CC BY
11
МОНГОЛОВЕДЕНИЕ
УДК 82 (571.54) ББК 83.3 (2 Рос. Бур) С 57
ИЗУЧЕНИЕ БУРЯТСКОГО ГЕРОИЧЕСКОГО ЭПОСА «ГЭСЭР» В
ШКОЛЕ
Сономбал Цыденович Содномов доктор педагогических наук, профессор Бурятский республиканский институт образовательной политики
Улан-Удэ, Россия Sodnomov65@mail.ru
В статье рассматриваются особенности литературного развития школьников и возможности развития их устной речи в процессе изучения бурятского героического эпоса «Гэсэр» в бурятской школе.
Ключевые слова: литературное развитие на бурятском языке, героический эпос бурят, развитие устной речи школьников, эпитет, гипербола, метафора, парные слова, сравнение.
STUDYING THE BURYAT HEROIC EPIC "GESER" AT SCHOOL
Sonombal Tsydenovich Sodnomov Doctor of Pedagogical Sciences, Professor Buryat Republican Institute of Education Policy
Ulan-Ude, Russia Sodnomov65@mail.ru
The paper discusses the features of the literary development of schoolchildren and the possibility of developing their verbal skills in the process of studying the Buryat heroic epic "Geser" in the Buryat school.
Keywords: literary development in the Buryat language, Buryat heroic epic, the development of verbal skills of schoolchildren, epithet, hyperbole, metaphor, alliterating words, comparison.
«Арадай баатар Гэсэр» гэhэн Yльгэр уншалгын зарим арга боломжонууд
Арадай аман зохёолой удаадахи ехэ янза Yльгэр болоно. Буряад hургуулинуудта тYрэлхи хэлэн дээрээ hуралсалаа ябуулха гэhэн тогтоолой бэелуулэгдэжэ байха Yедэ, арадай аман зохёолой зэндэмэни болохо "Гэсэрые" YхибYYДтэ ойлгогдохоор, тобшоор хеерэжэ Yгэхэ гээшэ тон шухала гэжэ hанагдана.
"Буряад арадай аман зохёолой элдэб янзануудай дунда Yльгэр гэжэ нэрлэгдэдэг баатарлиг Yльгэр шухала hуури эзэлдэг», - гэжэ Н.О. Шаракшинова "Бурятский фольклор" гэhэн ном соогоо бэшэhэн байна [Шаракшинова, 1959]. Эртэ урда са^аа хойшо буряад арадай аман зохёолнууд соо YльгэрнYYД эгээн ехэ hуури эзэлдэг. Yльгэр хадаа арадай тYYхэдэ болоhон ехэ Yйлэ болон хэрэгYYД, тэндэ шалгаржа гараhан баатарнуудай ябуулгануудта Yндэhэлжэ зохёогдо^н, эгээн ехэ хэмжээтэй, хэдэн олон YЗЭгдэлнYYДые хамтаруулжа харуулhан аман зохёол юм. YльгэрнYYД болбол удхынгаа талаар ехэ багтаамжатай, сэдьхэлэй байдал харуулха талаараа баян арга боломжотой юм. "Абай Гэсэр хаан" гY, али "Абай Гэсэр хYбYYн" гэжэ алдаршаЪан Гэсэр тухай буряад арадай элитэ томо Yльгэр хорин мянган шYлэглэмэл мYрнYYДhээ бYридэнэ. Yльгэр Yзэжэ эхилхынгээ урда тээ, Yльгэрэй яажа, арадай туухын ямар шатада, юун дээрэ Yндэhэлжэ бии болоhые hурагшадта хеерэжэ ойлгуулжа Yгэхэ хэрэгтэй.
Тиихэдэ тYрэлхи арадайнгаа эртэ урда сагИаа байгаалиин хYCЭHYYДтэй, элдэб янзын дайсадтай тэмсэжэ байИые, арадай CYлeeтэ байдал, жаргалта hуудал тээшээ бYхы Ианал болон бодолоороо эрмэлзэлhээ ургажа гараИан Yльгэрэй баатарнууд шэнги хYCЭлтэй, шадалтай ухаатай, сэдьхэлтэй болохоор оролдон хYCэhые; арадуудай хоорондо эб найрамдалай тогтохые; дэлхэй дээрэ элдэб янзын муу hаналтанай, бузар ябадалтанай Yгы болохые Yльгэр соо уранаар харуулагдаhаниие багша хеерэжэ, ойлгуулжа Yгэхэ болоно. YльгэрнYYД хадаа арадай hанал, бодол, эрмэлзэл, хэлэнэйнь баялиг ^йсэд дамжуулhан зохёолнууд болоно. Гэсэр тухай YльгэрнYYД соо hайхан дуунууд, оньhон YгэнYYД олон юм: "хээрэ хэбтэхэ яhан байна, хэлсэжэ ябаха на^Ьан байна", "еерын hайхан зеериие орхихо хэрэггYЙм, "эбтэйхэн хYYxэн ехэ тайгалаар тэнтэй юм", "хари хYн харида багтахагYЙ, хандагайн сэмгэн тогоондо багтаха^й" г.м.
Филологиин эрдэмэй доктор, профессор С.Ш. Чагдуровай тэмдэглэhээр, "Гэсэр" гэжэ баатарлиг Yльгэр хадаа арадай хэлэнэй уран баялигые элбэгээр шэнгээжэ абаhан байна. Буряад YльгэрнYYД хэды Yни урда сагай бYтээл байбашье, мYнeeнэй хYHYYДтэ ойлгосотой, Yгэ хэлэнэйнгээшье талаар уран хурса байха юм [Чагдуров, 1993]. Тиимэhээ энэ зохёол хуугэдэй аман хэлэлгэ хYгжeeхэ хэрэгтэ айхабтар ехэ уургэ ДYYPгэхэ байна. Буряад арадай YльгэрнYYД удхаараа онтохонуудта адли байбашье, YPгэн ехэ дэлисэтэй, бYри гYнзэгы удхатай, уран гоё шYлэглэмэл хэлэтэй юм. Тиимэhээл YльгэрнYYДые тусхай хYHYYД али Yльгэршэд TYYPЭЭДЭГ байгаа.
Yльгэршэд ехэнхидээ eehэдee хYгжэмэй хэрэгсэл болохо хуур дээрэ наадажа, Yльгэрee туурээдэг байгаа. Хэрбээ онтохонуудтай аба эжынэрэйнгээ хeeрeeнhee танилсадаг hаамнай, харин YльгэрнYYДые уран шадабаритай тусхай Yльгэршэд лэ хэлэдэг байан гээшэ. Тиимэhээ, энэ баримта хадаа Yльгэрэй хэлэнэйнь гоё, уран, нугархай, хурса ба^ыень гэршэлнэ.
Yльгэр соо гиперболэнYYД, зэргэсYYлгэнYYД болон бэшэшье уран найруулгын ЗYЙлнYYД олоор дайралдадаг. Yльгэрэй баатарые уран хурсаар харуулжа мYнхэлхын тула, гиперболэ, эпитет, зэргэсYYлгэнYYД хэрэглэгдэнэ:
ЭпumeдYYд: Энэ зэбYYн aaшa туxaй дээдэ зaмбидa Хaн-Хюрмaс тэнгэриин эгэшэ мaтaaр мYнгэн тaгшaтaй Мaнзaн-гYрмэ тooдэй ^нор шэхээрээ дуулaбa. Тэрэ дaйсaд-шолмонууд aльбaн xиидxYYP дaйдaдa, aнгaмa гaн нютaгтa, нaрaгYЙ бaлaй дaйдaдa, ногоогYЙ xуурaй дэлхэйдэ... Нaрaй xYбYYн тэдэ хулгашдыень aрбaн нaймaн тобшотой hуxaй минaaгaaрaa haмнa бутa сохёод, гуулин хоншооройнь орондо мяxaн хоншоор xоншоорлуулжa, юрын бaгaxaн xулгaнaнууд болгоод тaбибa. Шолмонууд тиихэдэнь тYмэр xушуутaй, тYмэр haбaртaй тYглэгэр xaрa xирээнYYДые эльгээбэ. Юhэн зуун шолмонуудaй, ерэн xaрa шYДxэрнYYДЭЙ axaлaгшa... Удaaнь ooрoo тэрэ шолмо бaлшaр жaaxaн YxибYYе hYнooxэ зорилготойгоор... Дaб гэхэтэйнь xaмтa, тYмэр сaгaaн xушуунhaaнь ca6 шYYPЭЭд, тYбэнги уруунь Yдьxэлбэ. ... aбxaй haйxaн бaсaгaяa xaдaмдa Yгэxэмни гэhэн тунxaг зaрлaa бэлэй. ХaлтиршaгYЙ туруутaй, дaaритaшaгYЙ нюргaтaй, гурбaн тэбэри дэлhэтэй морин xYлэг дурбэн xaрa туруунhaa ДYлэ тaтуулaн 6yy6a, хоёр xaрa нюдэнhoo гaл сaxюулaн 6yy6a. hYYлдэнь зaяaн сaгaaн тэнгэриhээ зaaбaритaйгaaр бууhaн зaяaшa сaгaaн Yбгэн боложо... г.м.
ГuпeрболэнYYд: Зоной дундahaa хун сaгaaн толгойтой...Тэрэ гэхэ Yедэ бaруун хойто тYбидэxи Тэмээн-Улaaн xaaн ТYмэн-Жaргaлaн ...ХYн бэшэ xYДэри, эрэ бэшэ эрдэни боложо тодорбо. Гушaн aлдa бэетэй морин xYлэг... Досооhоонь мууxaй xaрa Yйлэтэй тYмэр xYбYYн унaжa, гурбaн haрa дутуу тYрэhэндoo гэмэрэн шaшxaжa... "Аaлиин шэнээн бэетэй Абaй-Гэсэр xYбYYн" гэhэн солодо xYртэбэ. Жaргaлaн xaтaниие Абaргa-Сэсэн мaнгaдxaйдa xaйшaн гэжэ Yгэxые хэлсэнэ. Абaй-Гэсэр улaaн нaрaнaй тYhooтэй Урмaй-Гооxон xaтaнaa xaрaнxы шоронhоо CYлooлбэ. Тэрэ Yедэ hYмбэр ехэ уулa боори болдог бaйhaн, hYн ехэ дaлaй сooрэм шaлбaaг бaйhaн юм. ХYрин улaaн шaрaйтaй, xYрзын шэнээн шYДЭтэй, xYжэгэр дэлюун сээжэтэй, xYЖYYн xaрa нюргaтaй, aлaг эреэн нюдэтэй, aлдa xaрa гэзэгэтэй... ХYжэгэр xaрa бэетэн, xYЖYYн дэлюун номотон, дaлaй Yргэн сээжэтэн, дaбтaмaл тYмэр xуягтaн, xaбтaгaй CYYP хормоготон, xaлюун шaргaл моритон... г.м.
Эхup YгэнYYд: Атaй-Улaaнaй Ye мYCэнYYД, yyca бэе, тaбгaй тaгaлсaгынь Yлгэн гaзaр дээрэ шYДxэр щолмо, Yбшэн xaбшaн, тaxaл xaмшaг болон тaрaшaбa. Yxэр мaлыeнь милaн боомо хоёроор хорлоод, хосороожо эхилбэ. Мэдэн гэхэдэнь, гар xYлынь бYтэн болоhон, шэг шaрaйнь xуушaн тYxэлдoo ороhон бaйбa. ХYрин улaaxaн xYбYYxэн эxэhээ тYрэжэ гaрaxaдaa, бaруун гaрaa дaлaйhaaр, зуун xYлoo боxиhоор... Эхэ эсэгэ хоёрынь гaйxaлдaбa. /aяxaн гaрaaд xэбтэhэн нaрaй нялxa xYбYYниинь уxaaтaй сэсэн угэ хэлээ hэн. Бahaл нooxи борхигорхон дaaгaяa унaнxaй... г.м.
ЗэpгэсYYлгэнYYд: ...гутан ухэрэй шэнээн гуулин хоншоортой хулгашдые эльгээбэ. Бургэд шэнги бурэлзэбэ, xaрaбсaр шэнги xaбтaлзaбa. Бoohэ xюурhaнaй шэнээн болоторнь бaлтaдaжa, aрaй гэжэ aмииeнь hYнooгoo бэлэй. г.м.
Yльгэрэй хэлэн ялaс гэмэ урaн, тодо xурсa нaйруулгaтaй, сэдьхэл худэлгэмэ удxaтaй бaйдaг. hургуулидa узэдэг "Гэсэр" ульгэрэй xэhэгYYД оюун бодолой тaлaaр ундэр шэнжэнуудые hурaгшaдтa хумуужуулхэ хэрэгтэ туhaлxahaa гадта, уян нугaрxaй, сэдьхэл худэлгэмэ xурсa хэлэндэ дурлaxa, мун тэдэнэй сэдьхэлдэ омогорхолой мэдэрэл туруулхэ aргaтaй. Эдэ мэдэрэлнуудыень aли болохоор дэмжэжэ, hурaгшaдaй хэлэлгые удxa тугэлдэр, урaaр зурaгдahaн, сэдьхэл худэлгэмэ болгохо шуxaлa.
Бaгшын мэргэжэл туxaй номууд соо урaн зохёол узэлгын элдэб шaтaнуудтa aмaн хэлэлгые xYгжooлгын гол шэглэлнууд тодорхойлогдоно. Бaгшa xaдaa энэ худэлмэриин онсо шэнжэнуудые нaрибшaлaн мэдэхэ, урaн зохёол шудaлaлгын шaтaнуудтaй, илaнгaяa hурaгшaдaй холбоотой aмaн хэлэлгые гуримшуулaн xYгжooxэ хэрэгтэ гол aнxaрaлaa xaндуулxa уялгaтaй. Урaн зохёолой шуулбэри болон тэрэниие шудaлaлгa бутээсэ ехэтэйгээр унгэргэбэл, hурaгшaдaй хэлэлгэ xYгжooлгэ aмжaлтaтaй бaйxaнь дaмжaггYЙ гэжэ тэмдэглэхэ шуxaлa [Содномов, 2019].
"Арaдaй бaaтaр Гэсэр" гэжэ Yльгэрhoo xэhэг зaaxaдaa, бaгшa хэшээлдээ удхыень ойлгуулxahaa гaднa, hурaгшaдaй aмaн хэлэлгэ xYгжooлгэ xaрaaдaa aбaxa ёhотой. Yльгэрэй зaрим xэhэгYYДыe hурaгшaдaй шудaлxa уедэ, бaгшын
уран хэлэлгэ hурагшадта ёhото уран Yгын жэшээ болохо байна. Багшын хэлэлгэ тодо, баян байха, багша еерынгее Yгeeр hурагшадай сэдьхэл хYДЭлгэжэ шадаха ёhотой.
Yльгэр уншалгын болон тэрэнэйнгээ шуртбэри хэлгын хэшээлнYYДтэ багша хэлэлгэ хYгжeeлгын бэшэшье ЗYЙлнYYДтэ анхаралаа хандуулха зэргэтэй. Текст дотор хэрэглэгдэhэн уран арга хэрэгсэлнYYДые hурагшадай гоёор уншаха болон тэрэниие ойлгожо, ЗYбeeр хэрэглэхэ шадабари эндэ шухала болоно.
Эндэ аман хэлэлгэ хYгжeeхэ талаар дээрэ дурдагда^Ьан YЙлэнYYДhээ гадна Yльгэр гоёор туурээхэ талаар онсо шэнжэнYYДтэ, мYн уншаха, хеерэхэ дYримYYДтэ анхарал табиха хэрэгтэй. Юундэб гэхэдэ Yльгэр уншалга, хеерэлгэ еерын онсо шэнжэнYYДтэй. Ьурагшадые ЗYб YГYYлбэритэйгээр, аянгатайгаар, уранаар, хYнэй сэдьхэл хYДЭлгэмeeр уншуулжа, хeeрYYлжэ hургаха гээшэ багшын гол зорилго болоно. Багша тус зорилго бэелуртхые оролдохо, мYн энээн дээрэ Yндэhэлжэ, хуугэдэй аман хэлэлгэ хYгжeeхэ талаар хYДЭлмэри ябуулха ёhотой. Энээнэй тYлee минда^Ьан дээрэ бэшэгдэhэн Yльгэрэй буулгабаринуудые хэрэглэхэ, тэдэниие ЗYбшэн хэлсэлгэнYYДые эмхидхэхэ шухала. Эдэ бYгэдэ Yльгэр тYYPЭЭлгэтэй hурагшадые танилсуулхада, мYн удхыень гYнзэгыгeeр ойлголходо нYлee YЗYYлхэ аргатай.
Эндэhээ уламжалан, арадай аман зохёолой hурагшадай аман хэлэлгэ хYгжeeлгэдэ тон ехэ арга боломжотой байhаниинь элирнэ. ХэшээлнYYДЭЙ, мYн классhаа гадуур хYДЭлмэриин Yедэ аман зохёолой онсо шэнжэнYYДые хараадаа абан, эдэ арга боломжонуудые дYYPЭнээр, ашаг YPЭтэйгeeр hурагшадай хэлэлхэ хYгжeeлгэдэ хэрэглэхэ шухала болоно.
Ьургуулида «Арадай баатар Гэсэр» гэhэн Yльгэр уншалга хуугэдэй литературна хYгжэлтэдэ тон удха шанартай. Yльгэр уншалгын методико бэшэ жанрай зохёолнуудые уншалгын методикоhоо тиимэ ехэ hэлгээтэй бэшэ, тиимэhээ тэдэ методYYДые болон аргануудые хэрэглэжэ болоно [Содномов, 2003].
YльгэрнYYДЭЙ удха хеерэлгэ мYн лэ онсо шэнжэнYYДтэй:
- нэгэдэхеэр, ульгэр гээшэ шулэглэмэл зохёол xooрэл хоёрой нэгэдэл болоно;
- хоёрдохёор, ульгэр xooрэлгэ гэхэ гу, aли туурээлгэ xYгжэмooр дэмжэгдэдэг;
- гурбaдaxяaр, ульгэрнуудэй хэлэн тусгaaр онсо, бaян, гоёоhон мaягтaй. Эдэ мэтэ шэнжэнуудыень ямaршьe ульгэр туурээлгэдэ ойлгомоор, aнxaрмaaр. Энээнhээ улaмжaлaн, энэ жaнртa тaбигдaдaг эрилтэнуудтээ зоxилдуулaн тэрэнэй удxa xooрэлгэ гол зорилго болоно.
Yльгэрэй удxa xooрэлгэдэ hонирxол туруулхын тулa миндahaн дээрэхи буулгaбaринуудыe шaгнуулaahaa ехэ зохид бaйxa. Энээнэй удaa aсуудaлнуудыe тaбижa, hурaгшaдaй haнaмжa элируулхэ шуxaлa: '^льгэр шaгнaxaдa, hонин бaйгaa гу?", "Юун шaмдa ехээр haйшaaгдaaб?", '^льгэршэн яaгaaд ульгэр туурээжэ эхилнэб?" "Yльгэр туурээжэ бaйxaдaa ходо хуур хэрэглэнэ гу?" г.м. Удaaнь ульгэрэй удxa hурaгшaдтa oohэдын Yгooр xooрYYлxэ.
Yльгэрэй тус xэhэгэй удxa xooрэлгын уедэ онтохонуудые шудaлaлгaтaй холбоотой онол aргaнуудыe хэрэглэхэдэ болохо. Хooрooнэй ooрсэ шэнжэнуудые тодоруулгaдa hурaгшaдaй бэеэ дaaгaaд oohэдoo удxa xooрэлгэдэ гол aнxaрaл xaндуулaгдaxa. YльгэрнYYДыe xooрэлгын онсо шэнжэнуудые ойлгон aбaлгaдa бaгшын жэшээтэ xooрэлгэ ехэ уургэ дуургэнэ. Жэшээдэ Yндэhэлэн hурaгшaд ульгэрэй сэгнэмээр зуйлнуудые ЗYбooр тодорхойлхо aргaтaй, тиимэhээ энэ aргaнуудыe хэрэглэхэ.
hургуулидa "Арaдaй бaaтaр Гэсэр" гэhэн Yльгэрhoo xэhэгYYДЭЙ удxa xooрэлгэ удaaдaxи тYxэлooр эхилхэ:
а) тус xэhэгэй бодол элируулхэ;
б) ульгэрэй тус xэhэг дYYPэhэн удxaтaй xубинуудтa xубaaxa;
в) тусэб тaбиxa;
г) гуйсэдхэхэ зорилго xaрaaлaлгa, мун тус xэhэгэй гуйсэдхэхэ шэнжэлэл унгэргэхэ;
д) уншaлгын тодорхой гурим ойлгуулxa;
е) удхыень хeeрYYлхэ;
ж) хeeрee шагнаха, ЗYбшэн хэлсэхэ.
Жэшээнь: "Арадай баатар Гэсэр" гэhэн Yльгэрhee "Баатарай газар дээрэ тYрэлгэ" гэhэн хэhэг дээрэ хYДЭлмэри.
Энэ хэhэг уншажа hурагшадай танилсаhан хойно иимэ асуулта Yнгэргэжэ болохо:
Багша: - "Баатарай газар дээрэ тYрэлгэ" гэhэн хэhэг соо юун тухай хэлэгдэнэб?"
hурагша: - Энэ хэhэг соо Сэнгэлэн-Ноён Наран-Гоохон хоёрой xy6yY!^ болоhон тухай хэлэгдэнэ.
Багша: - Энэ хэhэгэй гол удхань юун тухай болоноб?
hурагша: - Энэ хэhэгэй гол удхань хадаа, баатарай газар дээрэ тYрэлгэ болоно.
Багша: - Тиимэhээ энэ хэhэг хeeрэжэ байхадаа, ямар юумэндэ гол анхаралаа хандуулха болонобта?
hурагша: - Энэ хэhэг хeeрэхэдee, эгээ тYPYYн Саргал-Ноёной ЗYYДЭн тухай хeeрэхэ болонобди. Хара-Зутанай абхай hайхан Наран-Гоохоной гар хYлыень мушхан гэмтээжэ, нюдэ нюурыень нюдаргадажа, тYхэл шэгыень гутаа^Ьан тухай хeeрэхэбди. Yшee Наран-Гоохон абхай басаганай Сэнгэлэн-Ноёной хоёрой гэрлэhэн тухай, тиигээд хYбYYтэй болоhон тухайнь, Хаан-Хюрмас тэнгэриин тээли хYбYYн БYхэ-Бэлигтэ баатарай тYрэhэн тухай хeeрэжэ Yгэхэ болонобди.
Иигэжэ асуулта Yнгэргэhэнэйнгээ удаа энэ хэhэгэйнгээ удха хeeрэхэ тYCэб табиха болонобди. Тэрэ тYCэб иимэрхYY байха:
1. Саргал-Ноён хаанай ЗYYДЭн.
2. Ьомоороо харбажа булжамуурые буулгаба.
3. Хара-Зутан Наран-Гоохониие гутааба.
4. Сэнгэлэн-Ноён Наран-Гоохон хоёр гэрлэбэ.
5. Наран-Гоохон xy6yy тYрэбэ.
6. БYхэ-Бэлигтэ баатар газар дээрэ тYрэбэ.
Табигда^Ьан тYCэбэй ёhоор текстын гYЙсэдхэхы шэнжэлэл Yнгэргэгдэнэ. Тиигээд пункт бухэндэ юун гэжэ хэлэгдэхэ ё^тойб, тэрэнэй ^йсэдхэхы зорилго табигдаха. Асуулта Yнгэргэлгын арга хэрэглэжэ ажалаа иимэ аргаар эмхидхэхэ:
Багша: - Юундэ тYPYYшын пункт "Саргал-ноён хаанай ЗYYДЭнм гэжэ нэрлэгдээб?
Ьурагша: - Юундэб гэхэдэ эндэ Саргал-Ноён хаанай ЗYYДЭн тухай хэлэгдэнэ.
Багша: - Саргал-Ноён тухай юун гэжэ хэлэгдэнэб?
Ьурагша: - Саргал-Ноён хаан булжамуурай жэргэн ниидэхые ЗYYДЭндээ харана. тиигээд тэрэ булжамуурые доошонь буулгажа шадаа hаань, газар дээрэ мYнee боложо байан ухэл тахал, гай тодхор сухариха байна гэжэ ЗYYДЭниинь мэдYYЛHэ.
Багша: - Зай, энэ хэhэг хеерэхэдее ямар юумэндэ гол анхаралаа хандуулха болонобибди?
Ьурагша: - Уншагшадта энэ ЗYYДЭн тухай ойлгосотойгоор дамжуулха болонобди.
Багша: - Тиихэдээ, ямар YгэнYYДтэ гол анхаралаа хандуулха болонобибди?
Ьурагша: - Энэ хэhэг хеерэхэдее гол тYЛэб "зYYДЭ ЗYYДЭлбэ", "булжамуур жэргэнэ", "доошонь буулгаха" "ухэл тахал", "гай тодхор", "сухариха", "дарагдаха", "hомоороо харбажа", "гайхамшаг hайхан",
Багша: - Энэ хэhэг уншахадаа ямар YгэнYYД YГYYЛэгдэхэ болон бэшэгдэхэ талаараа илгаатай байнаб гэжэ элирYYлэе.
YхибYYДЭэр хамта аман болон бэшэгэй хэлэлгын hэлгYYтэй YгэнYYДые тодорхойлхо. Тиигэhэн хойноо текстын партитура табижа, удхын сохилто абажа яба^Ьан YгэнYYДые элирYYЛнэ. Текст иимэ тухэлтэй болохо:
"ТYгэшын гурбан хаашуулай аха тYPYYнь болохо Саргал-Ноён хаан ЗYYДЭ ЗYYДЭлбэ//. "СYгтэ hYмбэр уулын хойто хаяада/ тэнгэриин жэрьеэхэйдэ боро эреэхэн булжамуур жэргэнэ//. Тэрэ булжамуурые/ доошонь буулгажа
шадаа hаа//, газар дээрэ мYнee боложо байЬан ухэл тахал/ гай тодхор/ сухариха, дарагдаха байна!"/ - гэжэ ЗYYДЭниинь мэдYYлээ//.
"Хара-Зутан хангай/ хара ^моороо харбажа/ тэрэ булжамуурые буулгаба//. Буун гэхэдээ/ тэрэ булжамуурынь Наран-Дулаан тэнгэриин Наран-Гоохон абхай басаган байшоо//. Гайхамшаг/ hайхан басаган бэлэй".
^йсэдхэхы зорилгынгоо эрилтые баримталан hурагшад текст ураар уншана. Тиигэhэн хойноо текст хеерэжэ эхилнэ. Энэ текст сээжээр хеерэхэ эрилтэ оройдоошье табигданагYЙ, харин тэрэниие хеерэхэ маяг ойлгожо аба^Ьан байха. Тиимэhээ тэрэ гYЙсэдхэхы зорилгонуудаа арга^й наринаар баримталжа hургаха. Текст хеерэлгын тYCэб иимэ гуримтайгаар табигдаха:
Баатарай газар дээрэ турэлгэ
Хаан-Хюрмас тэнгэриин тээли хYбYYн Бухэ-Бэлигтэ баатар газар дээрэ хYн боложо тYрэhэн тухай.
Текстын тYCэб. ГYЙсэдхэхэ зорилгонууд
1. Саргал-Ноёной ЗYYДЭн. Саргал-Ноёной ЗYYДЭн тухай.
2. Хара-Зутан hомоороо харбаба. Хара-Зутан ^моороо харбажа, булжамуурые буулгаhан тухай.
3. Сэнгэлэн-Ноёной hамга абалга. Наран-Гоохонай тэнгэриин hайхан шарай Yнгэ тологYЙ болгожо, Yлгэн газарай хYн зонтой эрхыень адлидхаЪан тухай.
4. Сэнгэлэн-Ноён Наран-Гоохоон хоёр хYбYYтэй болобо. Сэнгэлэн-Ноён Наран-Гоохон хоёрой баяртайгаар хYлеэhэн хYрин улаахан хYбYYxэн эхэhээ тYрэжэ гараЬан тухай.
5. Нялха хYбYYнэйнь ухаатай сэсэн Yгэ. Бухэ-Бэлигтэ баатарай газар дээрэ xYн боложо тYрэhэн тухай.
Энэ тYCэб дээрэ Yндэhэлэн, Yльгэрэй удха хеерэлгэ эхилхэ. Иигэжэ тYCэб табижа Yльгэрэй удха хeeрYYлхэдэ, бага на^Ьанай hурагшад Yльгэр соо боло^н Yйлэ хэрэгYYДые аргагYЙ hайнаар hанажа, хеерэхэдее хэлэниинь ульгам болохоhоо гадна, тэдэнэй хYгжэлтэ, илангаяа литературна хYгжэлтэнь эршэдэхэ байна.
Библиографический список
1. Содномов С. Ц. «Арадай баатар Гэсэр» Y-льгэртэ Yндэhэлэн бага наhанай hурагшадай аман хэлэлгэ хYгжeeлгэ // Гэсэриада и аспекты её изучения в культуре народа: материалы научно-практической конференции. Улан-Удэ, 2003. С. 89-97.
2. Содномов С. Ц. К вопросу литературного развития младших школьников на уроках литературного чтения на бурятском языке // «Crede Experto: транспорт, общество, образование, язык». 2019. № 1. С. 237-244.
3. Чагдуров С. Ш. Поэтика Гэсэриады. Иркутск, 1993. 367 с.
4. Шаракшинова Н. О. Бурятский фольклор. Иркутск, 1959. 222 с.
References
1. Sodnomov S. Ts. (2003) "Aradai Baatar Geser" rlgerte Yndhhelen baga nahanai huragshaday aman khelelge hYgzeeeelge // Geseriada and aspects of its study in the folk culture: materials of the scientific and practical conference. Ulan-Ude, 2003. Pp. 89-97. (In Russian)
2. Sodnomov S. Ts. (2019) On literary development of primary school-aged children at literature based reading lessons in the Buryat language // "Crede Experto: Transport, Society, Education, Language". 2019. № 1. Pp. 237-244. (In Russian)
3. Chagdurov S. Sh. (1993) The poetry of Geseriada. Irkutsk, 1993. 367 p. (In Russian)
4. SharakshinovaN.O. (1959) Buryat folklore. Irkutsk, 1959. 222 p. (In Russian)
