Научная статья на тему 'ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИДА ЎҚИТИШНИНГ ИНТЕРАКТИВ МАЪРУЗА МАШҒУЛОТЛАРИНИ ЎТКАЗИШ УСУЛЛАРИ'

ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИДА ЎҚИТИШНИНГ ИНТЕРАКТИВ МАЪРУЗА МАШҒУЛОТЛАРИНИ ЎТКАЗИШ УСУЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
203
20
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
интерактив ўқитиш / инновацион ўқув машғулотлари / диалогли / муаммоли / визуализацион / мультимедиали / видео маърузалар / суҳбат ва мунозара / таълим тарбия / аудитория бинар машғулотлари / педагогик жараёнлар. / интерактивное обучение / инновационные методы занятий / диалоговое / проблемное обучение / визуализация / мультимедиа / видеолекции / беседы и дискуссии / бинарные аудиторные занятия / педагогические процессы.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Нажмудинов Халим Гулямович

Мазкур мақолада олий таълим муассасаларида талабаларни ўқитиш жараёнида қўлланиладиган инновацион усуллардан, бири бўлган интерактив маъруза машғулотларини ўтказишнинг анъанавий ва замонавий йўналишлари уларнинг аҳамияти ва вазифалари, айрим шароитларда улардан фойдаланиш йўллари тўғрисидаги айрим фикр ва мулоҳазалар баён этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

МЕТОДЫ ПРЕПОДАВАНИЯ ИНТЕРАКТИВНЫХ ЛЕКЦИЙ В ВЫСШИХ УЧЕБНЫХ ЗАВЕДЕНИЯХ

В данной статье описаны традиционные и современные направления проведения интерактивных лекционных занятий, которые являются одним из инновационных методов, используемых в процессе обучения студентов в высших учебных заведениях, их преимущества и задачи, указаны некоторые соображения о способах их использования в определенных условиях.

Текст научной работы на тему «ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИДА ЎҚИТИШНИНГ ИНТЕРАКТИВ МАЪРУЗА МАШҒУЛОТЛАРИНИ ЎТКАЗИШ УСУЛЛАРИ»

Нажмудинов Халим Гулямович,

Бухоро давлат тиббиёт институти, "Биофизика ва тиббиётда ахборотлар технологияси" кафедрасининг доценти, физика - математика фанлари номзоди

ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИДА УЩИШНИНГ ИНТЕРАКТИВ МАЪРУЗА МАШFУЛОТЛАРИНИ УТКАЗИШ УСУЛЛАРИ

УУК: 371.321

НАЖМУДИНОВ Х.Г. ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИДА УЦИТИШНИНГ ИНТЕРАКТИВ МАЪРУЗА МАШ¥УЛОТЛАРИНИ УТКАЗИШ УСУЛЛАРИ

Мазкур мак,олада олий таълим муассасаларида талабаларни укитиш жараёнида кулланиладиган инновацион усуллардан, бири булган интерактив маъруза машFулотларини утказишнинг анъанавий ва замонавий йуналишлари уларнинг ах,амияти ва вазифалари, айрим шароитларда улардан фойдаланиш йуллари туFрисидаги айрим фикр ва мулох,азалар баён этилган.

Таянч суз ва тушунчалар: интерактив укитиш , инновацион укув машFулотлари, диалогли, муаммоли, визуализацион, мультимедиали, видео маърузалар, сух,бат ва мунозара, таълим -тарбия, аудитория бинар машFулотлари, педагогик жараёнлар.

НАЖМУДИНОВ Х.Г. МЕТОДЫ ПРЕПОДАВАНИЯ ИНТЕРАКТИВНЫХ ЛЕКЦИЙ В ВЫСШИХ УЧЕБНЫХ ЗАВЕДЕНИЯХ

В данной статье описаны традиционные и современные направления проведения интерактивных лекционных занятий, которые являются одним из инновационных методов, используемых в процессе обучения студентов в высших учебных заведениях, их преимущества и задачи, указаны некоторые соображения о способах их использования в определенных условиях.

Ключевые слова и понятия: интерактивное обучение, инновационные методы занятий, диалоговое, проблемное обучение, визуализация, мультимедиа, видеолекции, беседы и дискуссии, бинарные аудиторные занятия, педагогические процессы.

NAJMUDINOV H.G. METHODS OF TEACHING INTERACTIVE LECTURES IN HIGHER EDUCATIONAL INSTITUTIONS

This article describes the traditional and modern directions of interactive lectures, which are one of the innovative methods used in the process of teaching students in higher education institutions, their advantages and objectives, some considerations on how to use them in certain conditions are indicated.

Key words and concepts: Interactive learning, innovative teaching methods, dialog, problem-based learning, visualization, multimedia, video lectures, conversations and discussions, binary classroom classes, pedagogical processes.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 4 (113)

Кириш.

Хозирги кунда олий таълимнинг ривож-ланиш даражаси дунёда давлат макомини белгиловчи унинг ривожланиш даражасини курсатувчи мезонлардан биридир. Олийгох таълимининг умумий даражаси, унинг кулайлиги, яхшиланиши ва унда замонавий технологиялардан фойдаланиш хар кандай олий укув - таълим тизимини тавсифловчи асосий курсатгичлардан биридир1. Замонавий олийгохларда талабалар тайёрлашни тако-миллаштириш йуналишларидан бири - таълимнинг актив ва интерактив шаклларини жорий этишдир. Олий ва касбий таълимнинг Давлат таълим стандартларига мос холда олийгохларда, андрагогик ва узлуксиз таълим жараёнини ташкил этишда хар бир тала-бага унинг социал-психологик хусусиятларини хисобга олган холда, унинг шахсий талаблари асосида индивидуал ёндашиш, замона талаби булиб хисобланади2.

Асосий услубий янгиликлар бугунги кунда интерактив таълим технологияларидан фойдаланиш билан боFлик. Интерактив техноло-гиялар укитишнинг энг мухим муаммолари-дан бири-булажак мутахассисларнинг укув, илмий ва касбий-амалий фаолиятини интеграция килиш оркали касбий мухим фазилат-ларни шакллантиришга ёрдам беради. «Интерактив педагогика» атамаси 1975 йилда немис тадкикотчиси Ганс Фриц томонидан кири-тилган. Шу билан бирга, интерактив таълим жах,он педагогикасида тубдан янги эмас. Интерактив таълим тушунчаси ва техно-логияси узаро таъсир феноменига асосла-нади. (т1егас1юп-узаро таъсир, бир-бирига таъсир)3.

Умумий урта ва олий таълим даражалари уртасида тафовут мавжуд. Хозирги кунда акса-рият абитуриентлар кириш имтихонларини кушимча тайёргарликсиз топшира олмай-дилар. Ёшларнинг олийгохларга факат

1 Нажмудинов Х.Г., Нажмудинова М.Х. Применение информационных технологий в непрерывном образовании взрослых. // "Наука и образование сегодня" Изд. Москва, № 3 (50) 2020 г. с. 7.

2 Нажмудинова М.Х. Сущность принципов обучения взрослых в системе непрерывного образования. // "Узлуксиз таълим" журнали 2020 й. Махсус сон с. 81.

3 Абрамова И.Г. Интерактивные методы обучения в системе высшего образования. - М.: Гардарика, 2008. - 368 с.

тест натижалари асосида кабул килиниши укитувчиларда ёшларни хар томонлама билим савияси туFрисида кушимча маълу-мот олиш, уларни кобилиятига караб керакли ихтисосликка жалб килиш каби салмокли имкониятлардан махрум килмокда. Замонавий ёшларнинг олийгох, таълими кийматига булган муносабат баъзи холларда ижобий деб булмайди.

Талабалар олийгохда укишнинг бошиданок таълим олишдан манфаатдор эмаслар. Улар-нинг аксарияти учун хозирда билимнинг узи эмас, балки факат битирувдан кейин ола-диган «хужжат» мухим ахамиятга эга. Олийгохда укиш узига хос таълимга, дипломга "сиFиниш" муаммосига айланди. Мамлакати-мизда халкнинг турмуш даражаси ортган сари пуллик олий таълим купчилик ёшлар учун осон эгалланадиган маррага айланди. Шун-дай килиб, олий таълимга булган зарурият-нинг киймати анча пасайди. Аммо хакикий ихтисосий билимга булган талаб ва хакикий илм ва таълимнинг киймати пасайгани йук. Олий таълим муаммосини хал килиш учун тизимга ислохотлар ва инновациялар кири-тиш талаб этилади. Педагогик технологи-яларни такомиллаштириш жараёни ёрда-мида, укитиш услубиёти ва воситалари маж-муини замона талабларига караб янгилаб туриш шарт. Хозирги вактда инновацион фао-лият хар кандай таълим муассасасининг, хар кандай укув фаолиятнинг, мухим таркибий кисмларидан биридир. Бу тасодифий холат эмас. Айнан инновацион фаолият олий таъ-лимда ракобатбардошликни яратиш учун асос яратади.

Мавзунинг долзарблиги. Олий таъ-лим муассасаларида дарсларнинг мухим шакли маърузалардан иборат. Аудитория машFулотларининг хажми кундан - кунга ортиб бормокда. Европа ва Америка олий таълим тизимларида талабаларни керакли маълумотларни мустакил излашга, уни тизим-лаштириш ва тахлил килишга ургатишга каратилган булса, бизнинг мамлакати-мизда жуда куп микдордаги укув материал-ларни тайёр ечимларини туFридан туFри баён килишга каратилган. Бундай холатда бити-рувчилар амалий иш куникмаларига мум-кин кадар кам эришадилар. Олийгохларда замонавий китоблар ва турли халкаро наш-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 4 (113)

рлардан бепул фойдаланиш имконияти мав-жуд булган замонавий кутубхоналар сони кам. Укув адабиётларнинг фонди эскирмокда. Бундай шароитда олийгох профессор укитувчиларининг утказадиган маъруза дарс-ларининг сифати, хилма-хиллиги жуда мухим, ва долзарб ва масалалардан бири булиб колмокда.

Мавзу буйича илмий изланишларнинг цисцача та^лили.

Олий таълим муассасаларида юкори самарадорлик ва таълим тарбия масала-ларини замонавий йул билан хал килиб, касбий билимдонликни оширишга эри-шишда укитишнинг актив ва интерактив шакл ва усуллари асосий роль уйнайди. Актив укиш, урганиш пайтида талаба пассив укишга караганда купрок укув фаолияти субъекти сифатида ишлайди, укитувчи билан мулокотга киришади, билим олиш жараёнида фаол иштирок этади, бунда у ижодий, изла-ниш, интеллектуал билим захирасини ишла-тиб муаммоли вазифаларни бажаради.

Укитишнинг интерактив усуллари купрок шахсга йуналтирилган ёндашувга мос келади, чунки улар биргаликда урганишни (жамоавий, хамкорликда укишни) уз ичига олади, бунда талаба хам, укитувчи хам укув жараёнининг субъекти хисобланадилар. Укитувчи купинча факат укув жараёнининг ташкилотчиси, гурух рахбари, муаммони осонлаштирувчи шахс, укувчиларнинг ташаббускорлигини ошириш учун шароит яратувчи субъект вазифасини бажаради1.

Олий таълим муассасаларида укитишнинг интерактив маъруза усули укитиш амалиё-тида хар кандай укув фанининг назарий асос-ларини очиб берувчи стандарт анъанавий шаклларидан бири булиб колмокда. Маъруза машFулотларини шундай савияда утказиш керакки бунда талабалар бир-бирлари билан узаро алокада булиб, маълумот алма-шадилар, муаммоларни биргаликда хал киладилар, вазиятларни моделлаштирадилар, бошкаларнинг харакатларини ва узларининг хатти-харакатларини бахолайдилар. Укитувчи эса талабаларни уз муваффакиятини, интел-

1 Степаненко И.В."Активные и интерактивные формы проведения занятий при подготовки бакалавров сферы обслуживания": Учебно-методическое пособие. - М. 2011г. Изд.: Народное образование, 2011. - 152 с.

лектуал билимдонлигини хис килиши учун кулай - комфорт укув шароитини яратади, бу эса маъруза жараёнининг узини самарали килади2.

Шунинг учун купинча маъруза дарслари-нинг утиш катта педагогик махоратга, таж-рибага эга булган малакали профессор укитувчилар зиммасига юклатилади.

Мацоланинг илмий янгилиги сифатида олийгох талабалари ва катта ёшдаги тинглов-чиларни укитиш жараёнида маъруза дарсла-рини кайси вактларда ва канака тизимларда фойдаланиш самарали булади, кайси хол-ларда у ёки бу усулдан фойдаланиш самара бериши туFрисида, маъруза дарсларини анъанавий ва замонавий турларини ташкил килиш туFрисида баъзи кузатув ва янгича ёндашув-лар мухокама килинган. Маъруза дарсларини талабаларнинг юкори фаоллигида уларнинг укитувчини ёрдамчилари сифатида, иштиро-кида утказиш хиллари курсатилган.

Тадцицотнинг мацсади Олий таълим муассасаларида маъруза дарслари жараёнида замонавий интерактив усулларни куллашнинг самарали томонларини мухокама килиб, унинг узлуксиз таълимдаги маъруза дарсларини урни туFрисида тавсиялар ишлаб чикишдан иборат.

Тадцицотнинг объекти сифатида Бухоро давлат тиббиёт институти ва Бухоро давлат университетидаги куп йиллик таълим жараёнида утказилган кузатув ва муаллифнинг шах-сий тажрибаси асос килиб олинган.

Тадцицотда кузатувчанлик, хулосалаш, тизимлилик, киёсий-мантикий тахлил ва куп йиллик тажриба натижалари олинган.

Тадцицотнинг эмпирик манбани тест синовлар натижалари семинарлардаги актив-лик ва, кузатувлардан олинган хулосалар ташкил этди.

2 Гура В.В., Турик Л.А., Терновая И.П. и др. Интерактивные технологии обучения в подготовке социальных педагогов / под. Ред. В.В. Гуры. - Таганрог: Изд-во Таганрог, гос. пед. Института, 2010. - 108 с.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 4 (113)

ч_У

1- жадвал. Маъруза турлари1

Маъруза турлари Функциялари

Умумий йуналишлар буйича Билим берувчи, ташвик,от килувчи, таълим берувчи, тарбия берувчи, хар томонлама ривожлантирувчи.

Илмий даражаси буйича Академик илм-фан ва илмий оммабоп.

Дидактик вазифалар буйича Кириш, жорий, якуний-умумлаштирувчи, мустахкамловчи, тез куриб чик,иш, маслахат маърузалари, визуализация маърузалари (кургазмалиликнинг ривожланган элементлари билан)

Материални баён килиш усу-лига кура Бинарли ёки маъруза-мунозаралар (икки укитувчи уртасида турли позицияларни химоя киладиган диалог), муаммоли, олдиндан режалаштирилган хатолар билан, маърузалар-конференциялар, видео маърузалар, мультимедиа маърузалари.

Асосий к,исм.

Хар кандай сохада малакали компетентли мутахассисни замонавий ахборот таълим тех-нологияларидан фойдаланмасдан туриб тай-ёрлаш мумкин эмас. Ахборот технологияла-ридан фойдаланишда укитувчи талабалар-нинг хар томонлама ривожланишини амалга ошириши учун; когнитив к,изик,иш, ижодий фикрлаш, мулокот кобилиятлари, эстетик жихатдан бахо бериш истагини ривожланти-риш учун шароит яратиши керак2. Бу сохада айникса замонавий инновацион технологи-ялардан фойдаланилган холда фаоллашти-рилган, замонавий усулларга таянган холда маъруза дарсларини утказиш жуда мухим ахамиятга эга.

Интерактив маърузалар - бу анъанавий маърузаларнинг айрим жихатлари билан таълимнинг интерактив замонавий шаклла-рини бирлаштиради: мунозаралар, сухбатлар, муайян вазиятларни тахлил килиш, слайд-шоулар ёки укув фильмлари, аклий хужум ва бошкалар.

Интерактив маърузаларнинг куйидаги тур-лари мавжуд (1-жадвал).

Икки кишилик маъруза (бинар маъруза) - бу икки укитувчи (ёки иккита илмий йуналиш вакиллари сифатида, ёки назарий ва амалий йуналишлар сифатида) уртасида диалог шаклидаги муаммоли мазмундаги маъруза. Бунинг учун: мунозара мадания-тини намойиш этиш, укувчиларни муаммони мухокама килишга жалб этиш.

1 Ступина С.Б. «Технологии интерактивного обучения в высшей школе» Учебно - методическое пособие. -Саратов: Издательский центр «Наука», 2009.г. стр.52-58.

2 Нажмудинов Х.Г. "Укитишда ахборот технологияла-рини куллашнинг айрим жихатлари" - "Замонавий таълим" журнали №7(104) 2021 й. 23 с.

Олдиндан режалаштирилган хатолар билан маъруза талабаларни тавсия этилган маълу-мотларни доимий равишда кузатиб боришга ундаш учун мулжалланган. (хатоларни кидириш: мазмунли, услубий, илмий, имло)

Тингловчининг вазифаси маъруза даво-мида хулосада сезилган хатоларни кайд этиш ва уларни маъруза охирида номлашдан ибо-рат. Хатоларни тахлил килиш 10-15 дак,ик,а давом этади. Ушбу тахлил давомида савол-ларга туFри жавоблар - укитувчи, тинглов-чилар томонидан ёки биргаликда берилади. Режалаштирилган хатолар сони укув мате-риалининг узига хос хусусиятларига, маъру-занинг дидактик ва тарбиявий максадларига, тингловчиларнинг тайёргарлик даражасига боFлик. Ушбу турдаги маъруза энг яхши мавзу ёки укув фанининг булими охирида, тинглов-чилар асосий тушунчалар ва Fояларни шак-ллантирганларида утказилади.

Муаммоли маъруза - бу маърузада савол, вазифа ёки вазиятнинг муаммоли харак-тери оркали янги билимлар киритилади. Шу билан бирга, укитувчи билан хамкорликда ва мулокотда талабаларнинг билиш жара-ёни тадкикот фаолиятига якинлаштирилади. Муаммонинг мазмуни унинг ечимини кидиришни ташкил килиш ёки анъанавий ва замонавий нуктаи назарларни бирлаш-тириш ва тахлил килиш оркали аникланади. Муаммоли маъруза саволлар билан, мате-риални такдим этиш пайтида хал килиниши керак булган муаммони шакллантириш билан бошланади. Муаммоли масалалар муаммоли булмаганлардан фарк килади, чунки уларда яширинган муаммо бир хил турдаги ечимни талаб килмайди, яъни утган тажри-бада тайёр ечим схемаси йук. Маъруза талаба онгида савол пайдо булишига олиб кела-диган тарзда тузилган. Укув материали таъ-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 4 (113)

лим муаммоси шаклида такдим этилади. Бунда билиш-тушуниш масалалари бир бутун мантикий шаклга эга булиб, масала шартлари-даги тушунчалар карама каршиликларга асос-ланган саволлар тарзида берилади ва муам-молар кетма-кет маъруза давомида ечилиб борилади. Укув материалининг муаммоли холати бошланFич маълумотлардаги зидди-ятлар баён этилгандан сунг яккол намоён булади. Муаммоли тушунчаларни баён килиш учун курснинг энг мухим булимлари танла-нади, булар укитилаётган фаннинг мухим концептуал асосини ташкил килиши, тала-балар учун узлаштириш жуда кийин булиши ва касбий фаолият учун энг катта ахамиятга эга булиши керак. Таълим муаммоларини канча кийинчиликлари куп булса хам тала-баларга бу муаммолар тушунарли даражада булиши керак.

Маъруза - матбуот анжумани. Маъруза шакли матбуот анжуманларини утказиш шаклига якин булиб, факат куйидаги узгаришлар билан амалга оширилади. Укитувчи маъруза мавзусини эълон килади ва талабаларга ушбу мавзу буйича ёзма равишда саволлар беришларини сурайди. Хар бир талаба 2-3 дакика ичида энг кизикарли саволларни шакллантириши, ко*озга ёзиши ва укитувчига топшириши керак. Сунгра укитувчи саволларни мазмунига кура 3-5 дакика давомида тартибга солиб, сунгра маъруза килишга киришади. Материални баён килиш хар бир саволга жавоб сифатида эмас, балки тегишли жавоблар шакллантирил-ган холда мавзуни тула очиб бериш шаклида тузилади. Маъруза охирида укитувчи талаба-ларнинг билим ва кизикишларини акс этти-риш максадида саволлар ва жавобларни хисобга олиб бахолашни амалга оширади. Маъруза - матбуот анжуманини мавзу ёки булимни урганиш бошида, уртаси ва баъ-зан охирида утказиш максадга мувофикдир. Мавзуни урганиш бошида маърузанинг асо-сий максади - тингловчиларнинг кизикиш ва эхтиёжлари доирасини, уларнинг мав-зуга тайёрлик даражасини, маърузага булган муносабатини аниклаш хисобланади. Маъруза -матбуот анжумани ёрдамида укитувчи тингловчилар аудиториясининг моделини яратиши, уларга бериладиган курсатмаларни, нимани кутиш мумкинлиги ва талабалар

имкониятларини аниклаши мумкин. Мавзу ёки курс уртасида утказилган маъруза - матбуот анжумани тингловчилар эътиборини укув мавзуси мазмунининг асосий тушун-чаларига жалб килиш, укитувчининг талабалар томонидан материални узлаштириш даражаси хакида маълумотлар йиFиш, талабалар билимини тизимлаштириш, танланган маъруза тизимини ва курс буйича семинар ишини аниклаштиришга каратилади. Мавзу ёки булим охиридаги маъруза - матбуот анжу-манининг асосий максади - маъруза ишининг натижаларини якунлаштириш, урганилган мавзунинг узлаштириш даражасини хамда кейинги булимларни утишга тайёрланишни амалга оширишдан иборат. Назарий билим-ларни кейинги укув фанлари материалларини узлаштириш муаммоларини хал килиш воси-таси, касбий фаолиятини аниклаш воситаси сифатида амалда куллаш истикболларини мухокама килиш учун ушбу турдаги маъруза бутун курс охирида хам утказилиши мумкин. Маъруза-матбуот анжуманида турли фанлар-дан икки ёки учта укитувчи маърузачи сифатида иштирок этиши мумкин. Бундай турдаги маърузаларни илмий-амалий дарс сифатида, олдиндан куйилган муаммо ва маърузалар тизими сифатида купи билан 5-10 минут давомида утказиш мумкин. Укитувчи томонидан утилган хар бир нутк таклиф килинган дастур доирасида олдиндан тайёрланган, мантикий тугалланган матн сифатида берилади. Такдим этилган барча матнларнинг умумийлиги муам-мони хар томонлама ёритишга имкон беради. Маъруза охирида укитувчи талабаларнинг мустакил ишлари ва нутклари натижаларини умумлаштиради, таклиф килинган маълумот-ларни тулдиради ёки аниклаштиради ва асосий хулосаларни шакллантиради.

Маъруза-визуализация. Маърузанинг бу тури кургазмалилик принципидан янгича фойдаланиш натижасидир. Укитувчи томонидан ушбу маърузани тайёрлаш учун маъруза машFулоти мавзуси буйича укув маълумот-ларини укитишнинг техник воситалари ёки кулда тайёрланган (диаграммалар, графика-лар, чизмалар ва бошкалар) ёрдамида талабаларга матнни визуал шаклга узгартирилган холда кайта тузиб такдим этишдан иборат. Маърузада укитувчи томонидан тайёрланган кургазмали материаллар изчил, батаф-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 4 (113)

сил шарх,ланиб, чизмалар оркали мавзу тулик очиб берилади. Визуализациянинг х,ар хил турлари - табиий, тасвирий, рамзий тур-лари мавжуд. Буларнинг х,ар бири ёки улар-нинг комбинацияси укув материалининг маз-мунидан келиб чикиб фойдаланилади. Ушбу турдаги маъруза туридан талабаларни янги булимни бошлашда, мавзу, ёки янги фан билан таништириш боскичида фойдаланилса яхши натижа беради.

Маъруза-су^бат ёки «аудитория билан мулоцот» - бу талабаларни укув жараёнига фаол жалб килишнинг энг кенг таркалган ва нисбатан содда шакли. Ушбу маъруза тури укитувчининг аудитория тингловчилари билан бевосита алокасини уз ичига олади. Маъруза-сух,батда иштирок этиш учун турли хил усуллардан фойдаланиш мумкин, маса-лан, маърузанинг бошида ва унинг давомида талабаларни саволлар билан активлашти-риш, муаммоли маърузада айтиб утилганидек, саволлар ахборот ва муаммоли характерга эга булиши мумкин. Булар талабалар фикрларни аниклаштириш ва куриб чикилаётган мавзу буйича хабардорлик даражасини аниклаш ва янги материални кабул килишга улар-нинг тайёргарлик даражасини билиш учун килинади. Саволлар бутун аудиторияга берилади. Тингловчилар уринларидан турмай жавоб берадилар. Агар укитувчи сух,батда талабалардан бирортаси иштирок этма-ётганлигини сезса, у х,олда укитувчи унга савол билан шахсан мурожаат килиши ёки мух,окама килинаётган муаммо буйича унинг фикрини сураши мумкин. Вактни тежаш учун саволларни шундай тушунарли тузиш керакки, талабанинг жавоби мукаммал ва аник булсин.

Маъруза-мунозара. Маъруза-сух,батдан фаркли уларок, бу ерда укитувчи маъруза материалини такдим этишда талаба-ларнинг саволларига жавобларидан фой-даланибгина колмай, мантикий булимлар оралиFидаги интервалда эркин фикр алма-шишни х,ам ташкил этади. Мунозара - бу укитувчи ва укувчининг узаро муноса-бати, урганилаётган масала буйича эркин фикр ва карашлар алмашишидир. Маъруза - мунозара жараёнида укитувчи вазият-лар ёки кискача шакллантирилган муаммо-лар шаклида алох,ида мисоллар келтиради ва талабаларни кискача мух,окама килишга

таклиф килади, сунгра кискача тах,лил килиб, хулосалар чикаради ва шу тарика маъруза давом эттирилади.

Муайян вазиятларни та^лил цилиш билан маъруза. Маърузанинг ушбу шакли маъруза-мунозарага ухшайди, аммо укитувчи уртага мух,окама килиш учун саволлар эмас, балки узига хос булган муайян вазиятни куяди. Одатда, бундай х,олат оFзаки ёки жуда киска видео, диафильм куринишида такдим этилади. Шунинг учун унинг такдимоти жуда киска булиши керак, аммо характерли х,одисани бах,олаш ва уни му^окама килиш учун етарли маълумотларни уз ичига олади. Талабалар ушбу микро вазиятларни тах,лил киладилар ва мух,окама киладилар х,амда уларни бир-галикда, бутун аудитория билан мух,окама киладилар. Укитувчи мунозарада алох,ида укувчиларга каратилган ало^ида саволлар билан иштирок этишни кучайтиришга х,аракат килади, мунозарани ривожлантириш учун уни туFри йуналишга йуналтиришга х,аракат килиб, турли хил фикрларни баён килади. Кейин, туFри баёнотларга таяниб, нотуFриларини тах,лил килиб, бевосита, аммо ишончли тарзда тингловчиларни жамоавий туFри хулосага ёки умумлаштиришга олиб келади. Баъзан микро-вазиятни мух,окама килиш маърузанинг кей-инги кисмига кириш сифатида ишлатилади.

Видео маърузалар. Укитувчининг маъ-рузаси видеофайлга ёзиб олинади. ТуFридан туFри булмаган монтаж килиш усули билан уни маъруза такдимотини акс эттирувчи мультимедиа иловалари билан тулдириш мумкин. Назарий материални такдим этишнинг ушбу усулининг шубх,асиз афзаллиги бу, х,ар кандай кулай вактда маърузани тинглаш, энг кийин жойларини бир неча бор кайта куриш имко-ниятини беради. Видео маърузалар видео файллар ёки CD-DVD ёзувлари шаклида бери-лиши мумкин. Видео маъруза телекоммуникация оркали туFридан-туFри олийгох,лардан укув марказларига эфирга узатилиши мумкин. Бундай маърузалар аудиторияда укиладиган анъанавий маърузалардан фарк килмайди.

Мултимедиали маърузалар. Маъруза материали устида мустакил ишлаш учун талабалар интерактив компьютер укув дастур-ларидан фойдаланадилар. Бу укув кулланма назарий материал, мультимедиа восита-ларидан фойдаланиб шундай тузилганки,

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 4 (113)

бунда хар бир талаба узига кулай ишлаш тезлиги, маъкул булган оптимал тушу-ниш йуналиши ва узининг психофизиоло-гик кабул килиш хусусиятларига максимал мос келувчи узлаштириш траекториясини танлаб олади. Бундай дастурларда укитиш эффектига нафакат маърузанинг мазмунли кисми ва хайрихох интерфейс туфайли, балки масалан, талабага улар томонидан назарий укув материалларини узлаштириш даража-сини бахолашга имкон берадиган тест-синов дастурларидан фойдаланиш оркали хам эри-шиш мумкин.

Эмпирик урганиш натижалари.

Олий таълим муассасаларида укитиш ама-лиётида маърузалар хар кандай укув фани-нинг назарий асосларини укитишнинг стандарт анъанавий шаклларидан бири булиб колмокда. Таълим жараёнида бир катор холатлар мавжуд булиб, укитишнинг маъруза шаклини унинг бошка хеч кандай форма-лари билан алмаштириб булмайди. Маъруза куйидаги вазифаларни бажаради

- ахборот беради (керакли маълумот-ларни баён килади),

- раFбатлантиради (мавзуга кизикиш уЙFотади),

- тарбияловчи, фактор(тарбияловчи маълумотлар беради)

- ривожлантиради (ходисаларни бахолайди, фикрлашни ривожлантиради),

- йуналтиради (муаммони очади, адаби-ётга ундайди),

- тушунтиради (биринчи навбатда илм-фаннинг асосий тушунчаларини шаклланти-ришга каратилган),

- ишонтиради (далиллар тизимига эъти-бор каратган холда).

- ёшлар ва катта ёшли тингловчиларни буш вактини мазмунли ташкил этиши мумкин ва х.к.1

1 Кругликов В.Н. Интерактивное обучение в высшей школе» «Научно технические ведомости СПбГПУ. -Санкт Петербург. Изд. Медный всадник, 4(184) 2013. -66-71 стр

Хулосалар.

Шундай килиб, маърузанинг интерактив усулларини жорий этиш замонавий олийгохда талабаларни укитишни такомиллаштириш-нинг мухим йуналишларидан бири ва компетенция ёндашувини самарали амалга оши-ришнинг замонавий шарти сифатида куйидаги йуналишлар куриб чикилди:

Икки кишилик (бинар) маъруза - бу икки укитувчи, ёки иккита илмий йуналиш вакиллари уртасида, ёки назарий ва ама-лий йуналишлар уртасида диалог шаклидаги муаммоли маъруза шаклидир.

Муаммоли маъруза. Бунда маъруза пай-тида савол, вазифа ёки вазиятнинг муаммоли характери оркали янги билимлар кири-тилади. Шу билан бирга, укитувчи билан хамкорликда мулокотга талабалар катнашиб уларнинг билиш жараёни маъруза мавзусига якинлаштирилиб маъруза мавзуси тушунти-рилади. Маъруза - матбуот анжумани - бунда маъруза савол - жавоб шаклига якин булиб, укитувчи маъруза мавзусини эълон килади ва талабаларга ушбу мавзу буйича ёзма равишда саволлар беришларини сурайди. Укитувчи барча саволларга бериладиган жавобларни маъруза мавзусига мослашти-риб мавзу мохиятини очиб беради. Маъруза охирида укитувчи талабаларнинг мустакил ишлари ва нутклари натижаларини умумлаш-тиради, таклиф килинган фикрлар асосида маъруза тулдирилади ёки аниклаштирилади ва асосий хулосалар шакллантирилади.

Маъруза-визуализация. Маърузанинг бу тури кургазмалилик принципидан янгича фойдаланиш натижасидир. Бунда укитувчи томонидан укитишнинг техник ва технологик воситаларидан фойдаланиб диаграммалар, графикалар, чизмалар ва бошка мультимедиа элементлари ёрдамида талабаларга мат-нни визуал шаклга узгартирилган холда кайта тузиб такдим этишдан иборат.

Маъруза-мунозара. Маърузанинг анъанавий шаклидан фаркли уларок, бу ерда укитувчи маъруза материалини такдим этишда талабаларнинг саволларига жавобла-ридан фойдаланибгина колмай, мантикий булимлар оралиFидаги интервалдан хам фойдаланиб эркин фикр алмашишни ташкил этади. Укитувчи ва укувчининг узаро муно-сабати, урганилаётган масала буйича эркин

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 4 (113)

фикр ва карашлар алмашинишидан иборат булади.

Муайян вазиятларни тахлил килиш йули билан утказиладиган маъруза. Маъруза-нинг бундай шаклида укитувчи мухокама килиш учун, узига хос булган муайян вазиятни уртага куяди. Одатда, бундай холат оFзаки ёки жуда киска видео ёки алохида слайдлар куринишида такдим этилади. Турли хил фик-рлар баён килинади, туFри баёнотларга тая-ниб, нотуFрилари тахлил килинади, бевосита, аммо ишончли тарзда талабаларни жамоавий туFри хулосага ёки умумлаштиришга эриши-лади.

Видео ва мультимедиа маърузалар. Одатда тажрибали укитувчининг маърузаси виде-офайлга ёзиб олинади. Кейинчалик истал-

ган пайтда туFридан туFри ёки монтаж килиш усули билан уни акс эттириш ёки бошка мультимедиа иловалари билан тулдириб маъру-зада ундан тулик ёхуд кисман фойдаланиш мумкин.

Интерактив маъруза дарсларида тала-балар томонидан билимларни пассив узлаштиришдан, биргаликда урганишни, жамоавий, хамкорликда укишни, уз ичига олади ва талаба хам, укитувчи хам укув жара-ёнининг субъектларига айланади. Бу эса кас-бий фаолиятни намунавий хамда хакикий вазиятларида актив кулланилишга утишга имкон беради, ва албатта, келажакда мутахас-сисларни тайёрлаш сифатини яхшилашга олиб келади.

Адабиётлар руйхати:

1. Нажмудинов Х.Г, Нажмудинова М.Х. Применение информационных технологий в непрерывном образовании взрослых. // "Наука и образование сегодня" журнали. Москва, № 3 (50) 2020 г. с. 7.

2. Нажмудинов Х.Г, Нажмудинова М.Х. Сущность принципов обучения взрослых в системе непрерывного образования. // "Узлуксиз таълим" журнали 2020 й. Махсус сон с. 81.

3. Абрамова И.Г. Интерактивные методы обучения в системе высшего образования. - М.: Гардарика, 2008. - 368 с.

4. Степаненко И.В. Активные и интерактивные формы проведения занятий при подготовки бакалавров сферы обслуживания: Учебно-методическое пособие. - М.: изд. Народное образование, 2011. - 152 с.

5. Гура В.В., Турик Л.А., Терновая И.П. и др. Интерактивные технологии обучения в подготовке социальных педагогов / под. ред. В.В. Гуры. - Таганрог: Изд-во Таганрог. гос. пед. Института, 2010. - 108 с.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

6. Нажмудинов Х.Г. Укитишда ахборот технологияларини куллашнинг айрим жихатлари. // "Замонавий таълим" илмий-амалий оммабоп журнали № 7(104) 2021 й. 23 с.

7. Ступина С.Б. Технологии интерактивного обучения в высшей школе. Учебно-методическое пособие. - Саратов: Издательский центр «Наука», 2009.г. стр.52-58

8. Кругликов В.Н. Интерактивное обучение в высшей школе» «Научно технические ведомости СПбГПУ. - Санкт Петербург. Изд. Медный всадник, 4(184) 2013.г. 66-71 стр

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2022, 4 (113)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.