Д. Ц. Бальжинимаев. Улан-Удэ, 1983. 144 с.
Кочерга, У. В. О проблеме обогащения лексического запаса младших школьников / У. В. Кочерга, Е. В. Ушакова // Образование и культура в развитии современного общества: Материалы международной научно-практической конференции. Часть 1. Новосибирск: Изд. ООО «БАК», 2009. 680 с.
Красильникова, О. А. Развитие речи младших слабослышащих школьников на уроках литературного чтения. СПб.: Каро, 2005. 176 с.
Львов, М. Р. Методика развития речи младших школьников. М.: Просвещение, 2011. 176 с.
Никитченков, А. Ю. Фольклор в системе филологической и методической подготовки педагогов начальной школы. М.: МПГУ, 2013. 272 с.
Сердюк, М. А. Об изменении подходов к изучению фольклора в начальной школе // Начальная школа. 2011. № 2. С. 8-11.
Содномов, С. Ц. Изучение бурятского героического эпоса «ГЭСЭР» в школе // Международный информационно-аналитический журнал «Crede Experto: транспорт, общество, образование, язык». 2019. С. 232-242. I
Содномов, С. Ц. Литературное развитие младшего школьника средствами фольклора. Улан-Удэ: Издательство Бурятского госуниверситета, 2018. 178 с.
Соловейчик М. С. Работа по культуре речи на уроках русского языка // Начальная школа. 2010. №7. С. 21-25.
Троицкая, Т. С. Литературное образование младших школьников. Коммуникативно-деятельностный подход. М.: Изательство АПКиПРО, 2004. 247 с.
Хамаганов, В. Ж. Арадай аман зохёолнуудаар Ьурагшадай хэлэлгэ хYгжeeлгэ // Эхин классуудай ба тYрэлхи хэлэ литературын багшанарта туЬаламжа. Улан-Удэ, 1983. С 59-71. Хамаганов, М. П. Бурятская фольклористика. Улан-Удэ, 1962. 454 с. Арьясурэн, Ч. Орчин уеийн монголын хуухдийн утга зохиол. Улаанбаатар, 1980. 255 с. Гаадамба, Ш. Хуухдийн зохиолын хэлгий учир // Сурган хумуужуулэгч. Улаанбаата, 1967. № 1.
Буянтогтох, Ш., Ван-Жин-Хуа. Монгол хYYхдийн аман зохиолын чуулга. 1, 2 дэвтэр. Хех-хото, 1990.
References
Anshakova, S. Yu. (2004). Work on the epithet as a means of revealing the genre features of the tale. Primary school. 6: 55-58. [in Russian]
Bobrovskaya, G. V. (2009). Enrichment of the vocabulary of junior schoolchildren. Primary school. 6: 76-80. [in Russian]
Aryasuren, C. (1980). Orchin ueiyn mongolyn huuhdiyn utga zohiol. Ulaanbaatar. 255 p. Bozhok, A. L. (2011). Folklore as a means of developing the personality of a junior schoolchild. Bulletin of TSU. 12 (104): 180-182. [in Russian]
Buyantogtokh, Sh., Wang-Jin-Hua. (1990). Mongol khYYkhdiyn aman zokhiolyn chuulga. 1, 2 devter. Hehhot.
Gaadamba, Sh. (1967). Huukhdiin zokhiolyn helgiy uchir. Surgan humuuzhuulegch. Ulaanbaatar. № 1.
Gungarov, V. Sh., Bardakhanova, S. S., Balzhinimaev, D. TS. (1983). Buryat folk tales. Ulan-Ude. 144 p. [in Russian]
Khamaganov, V. Zh. (1983). Aradai aman zokheolnuudar huragshadai helelge hYgzheelge. Ehin
klassuudai ba turelhi hele literary bugshanarta tuhalamzha. Ulan-Ude. 59-71.
Khamaganov, M. P. (1962). Buryat folklore. Ulan-Ude, 454 p. [in Russian]
Kocherga, U. V., Ushakova E. V. (2009). On the problem of enriching the vocabulary of junior
schoolchildren. Education and culture in the development of modern society: Materials of the
international scientific and practical conference. Part 1. Novosibirsk: Ed. LLC "BAK". [in
Russian]
Krasilnikova O. A. (2005) The development of the speech of younger students with hearing impairment at the lessons of literary reading. Saint Petersburg. 680 p. [in Russian] Lvov, M. R. (2011). Methodology for the development of speech in younger schoolchildren. Moscow. 176 p. [in Russian]
NikitchenkovA.Yu. (2013). Folklore in the system of philological and methodological training of primary school teachers. Moscow. 272 p. [in Russian]
Serdyuk, M. A. (2011). About changing approaches to the study of folklore in primary school. Primary School. 2: 8 - 11. [in Russian]
Sodnomov, S. Ts. (2018). Literary development of a primary school student by means of folklore. Ulan-Ude. 178 p. [in Russian]
Sodnomov, S. Ts. (2019). Study of the Buryat heroic epic "GESER" at school. International information and analytical journal "Crede Experto: transport, society, education, language". 4: 232-242. [in Russian]
Soloveichik, M. S. (2010). Work on the culture of speech at the lessons of the Russian language. Primary School. 7: 21 - 25. [in Russian]
Troitskaya, T. S. (2004). Literary education of junior schoolchildren. Communicative activity approach. Moscow. 247 p. [in Russian]
Voyushina, M. P. (2007). Modernization of literary education and development of primary schoolchildren. Saint Petersburg. 320 p. [in Russian]
