CC BY
6
НАЧАЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ: ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА
УДК 82 (571.54)
ББК 83.3 (2 Рос. Бур) С 57
КОМПЛЕКСНЫЙ ПОДХОД К ИЗУЧЕНИЮ БУРЯТСКИХ НАРОДНЫХ СКАЗОК НА УРОКАХ ЛИТЕРАТУРНОГО ЧТЕНИЯ
Сономбал Цыденович Содномов доктор педагогических наук, доцент, профессор ГАУ ДПО РБ «Бурятский республиканский институт
образовательной политики» Улан-Удэ, Россия Sodnomov65@mail.ru
Бурятская народная сказка - это сокровище народной мудрости. Её отличает глубина идей, богатство содержания, поэтичный язык и высокая воспитательная направленность.
Опыт работы в экспертных комиссиях и наблюдения уроков литературного чтения по изучению народных сказок на бурятском родном языке показал, что на занятиях учитель не обращает особого внимания на структуру сказки, не в достаточной мере проводит ее анализ. Урок литературного чтения превращается в урок просто чтения и пересказывания сказочного текста. Поэтому в данной статье автор предлагает комплексный подход и принцип целостного анализа бурятских народных сказок на уроках литературного чтения на бурятском языке.
Ключевые слова: народная сказка, народная мудрость, комплексный подход, принцип целостного анализа, приемы чтения и анализа сказок, структура сказки, литературное чтение.
AN INTEGRATED APPROACH TO THE STUDY OF BURYAT FOLK TALES AT THE LESSONS OF LITERARY READING
Sonombal Tsydenovich Sodnomov Doctor of Pedagogics, Associate Professor Professor, GAU DPO RB "Buryat Republican Institute of Educational
Policy" Ulan-Ude, Russia Sodnomov65@mail.ru
The Buryat folk tale is a treasure of folk wisdom. It is distinguished by the depth of ideas, rich content, poetic language and a high educational potential.
The author's experience of working in expert commissions and observing lessons devoted to the study of folk tales at literary reading lessons in the Buryat language showed that teachers do not pay much attention to the structure of fairy tales and do not adequately analyze them. A lesson in literary reading turns into a lesson of reading and retelling a fabulous text. Therefore the paper offers a comprehensive approach and the principle of a holistic analysis of Buryat folk tales at the lessons of literary reading in the Buryat language.
Key words: folk tale, folk wisdom, integrated approach, the principle of holistic analysis, methods of reading and analyzing fairy tales, structure of a fairy tale, literary reading.
ЛИТЕРАТУРНА УНШАЛГЫН ХЭШЭЭЛНУУДТЭ
АРАДАЙ ОНТОХО УЗЭЛГЭДЭ УЛХЭЭ АРГА ХЭРЭГЛЭЛГЭ
MYHee Yедэ эхин шатын hугуулинуудта ФГОС-ой нэбтэруртэгдэжэ байан ха^Ьада литературна уншалгын хэшээлнYYДые 3Y6eep эмхидхэхэ шухала. Литературна уншалгын хэшээлнYYДые ородшье, буряадшье хэлэн дээрэ эмхидхэлгэ багшын талаИаа тон ^нзэгы теоретическэ мэдэсэнYYДые эринэ.
Буряад арадай фольклор шэнжэлдэг мэдээжэ эрдэмтэд Н. О. Шаракшинова [Шаракшинова, 1959], Е. В. Баранникова [Баранникова, 1981], С. С. Бардаханова [Бардаханова, 1974], Б. Д. Цыренов [Цыренов, 2001] бэшэшье олон эрдэмтэдые нэрлэмээр байна, ^нзэгы шэнжэлэлгэнYYДые Yнгэргэhэн байна, эдэ ардэмтэдэй ажалнуудынь эхин hургуулиин, мYн юрэнхы hургуулиин методикодо хэрэглэгдэхэ ёhотой. ШэнжэлэлгэнYYДЭЙ туhаламжатайгаар хYYгэдэй онтохо уншаха, бага наhанай хYYгэдые онтохонтой танилсуулха методическа системэ зохёогдохо болоно: дасгал (упражнени), асуудалнуудые, даабаринуудые, дидактическа наадануудые зохёожо ДYPЭHYYДЭЙ системэ, сюжет, композици, найруулга, хэлэнэй Yгын уран арганууд.
ХYYгэдэй хYгжэлтэдэ онтохонууд аргагYЙ ехэ удха шанартай, юундэб гэхэдэ, бултанай мэдэhээр, бага наЪанай hурагшад онтохонуудые hонирхон уншадаг. Онтохонууд тодо тобшо байгуулгатай, Yсeeн Yйлэдэгшэ нюурнуудтай, уран аргануудые элбэгээр хэрэглэжэ, уранаар зхохёогдо^н байдаг. Онтохонуудые уншахадаа hурагшадай сэгнэлтын hанамжанууд хYгжэдэг байна. Онтохонуудай анализ хэхэдээ hурагшад ехэнхидээ иимэ асуудалнуудтай ушардаг: ХYнэй ямар шанар ехээр сэгэнгэдэнэб? Юунэй тYлee Yйлэдэгшэ нюур хэhээгдээб, юунэй тYлee урмашуулагдааб? г.м.
Онтохо анализ хэжэ, шэнжэлжэ hурабал уран зохёолой байгуулга ойлгожо, тэрэнэй удхын Yзэл сурталыень, хэлэнэйнь уран аргануудые, онсонуудыень ойлгожо hураха болоно.
Онтохоной дYрэнYYдэй системэ. МYнee Yедэ эхин шатын hугуулида онтохо Yзэлгэ геройнуудай хэhэн Yйлэ хэрэг элирYYлгээр хизаарлагдана. Онтохонуудые шэнэ гуруримаар Yзэжэ эхилбэл, гансал геройнуудай ДYPэ дээрэнь хYДЭлэлгэ бэшэ, мYн бэшэ ДYрэнYYД (пейзаж, интерьер, оршон байдал, байгаали г.м.) дээрэ хYДЭлхэ шухала. Иимэ шэглэлтэйгээр ажалаа эмхидхэбэл, хэдэн шата баримталха шухала:
- онтохоной удхын анализ - онтохоной гол Yйлэдэгшэ нюурнуудые илгалга, тэдэнэй абари зан элируртгэ, сэгнэИэн тодорхойлолго (характеристика) байгуулха;
- персонажнуудай онтохон соо ДYYPгэhэн YYPгэ, тэрэнэй онсонуудые элирYYлгэ, сээжээр геройн портрет зураглахадаа оршон байдал тогтооИон деталь-дYрэнYYДЭЙ уургэ хараадаа абаха;
- гол геройнууд тухай мэдэхэ болоИон юумэнYYДЭЙ онсодхон согсолхо, дуурэн тодорхойлолго табиха.
Онтохон соо Yгтэhэн дYрэнYYДЭЙ системэтэй ажаллахадаа, Иурагшадые дурэ бухэнэй YYPгэ элирYYлжэ, ДYYPгэhэн YYPгэhээнь уламжалан тодорхойлолго Yгэжэ hургаха.
Эхин hургуулиин программын ё^ор хоёрдохи классhаа эхилээд, hурагшад онтохоной олон дурэнуудтэй ушарна. Тиимэhээ, тэдэ персонажнуудай онсонуудтай hурагшадые танилсуулха, шэдитэ ЗYЙлнYYДые нэрлYYлжэ, тухайлуулжа hургаха. Онтохоной эпизодуудые анализ хYYлэжэ hургажа байхадаа, тэдэ ЗYЙлнYYДЭЙ удхыень, дYYPгэhэн YYPгыень элирYYлхэ шадабари олгохо.
Онтохоной дурэнуудэй системэтэй танилсуулга «Шоные мэхэлhэн шандаган» гэhэн онтохонhоо эхилэе. Мэдээжэ методикодо Yндэhэлэн онтохонтой танилсуулха. Зохёол бухэлеэр хадуун абалгада бэлэдхэл эндэ тухайламжалан багсаан хэлэхэ (антиципация) арга хэрэглэгдэнэ. Бидэ мYнeeдэр «Шоные мэхэлhэн шандаган» гэhэн онтохонтой танилсахабди. Энэ онтохоной нэрэ уншаад, юун гэжэ хэлэхэ байнабта? (Шоные шандаган мэхэлээ). Онтохо анхаралтайгаар шагнаад, асуудалда харюусая «Хайшан гээд шандаган шоные мэхэлжэ, бэеэ абарааб?».
Онтохо бухэлеэр хадуун абалга. Онтохо бухэлеэр хадуун абалга заабол багшын сээжэ хвврэлгэ байха ё^той [Содномов, 2005, 2019]. Юундэб гэхэдэ, онтохон хэр у^аа хойшо туудэгэй дэргэдэ тYYPЭЭн хеерэгдэдэг байhан. Энэ гурим баримталха шухала, юундэб гэхэдэ буряад хYYгэдэй хYгжэлтын (принцип природосообразности) онсо анхаралдаа абанабди.
Багшын хeeрэлгэ шагнаhан хойнонь hурагшадай бодомжолжо Yзэхын тула нэгэ хэды саг соо намдуу байдал тогтоохо. Тиигээд юрэнхы асуудалнуудые табяад, ойлгогдоогYЙ YГЭHYYДЭЙ удха элирYYлхэ. Yгы гэбэл, онтохо хeeрэлгын Yедэ ойлгогдоогYЙ YГЭHYYДЭЙ удха элирYYлжэ болохо. Онтохо шагнаhан хойнонь hурагшадай hанамжануудые хэлYYлхэ, eehэд хоорондонь хeeрэлдee эмхидхэхэ. ТYPYYшын hанамжануудаар хубаалда^Ьан хойноо, бэеэ даанги уншалга Yнгэргэхэ. Удаань олон янзын аргануудые хэрэглэн онтохоноо анализ хэхэ. Эхин hургуулиин гол зорилгонуудайнь нэгэн гэхэдэ, уншалгын шадабари нарижуулга, тиимэhээ онтохо анализ хэлгэ, уншалгын дадал нарижуулгатай тон нягта холбоотой. Онтохонуудай анализ хэхэдээ, уран зохёол уншахадаа хэрэглэгдэдэг аргануудые хэрэглэхэ.
Анализ Yнгэргэлгын Yедэ онтохоной дYрэнYYДые зэргэсуртхэ. Ьурагшадай урда иимэ даабари табиха: мYнee хоёр бYлэг боложо хубаараад шандаган, шоно хоёрой ДYPэ тодорхойлхобди. Ьурагшад бYлэг дундаа хeeрэлдeeд, геройнуудай характеристикэ табина. Иимэ регулятивна YЙлэ ДYYPгэжэ, хамта hуралсалай проблемнэ асуудал шиидхэжэ hурана. МYн баhа коммуникативна YЙлэ ДYYPгэжэ, нYхэдэйнгээ хэлэhые шагнажа, ойлгожо, бYлэг соогоо хeeрэлдэжэ, хоорондоо хэлсэжэ, нэгэ hанал бодолдо ерэжэ, дамжуулха hурагшаяа элируртнэ [Пичугин, 2019]. Ьурагшадай бYлэгeeр хYДЭлhэнэй hYYлДэ, зэргэсYYлжэ онсонуудыень элирYYлhэн хойноо, ямар типэй геройнууд бэ гэжэ элируртхэ. Ьурагшад геройнуудай тодорхойлолго харуулхадаа, шандаган аймхай, тиигэбэшье hYбэлгэн, хYндэмYYшэ, шоно муу бодолтой, хомхой, тэнэг гэжэ элируртбэ.
Онтохоной гол геройнуудай тодорхойлолго фишбоун дээрэ харуулжа болохо. Онтохоной гол геройнууд хэд бэ? (фишбоунэй тархи дээрэ бэшэнэбди) шандаган, тэрэнэй тодорхойлолго дээрэнь бэшэхэбди. Шоно, тэрэнэй тодорхойлолго доронь бэшэхэбди.
Онтохо Yзэлгын удаадахи шатада, персонажнуудай онтохон соо ДYYPгэhэн YYPгэ, тэрэнэй онсонуудые элирYYлгэ, сээжээр геройн портрет зураглахадаа оршон байдал тогтооhон деталь-дYрэнYYДЭЙ уургэ элирYYлгэдэ анхарал хандуулха. Шандаган ^алгануур дуутай, арга мэхэтэй), шоно (уршагар хамартай, тэнэг) хоёр тухай мэдэхэ болоhон юумэнYYДЭЙ онсодхон согсолжо, дуурэн тодорхойлолго табижа hурана. Тиигэжэ энэ онтохоной дурэнуудэй системэ тухай ойлгомжотой болоно.
Зохёолой сюжет дээрэ XYдэлэлгэ. Сюжет гэжэ юун бэ? Уран зохёол соо харуулагдаЪан геройнуудай хоорондохи харилсаанууд дээрэhээ гара^Ьан ушаралнуудые, YЙлэ хэрэгYYДые зохёолой сюжет гэдэг [Содномов, 2018, 2019].
Онтохоной сюжет Yзэлгэ хэдэн шатануудhаа бYридэнэ:
- онтохоно соохи сюжедуудые мYн тэдэнэй дундын холбоо элирYYлхэ;
- YЙлэдэгшэ нюурнуудай хэhэн YЙлэ хэрэгYYДые сюжет бухэндэ элирYYлхэ;
- сюжедэй элементнYYДые илгаруулха;
- сюжедэй элемент бухэниие YЙлэдэгшэ нюурнуудай хэhэн YЙлэ хэрэгYYДтэй ЗYрилдYYЛхэ.
Онтохоной эхин. Буряад арадай онтохонууд «урдын урда сагта ...», «анхан сагта дэлхэй дээрэ ...», «эртэ урдын Yедэ ...» гээд эхилхэhээ гадна, байгаалиин байдал, уларил зураглагда^Ьаар «Yбэлэй янгинама хYЙтэн ...», «зунай сагта зуhалан газараар унага даагад бухиндан ...», YЙлэдэгшэ нюурнуудай тодорхойлолгоhоо «адар томо бэетэй аад, ухаагаар hеел бэшэ тэмээн ...», «мэхэтэй эрэ тахяа далияа арбайлгаад ...», YЙлэдэгшэ нюурнуудай нэрэhээнь «Будамшуу гэжэ нэрэтэй ...», «Шадамар барлаг, Шалхагар баян гэжэ хоёр айл хYршэ ...», «Ерэнтэй сэсэн Далантай тэнэг гэжэ хоёр айлайхи зэргэлэн hуудаг hэн ха...» г.м. эхилhэн байна. Онтохоной эхи уншаад, ^Ьурагшад хэн, хэд, юун тухай уншахаяа ойлгоод байна гэжэ элируртмээр.
Yйлэдэгшэ нюурнуудай уулзалга. Ьурагшадай анхарал геройнууд хаана, ямар сагта, ямар байдалда бэеэ бэетэй ушарааб гэжэ тодоруулха. Шандаган «нэгэ Yндэрые арай гэжэ Yгсeeд, табхархан TYГCYYЛ дээрэ духынгаа хYлhэ аршан, амархаяа hууба. Эгээл иигэжэ hуутарнь, хажуу талаhаань шоно гараад ...» (Шоные мэхэлhэн шандаган), «мэхэтэй эрэ тахяа далияа арбайлгаад, ^рэмэл хорёо дээрэ гYЙжэ гараад, бухы хоолойгоороо донгодобо. ДYтын шугьЛаа Yнэгэн гYЙжэ ерэбэ» (Мэхэтэй эрэ тахяа), нэгэтэ Будамшуу баян айлай гэрэй хажууда нухэ руу модо хээд hуужа hууба. Гэр соо^о баян хYн гаража, будамшууе хараад, иигэжэ асууба ...», «Нэгэтэ шоно харанхы ехэ тайга соогуур нюдэеэ тэhэ бэлтылгэжэрхёод, ухаа мэдээ табин ^йжэ ябаба ха. ГYЙжэ ябахадань, урдаЪаань бар дайралдаба» (Шоно, бар, хоёр хYлтэй хYЙмэлдeeн) г.м.
Хаана ямар байдалда ушарhаниинь, YЙлэдэгшэ нюурнуудай дундын харилсаанай эхин боложо Yгэнэ. Шоно «... гYЙжэ ерэбэ. hYY, борсогорхон боро дааган шамайе эдихэм .. Шабарта унаад хэбтэhэн даагые хаана, ямар шоно эдеэ гэхыень дуулааhэмши? Ьайн амитан hаа, шабарhаамни гаргаад эдихэ байгааш ...» (Тэнэг шоно) энэ хeeрэлдeeнhee эхилжэ шонын ушаралта ябадалынь, хэhэн YЙлэ хэрэгуудынь, тэнэг байhаниинь элирнэ. «би Садатар Хооллуула гэжэ нэрэтэй хYбYYмби. Энэ нухэ руу нэнэ шара Yнэгэн гYЙжэ ороо. Тэрэниие хаагаад байна ... баян ехээр баярлан хухибэ ... энээнииемни hахяад байгаарайгты ... Баян хYн Yнэгэнэдэнь хорхойтоод ...» (Будамшуу) энэ хэhэг уншаад, ^Ьурагшад буряад арадай онтохонууд соо Yгытэй ядуу, миин арад зон hYбэлгэн, бэрхэ, ухаантай байhаниинь элирнэ гээд сюжедэй анализ хэжэ эхилхэ болоно.
Yйлэдэгшэ нюурнуудай hYбэлгэн, бэрхэ, ухаантай байИые харуулалга. «Ерэнтэй сэсэн ... «харгыЛаа зайла» ..., «гэр бараан харгыЛаа зайладаггYЙ, харин тэргэ морин зайладаг ...», «хаан алтан Сэсэг басаганай энэ асуудалда тороод, баян аха^Ьаань ...» (Алтан Сэсэг). ИимэнYYД жэшээнYYД буряад арадай онтохонууд соо олоор ушарна. Иимэ жэшээнууд дээрэ онсо тогтожо,
YЙлэдэгшэ нюурнуудай абари зан, хэhэн YЙлэ хэрэгYYДтэнь анхарал хандуулха.
Хахасалга, саг зуурын болзорто ондоо тээшээ ошолго. Буряад арадай онтохонууд соо YЙлэдэгшэ нюурнууд элдэб янзын хахасалганууд зураглагдана. ТYP зуурын болзор соо «... бэлдээд байгаарай, - гэмсээрээ, сагаан тоо^ бурбюулан ^йлгэжэ ябашаба» (Шоные мэхэлhэн шандаган), хахасалгын тухэлтэй ошолгон <^нишье болонгYЙ сар алуулба» (Yгытэй Yншэн басаган), «эхэ эсэгэ хоёройнгоо Yбгэн наhан боложо хада гэртээ хар^анайнь hYYЛээр, гурбан хYбYYДынь гансаардан Yлэбэд ха» (Хуурша хYбYYн), сугтаа байжа шадаха^й ушарhаа боложо хахасалга «айран амитанаар би сугтаа байха^йб» (Ангуудай суглаан). Ямар байдалhаа боложо хахасаха, ондоо тээшээ ошохо саг ерээб, тиихэдээ YЙлэдэгшэ нюурнууд ямар YЙлэ бэелуулнэб гэжэ элирYYЛхэ шухала.
Хорюулнууд. Эхин hургуулида Yзэгдэдэг буряад арадай онтохонууд соо хорюулнууд ушарна^й, тиигэбэшье YЙлэдэгшэ нюурнуудые нюуха, уулзуулхагYЙ ушарнууд дайралдана. «зарасанарай баянайда хYрэжэ ерэхэдэнь, тэдэнь барлаг басагаяа нюугаад, ееhэдынгее басагдта гутал YмдэхYYЛжэ, тааруулжа ядаба ...» ^гытэй Yншэн басаган), ^Ьана^Ьанаа бэелYYЛхыень хорино «ши, юугээ хэжэ ошохошниб, лон зоной дунда хYнэй дарамта, Yзэлэй муухай ябахаш. Абяа^йхэн эндээ бай ...» (Одхон хYбYYн). Ямаршье хорюулга эбдэхэ, hаатуулха ушарнууд онтохон соо дайралдана.
Хорюулнууд эбдэлгэ. «Ошогты, тэрэ басага олоод, YмдэхYYЛжэ Yзэгты, -гэжэ хаан захирба. Хаанай зарасанарай дахин ерэхэдэ, баянайхи хараажа байжа Yншэн басага гаргаба» ^гытэй Yншэн басаган). «Аханарайнгаа ошо^ной hYYЛээр, одхон хYбYYн алтан жэмбYYPЭЙ Yлеэбэ. Тиихэдэнь алтан шаргал морин бии болошобо. Алтан шаргал мори унажарх^ан, баатарай гоё хубсаhатай хYбYYнэй хоёр аханарайнь хажуугаар гYЙлгеед гарашахада ...» (Одхон хYбYYн). Буряад арадай онтохонууд соо хорюулнуудые эбдэлгэ hайн YЙлэ хэрэгээр ДYYPЭнэ «бэhэлигынь шатанхай шаргал моритой, шара hэеы дэгэлтэй хYбYYнэй гарта байба. Тиигэжэ хаанай басаган одхон хYбYYнэйнь
hамганиинь болобо. (Одхон хYбYYн), «тиигэжэ Yгытэй Yншэн басаган хаанай бэри боложо, олон YPитэй амар жаргажа hуугаа hэн» (Yгытэй Yншэн басаган). Юундэ буряад арадай онтохонууд соо хорюулнуудые эбдэлгэ hайн YЙлэ хэрэгээр ДYYPЭнэ гээшэб гэжэ hурагшадаараа хеерэлдэхэ шухала.
Yйлэдэгшэ нюурнуудые туршалга. Буряад арадай ямаршье янзын онтохонуудай YЙлэдэгшэ нюурнууд элдэб янзын туршалгануудтай ушарна. Илангаяа ажабайдалай онтохонууд соо. Хаан баабай элдэб янзын туршалгануудые Yнгэргэжэ хYбYYндээ hамга олоно (Алтан Сэсэг, Ерэнтэй сэсэн Далантай тэнэг хоёр). Эжэлшэhэн амитадай нэгэниинь нYгеедэдее ямар нэгэн гуйлтатайгаар хандана «намайе алахадань, ши ЗYрхэн сооhоомни гоё hайхан шулуу абаад, хYнэй ябаагYЙ газарта булаарай» (Yгытэй Yншэн басаган). Буряад арадай онтохоной YЙлэдэгшэ нюурнууд элдэб янзын туршалгануудые гаража, шагналда хYртэнэ, ^Ьайн байдалтай болоно (Yгытэй Yншэн басаган, Будамшуу, Одхон хYбYYн, Хуурша хYбYYн г.м.). туршалгануудые гаралга арад зоной hYбэлгэ ухаан бодолтойнь холбоотой байна, энээндэ hурагшадай анхарал онсо хандуулха мYн лэ шухала.
Шэдитэ ЗYйлнYYд. Буряад арадай онтохонууд соо олон янзын шэдитэ ЗYЙлнYYД ушарна: амитад, юумэнууд г.м. Эрдэмтэ В. Я. Проппой бэшэhээр «герой получает в руки волшебное средство или волшебного помощника и при его помощи достигает всех своих целей» . «он достигает успехов без всякого усилия». Онтохон соохи амитад сэсэн ЗYблэгшэнэй, бэлэглэгшэнэй YYPгэ дуургэдэг байна. Зарим ушарта YЙлэдэгшэ нюурта абаруулhан амитад баяр хYргэнэ, юумэ бэлэглэнэ.
«Yгытэй Yншэн басаган» гэhэн онтохон соо баян айлай сар Yншэн басагантай эжэлшэhэн байна, дундаа хеерэлдэнэ, хожомынь басаганда ехэ туhа хYргэнэ, тэрэ басаган хаанай бэри боложо, олон Yритэй амар жаргажа hууна.
«Одхон хYбYYн» гэhэн онтохон соо шэдитэ ЗYЙлнYYД гэхэдэ, алтан шаргал морин, хее хара морин, хара боро морин, алтан жэмбYYP.
Захяа дYYргэлгэ. Буряад арадай онтохонууд соо эхэ эсэгынгээ заяхяа дуургэлгэ удха шанартай. Буряад арадай ажабайдалда эхэ эсэгын заяхяа ДYYPгэлгэ хэр угИаа удхатай, арадаймнай заншал гэжэ ойлгуулха шухала. «Одхон хYбYYн» гэИэн онтохон соо хYбYYДЭЙ эсэгэ Yбгэрeeд, наИанайнгаа эсэстэ тулажа ерэхэдээ, хYбYYДтээ «намайгаа хYдeeлYYЛээд, гурбан hYни манажа хонохот» гэжэ захина. Эсэгын захяа ДYYPгэhэн одхон хYбYYниинь «ехэ баатар боложо, хаанай басагантай ан-бун ажаhууhан» байна.
Онтохо найруулгын зохёомжо (композиция). Ямаршье арадай онтохо хаража Yзэхэдэ композиционно байгуулгань адлирхуу байна, тусхайлбал эхин (зачин), гол хубинь (основная часть) болон онтохоной эсэс (концовка). Онтохоной эхин тухай дээрэ бэшэдэhэн байна, энээндэ hурагшадай анхарал хандуулха. Гол хубидань анхаралынь хандуулжа, ямар эпизодууд, сюжедYYД байна гэжэ хeeрэлдэхэ, эсэстэнь мYн лэ анхарал хандуулха. Энээн тухай дээрэ яhала хэлэгдэнхэй. Онтохоной композици дээрэ хYДЭлхэдee удаадахи юумэндэ анхаралаа хандуулжа, иимэ шэглэлтэйгээр ажалаа эмхидхэхэ:
- онтохоной эхиндэ, эсэстэ онсо анхарал хандуулжа, заншалта ё^1ень харуулха. Онтохоной эхин «урдын урда сагта ...», «анхан сагта дэлхэй дээрэ ...», «эртэ урдын Yедэ ...» гэhэн YгэнYYДЭэр эхилжэ Yни урда сагта болоhон YЙлэ харуулна гэжэ анхарха. Харин эсэсынь ходол гол YЙлэдэгшэ нюурта амжалта асарна, жаргал бадаруулна гэhэн удхатай онсодхол хэжэ hураха шадабари бYрилдYYЛхэ;
- боло^н YЙлэ хэрэгээ гурба дахин дабталгын арга хэрэглэлгэдэ анхарала хандуулжа, тэдэниие онтохоной текст соо оложо hургаха, тиихэдээ энэ аргын онтохоной сюжэдэй, YЙлэдэгшэ нюурнуудай хYгжэлтэдэ ямар уургэ ДYYPгэнэб гэжэ элирYYЛхэ шадабари бYрилдYYЛхэ. «Одхон хYбYYн» гэhэн онтохон соо одхон хYбYYн гурба дахин эсэгэеэ манажа хононо, «Ерэнтэй сэсэн Далантай тэнэг хоёр» гэhэн онтохон соо басаган гурбан даабари дуургэнэ г.м.
Эхин hургуулида онтохоной эхин, эсэс дээрэ хYДЭлхэдee онтохон бухэндэ адлирхуу байhыень анхууруулжа hургаха, мYн элдэб ондоо
вариантнуудай ушардаг ба&ыень элируртхэ шадабари бYрилдYYЛхэ. Хоёрдохи классhаа эхилжэ «эхин», «эсэс» гэhэн литературоведческэ нэрэ томьёонуудые оруулха. Гол юумэниинь гэхэдэ, эхин, эсэс хоёрой уургэ онтохо найруулгын гол арганууд гэжэ ойлгуулха. Саашнь эдэ аргануудые hурагшадта олгуулжа hургаха.
Онтохоной хэлэ дээрэ XYдэлэлгэ. Онтохоной удха ойлгохын, тэрэниие ДYYPЭн хадуун абахын тула зохёолой хэлэн дээрэ хYДЭлэлгэ тон ехэ удха шанартай. Онтохоной уран hайхан хэлэн дээрэ хYДЭлэлгэ hурагшадай хэлэлгэ баян, нугархай болгоно, Yгын неесэ баяжуулна, арадай уран хэлэндэ хамжуулна [Содномов, 2017, 2019]. Гэхэтэй хамта иимэ ажал ябуулга, онтохо Yзэлгын алишье шатада Yнгэргэгдэжэ байха.
Б. Д. Цыренов «Язык бурятских народных сказок» [Цыренов, 2001] гэhэн диссертационно хYДЭлмэри соогоо онтохоной хэлэ шэнжэлhэн байна. Эрдэмтэн буряад арадай онтохонуудай хэлэ лингвистическэ, грамматическа тала^Ьаань гYнзэгыгеер шэнжэлжэ буряад фольклор шэнжэлэлгэдэ ехэхэн хубитаяа оруулаа. Энэ ажалыень hургуулида буряад фольклор Yзэлгэдэ тон Yргэнеер хэрэглэмээр байна.
Энэ ажал дээрэ Yндэhэлжэ эхин hургуулида онтохоной хэлэн дээрэ иимэ шэглэлтэйгээр хYДЭлхэдэ таарамжатай байна:
- онтохон соо ушардаг хэлэнэй уран аргануудые элируртгэ;
- онтохоной YЙлэдэгшэ нюурнуудта характеристикэ Yгэлгэ;
- оршон байдалай, сагай тYхэлнYYДые элирYYЛэлгэ;
- онтохо хеерэлгэдэ, уран уншалгада бэлдэхэдээ уран аргануудые хэрэглэлгэ.
МYнее Yедэ эхин hургуулида литературна уншалгын хэшээлнYYДтэ буряад арадай онтохо Yзэлгэдэ Yлхее арга хэрэглэлгэ тон удха шанартай байаниинь элирбэ гэжэ hананаб.
Библиографический список
1. Баранникова Е. В. Бурятские народные сказки / Сост. Е. В. Баранникова, С. С. Бардаханова, В. Ш. Гунгаров. Улан-Удэ, 1981. 448 с.
2. Бардаханова С. С. Бурятские сказки о животных. Улан-Удэ, 1974. 152 с.
3. Пичугин С. С. Универсальные учебные действия: как прервать константу неуспешности // Начальная школа. 2019. № 7. С. 42 - 49.
4. Содномов С. Ц. Литературное развитие младшего школьника средствами фольклора. Улан-Удэ, 2018. 178 с.
5. Содномов С. Ц. Литературное чтение: учебник для 2-го кл. бурят. школы. / С. Ц. Содномов, С. В. Раданжапова. Улан-Удэ: Бэлиг, 2019. 167 с.
6. Содномов С. Ц. Литературное чтение: учебник для 3-го кл. бурят. школы. / С. Ц. Содномов, Ж. Ц. Эрдынеева. Улан-Удэ: Бэлиг, 2019. 179 с.
7. Содномов С. Ц. Литературное чтение: учебник для 4-го кл. бурят. школы. / С. Ц. Содномов, О. В. Ринчинова. Улан-Удэ: Бэлиг, 2019. 191 с.
8. Содномов С. Ц. Развитие устной речи младших школьников лексическими средствами родного (бурятского) фольклора / С. Ц. Содномов, Д. Д. Санжина // «Crede Experto: транспорт, общество, образование, язык». 2017. №1. С. 255-208.
9. Содномов С. Ц. Развитие устной речи младших школьников: теория и практика обучения. Улан-Удэ, 2005. 160 с.
10. Цыренов Б. Д. Язык бурятских народных сказок: дис. ... канд. филол. наук: 10.02.22 / Б. Д. Цыренов. Улан-Удэ, 2001. 184 с.
11. ШаракшиноваН.О. Бурятский фольклор. Иркутск, 1959. 229 с.
References
1. Barannikova E. V. Buryat folk tales / Comp. E. V. Barannikova, S. S. Bardakhanova, V. Sh. Gungarov. Ulan-Ude, 1981.448 p. (in Russian)
2. Bardakhanova S.S. Buryat fairy tales about animals. Ulan-Ude, 1974, 152 p. (in Russian)
3. Pichugin S. S. Universal learning Activities: how to pass the constant of failure // Nachalnaya shkola. 2019. № 7. Pp. 42 - 49. (in Russian)
4. Sodnomov S. Ts. Development of oral speech of young schoolchildren: theory and practice of teaching. Ulan-Ude, 2005.160 p. (in Russian)
5. Sodnomov S. Ts. Development of oral speech of young schoolchildren by lexical means of native (Buryat) folklore / S. Ts. Sodnomov, D. D. Sanzhina // "Crede Experto: transport, society, education, language". 2017. №1. Pp. 255-208. (in Russian)
6. Sodnomov S. Ts. Literary development of a junior schoochildrenl by means of folklore. Ulan-Ude, 2018, 178 p. (in Russian)
7. Sodnomov S. Ts. Literary reading: textbook for 2nd grade of Buryat schools / S. Ts. Sodnomov, S.V. Radanzhapova. Ulan-Ude: Belig, 2019. 167 p. (in Russian)
8. Sodnomov S. Ts. Literary reading: textbook for 3rd grade of Buryat schools. / S. Ts. Sodnomov, Zh.Ts. Erdyneeva. Ulan-Ude: Belig, 2019. 179 p. (in Russian)
9. Sodnomov S. Ts. Literary reading: textbook for 4th grade of Buryat schools. / S. Ts. Sodnomov, O.V. Rinchinova. Ulan-Ude: Belig, 2019. 191 p. (in Russian)
10. Tsyrenov B. D. Language of Buryat folk tales: Diss... cand. phylol. science. Ulan-Ude, 2001, 184 p. (in Russian)
11. Sharakshinova N. O. Buryat folklore. Irkutsk, 1959. 229 p. (in Russian)
