Научная статья на тему 'СИРТҚИ КУРСЛАРДА ТАЛАБАЛАРНИ ЎҚИТИШ СИФАТИНИ ОШИРИШ ЙЎЛЛАРИ ВА ВОСИТАЛАРИ'

СИРТҚИ КУРСЛАРДА ТАЛАБАЛАРНИ ЎҚИТИШ СИФАТИНИ ОШИРИШ ЙЎЛЛАРИ ВА ВОСИТАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
118
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
анъанавий ва сиртқи таълим / масофавий ўқув машғулотлари / ахборотлар технологияси / андрагогика / кечки таълим / экстернат / видео маърузалар / суҳбат ва мунозара / интернет хизматлари / аудитория / синф машғулотлари / педагогик жараёнлар. / традиционное и заочное обучение / дистанционные методы занятий / информационные технологии / андрагогика / вечернее образование / экстернат / видеолекции / беседы и дискуссии / интернет услуги / аудиторные и классные занятия / педагогические процессы.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Нажмудинов Халим Гулямович

Мазкур мақолада олий таълим муассасаларида талабаларни сиртдан ўқитиш жараёнида қўлланиладиган инновацион усуллар ва уларни самарадорлигини ошириш йўллари, масофавий ўқитишнинг анъанавий ва замонавий йўналишлари, уларнинг аҳамияти ва вазифалари, таълим сифати тўғрисидаги мулоҳазалар, сиртдан ўқитишда таълим сифатини оширишга хизмат қилувчи омиллар тўғрисидаги айрим фикр ва мулоҳазалар баён этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПУТИ И СРЕДСТВА УЛУЧШЕНИЯ КАЧЕСТВА ОБРАЗОВАНИЯ СТУДЕНТОВ ПРИ ЗАОЧНОЙ ФОРМЕ ОБУЧЕНИЯ

В данной статье излагаются инновационные методы, используемые в процессе заочного обучения студентов в высших учебных заведениях, пути повышения их эффективности, традиционные и современные направления дистанционного обучения, их значения и задачи, соображения по качеству образования, некоторые мнения и суждения о факторах, которые служат повышению качества образования при заочном обучении.

Текст научной работы на тему «СИРТҚИ КУРСЛАРДА ТАЛАБАЛАРНИ ЎҚИТИШ СИФАТИНИ ОШИРИШ ЙЎЛЛАРИ ВА ВОСИТАЛАРИ»

Нажмудинов Халим Гулямович,

Бухоро давлат педагогика институти "Аник, фанлар" кафедрасининг доценти, физика-математика фанлари номзоди

СИРТКИ КУРСЛАРДА ТАЛАБАЛАРНИ УКИТИШ СИФАТИНИ ОШИРИШ ЙУЛЛАРИ ВА ВОСИТАЛАРИ

УУК:371.321.

DOI: 10.34920/SO/VOL_2022_ISSUE_9_3

НАЖМУДИНОВ Х.Г. СИРТКИ КУРСЛАРДА ТАЛАБАЛАРНИ УКИТИШ СИФАТИНИ ОШИРИШ ЙУЛЛАРИ ВА ВОСИТАЛАРИ

Мазкур маколада олий таълим муассасаларида талабаларни сиртдан укитиш жараёнида кулланиладиган инновацион усуллар ва уларни самарадорлигини ошириш йуллари, масофа-вий укитишнинг анъанавий ва замонавий йуналишлари, уларнинг ах,амияти ва вазифалари, таълим сифати туFрисидаги мулох,азалар, сиртдан укитишда таълим сифатини оширишга хиз-мат килувчи омиллар туFрисидаги айрим фикр ва мулох,азалар баён этилган.

Таянч суз ва тушунчалар: анъанавий ва сиртки таълим, масофавий укув машFулотлари, ахборотлар технологияси, андрагогика, кечки таълим, экстернат, видео маърузалар, сух,бат ва мунозара, интернет хизматлари, аудитория, синф машFулотлари, педагогик жараёнлар.

НАЖМУДИНОВ Х.Г. ПУТИ И СРЕДСТВА УЛУЧШЕНИЯ КАЧЕСТВА ОБРАЗОВАНИЯ СТУДЕНТОВ ПРИ ЗАОЧНОЙ ФОРМЕ ОБУЧЕНИЯ

В данной статье излагаются инновационные методы, используемые в процессе заочного обучения студентов в высших учебных заведениях, пути повышения их эффективности, традиционные и современные направления дистанционного обучения, их значения и задачи, соображения по качеству образования, некоторые мнения и суждения о факторах, которые служат повышению качества образования при заочном обучении.

Ключевые слова и понятия: традиционное и заочное обучение, дистанционные методы занятий, информационные технологии, андрагогика, вечернее образование, экстернат, видеолекции, беседы и дискуссии, интернет услуги, аудиторные и классные занятия, педагогические процессы.

NAJMUDINOV KH.G. WAYS AND MEANS OF IMPROVING THE QUALITY OF EDUCATION OF STUDENTS IN THE CORRESPONDENCE FORM OF STUDY

This article describes innovative methods used in the process of distance learning of students in higher education institutions, ways to improve their effectiveness, traditional and modern directions of distance learning, their meanings and objectives, considerations on the quality of education, some opinions and judgments about the factors that serve to improve the quality of education in distance learning.

Key words and concepts: traditional and distance learning, distance learning methods, information technology, andragogy, evening education, externship, video lectures, conversations and discussions, Internet services, classroom and classroom classes, pedagogical processes.

Кириш.

Замонавий давр билан биргаликда узгарувчан жамият ижтимоий-иктисодий, илмий - техник ва маданий х,аётнинг барча сох,аларидаги узгаришлар билан доимо боFланган булади. Бундай шароитда х,ар хил боскичларда ва х,аётнинг турли шароитла-рида катталарнинг узидаги ижобий имко-ниятларини ишлатишга кумаклашиш учун мулжалланган узлуксиз таълим тобора мух,им ах,амият касб этмокда. Олийгох, таълими-нинг умумий даражаси, унинг кулайлиги, яхшиланиши ва унда замонавий техноло-гиялардан фойдаланиш х,ар кандай олий укув - таълим тизимини тавсифловчи асо-сий курсатгичлардан биридир1. Бугунги кунда катталар х,аётининг бошида олинган асо-сий таълим, х,озирги кундаги касбий вазифа-ларни самарали бажариш ва кундалик х,аёт давомида доимий равишда узгариб туради-ган ижтимоий шароитларга мослашиш имко-ниятини бермайди. Бу х,акикатни эътироф этган х,олда, бу сох,а олимлари янги Fояларни излашга ва катталар таълими муаммолари билан боFлик булган янги тушунчаларни яра-тишга эътибор килишади2.

Катталарни укитиш - укув предмети сифа-тида купчилик - педагог олимларнинг диккат марказида туради. Фан, техника ва технология сох,асидаги узгаришларнинг юкори суръ-атлари, жамиятда демократик жараёнларнинг ривожланиши, инсон ижтимоий х,аётининг вазифалари ва тузилишининг мураккабла-шуви шароитида узлуксиз таълим Fояси алох,ида ах,амият касб этади. Уни амалга оши-риш дипломдан кейинги таълимнинг турли шаклларини, масофавий, сиртки, кечки ва экстернат укув жараёнларини жорий этиш билан боFлик. Куп йиллик тажриба ва кузатув-лар шуни курсатадики, маълум бир фаолият сох,асидаги мутахассисларни тайёрлаш сифати нафакат билим билан, балки инсоннинг маълум фазилатлари, умуман дунёга муносабати

1 Нажмудинов Х.Г.,Нажмудинова М.Х. "Применение информационных технологий в непрерывном образовании взрослых" "Наука и образование сегодня" Изд. Москва, № 3 (50) 2020 г. с. 7.

2 Нажмудинова М.Х.,"Сущность принципов обуче-

ния взрослых в системе непрерывного образования ". "Узлуксиз таълим" журнали 2020 й. Махсус сон с. 81.

ва хусусан уз касбига булган махри билан хам белгиланади.

Мавзунинг долзарблиги Узбекистонда узлуксиз таълим Fоясининг ривожлантири-лиши таълимнинг сиртки шаклида тулик уз аксини топди. Бирок, жамиятда бундай укув турига талаб юкори булишига, ушбу сохадаги турли хил амалий тажрибаларнинг борлигига карамай, таълимнинг сиртки шакли аслида илмий тадкикотлар муаммоларида уз аксини топмаган. Шунинг учун бу йхналишдаги барча фикр-мулохазалар, илмий изланишлар ва хатто оддий кузатишлар хам сиртдан укитиш сифатини оширишга хизмат килади.

Мавзу буйича илмий изланишларнинг цисцача та^лили.

Таълим сифати-бу талабанинг билиши керак булган дунёдаги ижтимоий шартли муносабатлар тизими. M. Поташникнинг таъ-рифига кура, таълим сифати бу - «Максад ва натижаларнинг нисбати, максадлар факат муайян равишда белгиланишига ва кей-инчалик ривожланиш сохасида намоён булишига карамай, улар натижаларга эри-шиш улчовидир. Шу билан бирга, таълим натижалари бу натижаларга кандай сарфлан-ган (кандай зарарлар, харажатлар натижа-сида) мехнатлар натижасида эришилганли-гини бахолашни хам уз ичига олиши шарт» 3.

Бошкача килиб айтганда, таълим сифати деганда таълим жараёнининг турли иштирок-чиларининг таълим муассасаси томонидан курсатиладиган таълим хизматларидан самарали натижа кутишларини кондириш даражаси тушунилади. Купчилик педагог - муал-лифлар таълим сифати-бу таълим натижа-ларининг хусусиятлари туплами, аммо бар-часи эмас, балки факат буюртмачи муассаса-ларнинг таълимга булган талабларига жавоб берадиган хусусиятлар туплами деб таъкид-лайдилар. Сиртки таълим тизимида бундай буюртмачи, биринчи навбатда, талабанинг узидир. Сиртки таълим сифатини таъмин-лашга камида икки усул билан эришиш мум-кин. Биринчи усул - илFор педагогик амали-ётни урганиш ва умумлаштириш ва энг самарали вариантларни колдириш, шунингдек,

3 M. Поташник Педагогика и психология высшей школы: Учеб. пособие. - Ростов н/Д: Феникс, 2002. 542544 с.

сиртки талабалар томонидан билимларни тулик, узлаштирилишига ва уларнинг шах-сий ва касбий усишига тускинлик киладиган барча салбий хусусиятларни бартараф килишдан иборат. Иккинчи усул - бевосита укиш ва мустакил билим олиш жараёнларини, тизимли тах,лил килиб, сиртки талабаларнинг таълим сифатини таъминлайдиган педагогик шароитларни уларга куйиладиган талабларни аниклаб, сиртдан укитиш сифатини ошириш-дан иборат1.

Мацоланинг илмий янгилиги сифа-тида олийгох, талабалари ва катта ёшдаги тингловчиларни сиртдан укитиш жараё-нида дарсларни кайси вактларда ва канака тизимлардан фойдаланган х,олда утиш сама-рали беради, кайси холларда масофа-вий машFулотлардан фойдаланиш самара бериши туFрисида, сиртки дарсларини анъа-навий ва замонавий турларини ташкил килиш туFрисида баъзи кузатув ва янгича ёндашув-лар мух,окама килинган. Сиртки дарсларни талабаларнинг юкори фаоллигида уларнинг укитувчини ёрдамчилари сифатида, иштиро-кида утказиш хиллари курсатилган.

Тадцицотнинг мацсади - талабаларнинг сиртки таълимга укитиш сифатини таъминлаш усуллари ва воситаларини ифодалашдан иборат. Олий укув юртида сиртки талабаларнинг таълим сифатини таъминлайдиган принци-пларни аниклашда биз укитиш натижаларига нисбатан талабанинг маълум бир фаолият сох,асидаги тайёргарлиги натижаларига мос келиши керак булган маълум меъёрий даража деб караймиз.

Тадцицотнинг объекти сифатида Бухоро давлат педагогика институти ва Бухоро дав-лат тиббиёт институтидаги куп йиллик таълим жараёнида утказилган кузатув ва муаллиф-нинг шахсий тажрибаси асос килиб олинган.

Тадцицотда кузатувчанлик, хулосалаш, тизимлилик, киёсий-мантикий тах,лил ва куп йиллик тажриба натижалари олинган.

Тадцицотнинг эмпирик манбаини Бухоро педагогика институтидаги тест синов-лар натижалари семинарлардаги активлик

1 Суворинов А.В., Осин А.В. Мультимедиа-среда образования в эпохе глобальных компьютерных технологий. Проблемы информатизации в/ш. - 1998. - № 1- 2.

ва, кузатувлардан олинган хулосалар ташкил этди.

Асосий цисм.

Кундалик х,аёт шуни курсатадики, сиртки талабаларнинг укув шароитлари, коида тарикасида, вакт билан, маиший, кундалик профессионал ихтисослашган (ишлай-диган одамлар учун) сох,а билан, ва бошка ижтимоий омиллар билан катъий чегаралан-ган булади. Улар урганишни осонлаштириши мумкин, аммо аксарият х,олларда сиртки укувчиларнинг укув фаолиятини сезиларли даражада мураккаблаштиради. Одатда, катта-лар таълими олиб бориладиган таълим жара-ёни киска муддатли интенсив машFулотлар давомида амалга оширилади. Шу муносабат билан, замонавий таълим шароитида сиртки талаба дуч келадиган одатдаги ташки ва ички кийинчиликларни х,исобга олиш керак. Биринчи навбатда катталарнинг урганиш ва мустакил таълим олиш кобилиятлари бугунги кунга караганда бутунлай бошкача вазиятда шаклланганлигини х,исобга олиш керак. Ушбу вазиятнинг пайдо булиши нафакат ишлаш стратегиясидаги узгаришларни, балки унинг мазмунини маълумот билан тубдан янги-лашга, тартиблаштириш ва саклаш усулларини янгилашга олиб келади. Шунинг учун, сиртки укувчининг ёши канча катта булса, йиллар давомида ривожланиб бораётган куплаб ички тусиклар туфайли унинг таълим жараёнларига кушилиши шунчалик кийин булади. Энг кенг таркалган ички тусиклар каторига купгина педагог тадкикотчилар куйидагиларни кирит-ганлар:

Психофизиологик омиллар. Таълимнинг сиртки шаклига кирган катта ёшли укувчилар урганиш ва уз-узини тарбиялаш кобилиятига нисбатан ички ишончсизлик тусиFи пайдо булади. Бу тушунча, одамни ёшига караб таълим маълумотларини идрок этиш, ёдлаш ва кайта такрорлаш кобилиятининг пасай-иши ^акидаги афсонага асосланади. Бирок, олимлар х,ар кандай ёшда муваффакиятли укиш мумкинлигини аллакачон исботлаган-лар. Хаётнинг турли даврларида турли хил хотира функциялари, диккат ва фикрлаш тур-лари биринчи уринга чикиши, мотивация узгариши исботланган, аммо умуман олганда, катталар х,ар доим маълумот билан оптимал

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 9 (118)

ишлашнинг тегишли индивидуал усулларини ишлаб чикишга кодир. Бу тушунча факатгина инсон укув предмети сифатида унинг хусуси-ятлари х,акида билимга эга булса ва урганиш учун баркарор мотивацияни шакллантира олсагина туFри булади. Шунинг учун сиртки укувчиларни укитиш нафакат укитувчилар, балки талабаларнинг узлари томонидан х,ам, тингловчиларнинг индивидуал имконият-ларини х,исобга олган х,олда, ва тушунишни х,исобга олган х,олда, курилиши мух,имдир.

Ижтимоий-психологик омиллар. Купгина катталарга талабанинг позициясида булиш нокулай ва баъзида бу вазиятни кабул килишнинг узи мутлако туFри келмайди. Бу, айникса, маъмурий зинапояда юкори ижти-моий мавкега эга булган одамлар учун туFри келади. Психологик жих,атдан улар ихтиёрий равишда педагогик таъсирнинг «объекти» га айланишига тайёр эмаслар. Шу билан бирга, сиртки таълим олаётганда, талаба (бошка таъ-лим шаклларидан фаркли уларок) укув пред-метига айланишга мажбур, чунки у эришилган натижалар учун тулик жавобгарликни уз зим-масига олади. Таълим натижалари учун шах-сий жавобгарликни англаш ва тушуниш асо-сан укув жараёнини инсонпарварлаштириш, уни субъект-субъект муносабатлари доира-сида ташкил этиш билан белгиланади.

Психологик ва педагогик омиллар. Таъ-лимнинг узлуксизлигига инсоннинг узи х,акида билиш кобилияти, унинг кизикувчанлиги, укув материалини идрок этиши ва узлаштиришнинг узига хос хусусиятлари, ахборот технология-лари эх,тиёжлари, замонавий инсон учун умр-бод таълим олиш зарурлиги хакидаги маълу-мотларнинг йуклиги тускинлик килиши мум-кин1. Укув жараёни ва мустакил таълимни ташкил этишда тарбиявий мотивлар мух,им ах,амиятга эга: улар канчалик аник ифода-ланган ва максадга мувофик булса, сиртдан укиётган талабанинг укиш кийинчиликларини енгиши шунчалик осон кечади. Укитувчи томонидан, уларнинг тахмини буйича сиртки талаба х,акикий максадларини англаши, укишга эх,тиёжнинг борлиги, узини касбига эътикодли хизмат килиши, узида укишга нис-

1 Демкин В., Вымятин В., Можаева Г., Тарунина Г. Дистанционное и заочное обучение, мультимедиа. Высшее образование в России. - 1998. - №4. - С. 23-27.

батан иштиёк борлигини хис килиши зарур. Хар кандай ёшдаги сиртки талаба учун - укиш узининг замона билан бирга булиб ундан оркада колмаслик, уз куч^айратини курсатиш ёки умуман х,аётда уз- узини англаш усулла-ридан бирига айланганлиги сабабли, у нима учун укиши х,акида аклли,онгли ёндашиши лозим. Сиртки талабалар укув фаолиятининг кайд этилган хусусиятлари укув жараёнини ташкил этиш жараёни Андрагогика тамой-илларини х,исобга олишни таклиф килади. Бу тамойиллар куйидаги тушунчаларни англа-тади:

1. Мустакил урганишнинг устувор-лиги. Мустакил билиш фаолияти таълимнинг сиртки шаклида катта ёшли укувчиларнинг укув ишларини асосий тури х,исобланади. Шу билан бирга, мустакил фаолият деганда мустакил ишдан укув фаолияти тури сифатида фойдаланиш эмас, балки талабалар томонидан укув жараёнини мустакил ташкил этиш тушунилади.

2. Биргаликдаги фаолият тамойили. Ушбу тамойил сиртки укувчининг укув жараёнини режалаштириш, амалга ошириш, бах,олаш ва тузатишда укув жараёни ташкилотчилари билан биргаликдаги фаолиятини таъмин-лайди.

3. Талаба тажрибасига таяниш принципи. Ушбу принципга кура, сиртки талабанинг х,аётий (кундалик, ижтимоий, касбий) тажри-баси талабанинг узини тайёрлашда маълумот манбаларидан бири сифатида ишлатилади.

4. Укитишни индивидуаллаштириш. Ушбу принципга кура, х,ар бир талаба укитувчи билан биргаликда сиртки талабанинг таж-рибаси, тайёргарлик даражаси, психофизио-логик ва когнитив имкониятларини х,исобга олган х,олда аник таълим эх,тиёжлари ва укув максадларига йуналтирилган индивидуал укув дастурини яратади.

5. Системали укитиш. Бу тамойил кузланган максадларни укитишнинг мазмуни, шакллари, усуллари ва воситалари билан мувофиклаштиришни таъминлайди.

6. Таълимнинг контекстуаллиги. Ушбу принципга мувофик, укитиш жараёни, бир томондан, сиртки талаба учун аник, х,аётий максадларга эришишга интилиши, уни маълум ижтимоий роллар, фаолият ва шахсий фази-латларни ривожлантиришга йуналтириши

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 9 (118)

керак, иккинчи томондан, бу талабанинг кас-бий фаолият тажрибасига асосланиши, маи-ший хусусиятларига ижтимоий, кундалик фао-лиятига таяниши керак.

7. Укув натижаларини долзарблаш прин-ципи. Ушбу тамойил сиртки талаба томонидан олинган билим, куникма ва фазилатлардан амалда киска вакт орасида ва туFридан-туFри фойдаланишни назарда тутади.

8. Таълимнинг факультативлик тамой-или. Бунда сиртки укувчига максадлар, тар-киб, шакллар, усуллар, манбалар, воситалар, вакт, укиш жойи, укув натижаларини бах,олаш мезонлари ва усулларини танлашда маълум эркинлик берилади.

9. Урганишнинг онглилик тамойили. Бу сиртки талаба томонидан укув жара-ёнининг барча параметрлари ва ундаги х,аракатларнинг кийматини англаш ва тушу-ниш назарда тутади. Бу тамойиллар бизнинг олдинги маколамизда кисман баён килинган эди1.

Сиртки талабаларни, катталарни укувчилар сифатида укитишнинг курсатилган тамойил-лари педагогиканинг дидактик тамойилларига зид эмас. Кисман улар уни ривожлантиради, кисман улар билан боFлик. Бирок, бу тамойиллар укитишнинг андрагогик тамойиллари булиб, улар сиртки талабаларни укитишни ташкил этиш ва услубий куллаб-кувватлаш хусусиятларини урганиш зарур булган йуналишларни аниклайдилар. Ушбу сох,алар бугунги кунда масофавий укитиш тизимини яратиш ва жорий этиш билан боFлик х,олда тулик куриб чикилмокда. Шуниси эътиборга лойикки, масофавий укитишнинг мох,ияти ва максадини тушунишда олимлар бир нуктаи назарга етиб бормаганлар. Масалан, баъзи тадкикотчилар «масофавий укитиш» атамаси укитувчи томонидан талабанинг мустакил укиши асосида дастур ва педагогик техноло-гиядан фойдаланадиган укув жараёнининг ташкил этилишини англатади, деб таъкид-лайдилар. Бундай машFулотлар сиртки талабанинг укитувчидан макон ва замонда ажра-либ туриши билан боFлик. Бирок, телеком-муникацион ускуналар ёрдамида талаба-

1 Нажмудинов Х.Г. "Укитишда ахборот технологияла-рини куллашнинг айрим жихатлари" - "Замонавий таълим" илмий-амалий оммабоп журнали № 7(104) 2021 й. 23 с.

лар ва укитувчилар савол -жавоб килиши, узаро мулокот килиш имкониятига эга. Рус тадкикотчилари (В. Демкин, В. Вымятин, Г. Можаева, Г. Тарунина) масофавий таъ-лимни укитувчи ва талаба уртасида бево-сита алоканинг йуклиги билан анъанавий, тула вактли технологиядан фарк килувчи янги педагогик технологиялар тоифасига кири-тадилар. Масофавий укитиш билан сиртки укитиш уртасига тенглик куйиш керак эмас-лигини таъкидлайдилар, чунки масофавий укитиш нафакат ахборот ташувчилар ва уларга кириш воситаларини кенгайтиришни, балки укитувчи ва талаба уртасида теле-коммуникацион каналлар оркали доимий алока урнатилганлигини ^ам уз ичига олади2. Шунинг учун масофавий укитиш таълим жараёнининг элементи ва воситаси сифатида тавсифланади, унинг мавжудлиги масофавий маълумот манбаларига киришни таъмин-лайди. Масофавий таълимни тах,лил килиб, А. Хуторской ундаги узига хос хусусиятларни куйидагича тасвирлайди:

а) таълим жараёнининг таркибий элемент-ларининг купчилигида укитувчи ва тарбияла-нувчиларни жисмоний ажратиш;

б) таълимда мультимедиа ва электрон ресурсларидан анча узок х,амда якин атроф мух,итдаги талабаларни укитишда доимий фойдаланиш;

в) укитувчилар ва талабалар уртасида, шунингдек талабаларнинг узлари уртасида телекоммуникацион боFланишларни таъмин-лаш;

г) таълим жараёнининг мах,сулдорлиги, яъни электрон таълим мух,ити сифатида фой-даланиладиган усуллардан фарк килувчи юкори таълим мах,сулотлари натижасининг олиниши3.

Муаллиф масофавий таълимни оддий почта, электрон почта билан алмаштирила-диган ва янги билимларни эгаллаш замонавий ахборот технологияларидан фойда-ланган х,олда амалга ошириладиган, масофавий таълимни оддий такомиллаштиришга кискартириш мумкин эмаслигини таъкид-

2 Суворинов А.В., Осин А.В. Мультимедиа-среда образования в эпохе глобальных компьютерных технологий. Проблемы информатизации в/ш. - 1998. - № 1- 2.

3 Хуторской А.В. Современная дидактика: учебник для вузов / А.В. Хуторской./ - СПб.: Питер, 2001. 441- 445 с.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 9 (118)

лайди. Масофавий таълим деганда А. Хуторской «телекоммуникацион боFланишлар оркали урганишни тушунади, унда масофавий таълим иштирокчилари (талабалар, укитувчилар, тьюторлар, модераторлар ва бошкалар.) таълим жараёнини асосан Internet технологиялари ва ресурслари ёрдамида амалга оширадилар1. Масофавий укитиш кенг маънода бир ёки бир нечта жойда жойлаш-ган бир ёки бир нечта шахсларга масофа-дан узатиладиган таълим буйича курсатмалар дейиш мумкин. Ушбу таърифга кура, масофавий укитиш тарихи XIX асрнинг 30-йилла-рига, сиртки курслар яратилган вактга туFри келади. Бирок, Internet пайдо булиши билан масофавий укитишнинг роли кескин узгарди ва у янги компьютер технологиялари билан аникланадиган булди. Интернетдан фойда-ланган холда масофавий укитишнинг афзал-ликлари каторида кулай булганда, куннинг исталган вактида укишни ташкиллаштириш имкониятини англатади; дарсларнинг интен-сивлиги ва давомийлигини созлаш кобилияти; укитувчи билан электрон почта оркали ёки реал ^акикий вакт давомида мулокот килиш кобилияти тушунилади. А.Хуторскойнинг фикрига кура, масофавий таълимда укитувчининг талабага нисбатан шахснинг ёкиши ёки ёкмаслик масаласи умуман пайдо булмаслиги жуда мухимдир. Интернетдаги мухокамаларда катнашаётганларнинг нисбий номаълумлиги, талаба хакикий аудиторияда беришга журъат этмаган саволларни беришга имкон беради2. Муаллиф В. Быков фикрича, масофавий укитиш - бу узлуксиз таълим шак-лларидан бири булиб инсонни ахборот ва таълим олиш хукукларини амалга ошириш учун мулжалланган; у анъанавий кундузги, сиртки ва кечки таълим шакллари билан бир каторда мавжуд булади. Бирок, интернет пайдо булиши билан масофавий укитишнинг роли кескин узгарди ва янги компьютер тех-нологияларининг ривожланиши билан масофавий укитиш модуллари пайдо була бош-

1 Хуторской А.В. Современная дидактика: учебник для вузов / А.В. Хуторской./ - СПб.: Питер, 2001. 441- 445 с.

2 Хуторской А.В. Современная дидактика: учебник для вузов / А.В. Хуторской./ - СПб.: Питер, 2001. 441- 445 с.

лади3. Масофавий таълимни Узбекистонда ташкил килишда, махсус намуна сифатида интернет хизматларининг бошланFич эле-ментлари кабул килинди, бунда компью-терли коммуникацион алокалардан фойда-ланиш учун укитувчилар ва талабалар билан олдин тузилган фаол укув мулокот алока воситалари, тайёр дастурлардан фойдала-нилди. В.Кухаренконинг фикрига кура, масофавий укитиш уч таркибий кисмга асосланган: «очик таълим, компьютерли укитиш, замона-вий телекоммуникация воситаларидан фойда-ланган холда укитувчи билан талаба уртасида фаол хамкорлик килиш»4. Муаллиф масофавий укитишда асосий элемент укувчининг укитувчи ва синфдошлари билан мулокоти булиб, электрон почта, почта узатмалари руйхати ва телеконференциялар ёрдамида амалга оширилишини таъкидлайди. Масофавий таълим оркали тадкикотчи «очик таълим тамойилларига асосланган, турли максадлар учун компьютер укув дастурларидан кенг фойдаланадиган ва замонавий телекомму-никациялар ёрдамида укув материаллари ва алока олиш учун ахборот таълим мухитини яратадиган технологияларни» тушунади5. Шу асосда у масофавий укитишни махсус дидактик тизимда амалга ошириладиган макон ва замондаги жойлашувига узгармас, махсус укув воситалари ёрдамида укитувчилар ва талабалар уртасидаги интерактив узаро таъ-сирнинг максадли, уюшган жараёни сифатида белгилайди. Мавжуд манбаларда «масофавий таълим» тушунчаси «масофавий укитиш» тушунчасидан кенгрок хисобланади ва бир нечта таникли таълим шаклларини уз ичига олади: сиртки таълим (шу жумладан асосий ва кушимча таълим дастурларида укитиш), экстернат ва турли хил аралаш таълим шакллари (масофавий таълим ёки кундузги интенсив, кундузги ва сиртки таълим ва бошкалар). Экстернат - Совет даврида учраб турар эди,

3 Быков В.Ю. Дистанционное обучение - перспективный шаг для развития профессионального обучения / Быков В.Ю. // Педагогическая газета. - 2007. - №1. - С.2.

4 Кухаренко В.М., Рыбалко О. В.,Дистанционное обучение: условия применения. учеб. пособие: 2-е изд., доп., Харьков: НТУ «ХПИ», «Торсинг», 2008. 306- 320 с.

5 Кухаренко В.М., Рыбалко О. В.,Дистанционное обучение: условия применения. учеб. пособие: 2-е изд., доп., Харьков: НТУ «ХПИ», «Торсинг», 2008. 306- 320 с.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 9 (118)

бунда аттестат асосий ишдан ажралмаган х,олда билим олиш натижасида кулга кири-тилар эди. Ишчи ёшлар синф хоналарида укимасдан «саккиз йиллик» мактабни экстерна шаклда битириши мумкин эди мактабга факат топшириклар олиш ва имтих,онлар топшириш учун келиш керак эди холос. Шу маънода масофавий таълим, укитишнинг янги шакли эмас, балки аллакачон маълум булган, бир-бири билан чамбарчас боFлик булган бир нечта укитиш шаклларнинг уму-мий номи. Масофавий таълим билан масофавий укитиш уртасидаги фаркларни изламас-дан, сиртки укишни масофавий таълим тех-нологиялари элементларидан фойдаланишга имкон берадиган узлуксиз таълимнинг мах-сус шакли сифатида куриб чикиш конуний деб х,исоблаймиз.

Купчилик педагогларнинг фикрича, анъ-анавий (компютерлаштирилмаган) укув тизими талабаларнинг фикрлаш кобилиятини самарали ривожлантириш, уларнинг ижо-дий имкониятларини ошириш учун шароит яратмайди1. Одатда, х,озирги кунда инсти-тутдаги таълим тизимидан маълум аксарият укитувчилар талабаларга уз фани буйича иложи борича купрок маълумот беришга интилишади. Шу билан бирга, уни узатиш-нинг репродуктив усуллари талабалардан минимал билим ва ижодий фаолиятни талаб килади. Бундан ташкари, талабалар салбий фазилатларни ривожлантирадилар, уз кучла-рига булган ишончни йукотадилар ва уларнинг бутун куч х,аракатлари билимларни ишлаб купайтириш учун эмас балки юкори бах,о олишга йуналтирилган булади. Нати-жада, жамият пассив мутахассисни, профессионал сох,ада мустакил карор кабул килиш кобилиятига эга булмаган соф ижрочини олади.

Бундан ташкари, маълумки, анъанавий укув жараёни бир катор камчиликларга эга, улар орасида:

- укитувчининг фаоллиги ва талабанинг пассивлиги;

- укув дастурларини уртача савиядаги абстракт талабага йуналтириши;

1 В.Поздняков, В.Загвязинский Педагогика и психология высшей школы: Учеб. пособие. - Ростов н/Д: Феникс, 2002. 541- 544 с.

- укувчилар имкониятларига индивидуал ёндашишнинг йуклиги;

- укув маълумотларини аник амалий вазифалар билан боFлик булмаган х,олда, соф абстракт - мантикий шаклда такдим этилиши;

- чекланган микдордаги маълумот ва уни узлаштириш учун чекланган вакт ва бошкалар.

Хулосалар.

Санаб утилган камчиликлар умуман укув жараёнининг сифати ва айникса, сиртки укувчиларни тайёрлаш учун жиддий муаммо х,исобланади. Таълимнинг сиртки шаклида эса ахборот технологияларидан фойдала-ниш укитувчи ва укувчиларнинг анъанавий узаро муносабатларини сезиларли даражада узгартиришга, уларни уз фаолиятида тенг ^укукли укув субъектларига айлантиришга имкон беради. Компьютер ёрдамида масофавий таълимни ташкил килиш бизнинг фикри-мизга кура куйидаги афзалликларга эга:

• талабанинг х,ам, укитувчининг х,ам фаол билим олиш иштиёкини оширади;

• укув жараёнини «укитиш» категори-ясидан бирор предметни онгли ва мустакил равишда «урганиш» категориясига утказиб талабалар фаоллигини оширади;

• турли таълим ресурслари (кутубхо-налар, луFатлар, энциклопедиялар) ва таълим жамоалари (х,амкасблар, маслах,атчилар, шериклар)билан интерактив алока килишга ундайди;

• укитиш методикасининг турли хилдаги усулларидан фойдаланилади;

• укув жараёнини энг яхши раFбатлантирадиган махсус ахборот мух,итига талабанинг киришига ресурслар базаси билан ишлашга имкон беради.

Шундай килиб, сиртки укитишда янги ахборот технологияларидан фойдаланиш:

- фикрлаш кобилиятларини ривож-лантиради (кургазма-образли, кургазма-самарали, ижодий, интуитив, назарий ва бошкалар);

- «фазовий» тафаккурни шакллан-тириш, тах,лил килиш, синтез килиш, мав^умлаштириш, умумлаштириш куникмасини ^осил килиш;

- оптимал ечимни танлашга ургатади;

- турли шаклдаги асосий тушунчаларни мустакил ажрата олиб такдим килиш куникма

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 9 (118)

ва малакаларни шакллантиради (матнли, схематик, анимацион ва бошкалар);

- экспериментал, илмий тадкикот фао-лиятини олиб бориш куникма ва малакала-рини шакллантиради.

Куплаб илмий тадкикотлар натижалари ишончли исботлаганидек ушбу хусусиятлар-нинг барчаси, компьютер технологиялари ва янги ахборот технологияларидан фойдала-ниш сиртки таълимни модернизация килиш ва самарадорлигини ошириш учун кенг истикболларни очишини курсатмокда. Сиртки укитиш жараёнида энг яхши анъанавий ва инновацион воситалар ва шаклларнинг ком-

бинацияси унинг таркибини диверсификация килиш (куп киррали купайтириш), таълим сифатини ошириш, укув жараёнини автомат-лаштириш ва унинг натижалари сифати усти-дан назоратни кучайтиришга имкон беради. Шу билан бирга, сиртки таълимни ташкил этиш сох,асида махсус назарий тадкикотлар ва илмий асосланган услубий ишланмалар-нинг етишмаслиги узлуксиз таълимнинг ушбу шаклига етарлича эътибор берилмаганига, самарали фойдаланиш йулларини кидириб топишга, бу сох,ада жиддий илмий тадкикот ишларини олиб бориш истикболларини очиб беради.

Адабиётлар руйхати:

1. Нажмудинов Х.Г, Нажмудинова М.Х. "Применение информационных технологий в непрерывном образовании взрослых" "Наука и образование сегодня" журнали. Москва, № 3 (50) 2020 г. с. 7.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

2. Нажмудинов Х.Г, Нажмудинова М.Х. Сущность принципов обучения взрослых в системе непрерывного образования. // "Узлуксиз таълим" журнали 2020 й. Махсус сон с. 81.

3. М. Поташник Педагогика и психология высшей школы: Учеб. пособие. - Ростов н/Д: Феникс, 2002. - 544 с.

4. Суворинов А.В., Осин А.В. Мультимедиа-среда образования в эпохе глобальных компьютерных технологий. Проблемы информатизации высшей школы. - 1998. - № 1- 2.

5. Демкин В., Вымятин В., Можаева Г., Тарунина Г. Дистанционное и заочное обучение, мультимедиа. Высшее образование в России. - 1998. - №4. - С. 23-27.

6. Нажмудинов Х.Г. "Укитишда ахборот технологияларини куллашнинг айрим жихат-лари" - "Замонавий таълим" журнали №7(104) 2021 й. 23 с.

7. Хуторской А.В. Современная дидактика: учебник для вузов - СПб.: Питер, 2001. 441- 544 с.

8. Быков В.Ю. Дистанционное обучение - перспективный шаг для развития профессионального обучения. Педагогическая газета. - 2007. - №1. - С.2.

9. Кухаренко В. М., Рыбалко О. В.,Дистанционное обучение: условия применения. учеб. пособие: 2-е изд., доп., Харьков: НТУ «ХПИ», «Торсинг», 2008. 306 - 320 с.

10. Поздняков В., Загвязинский В. Педагогика и психология высшей школы: Учеб. пособие. - Ростов н/Д: Феникс, 2002. - 544 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.