Научная статья на тему 'МАСОФАВИЙ ТАЪЛИМ ТАЛАБАЛАР ЎҚУВ-БИЛИШ КОМПЕТЕНТЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ЗАРУР ОМИЛИ СИФАТИДА'

МАСОФАВИЙ ТАЪЛИМ ТАЛАБАЛАР ЎҚУВ-БИЛИШ КОМПЕТЕНТЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ЗАРУР ОМИЛИ СИФАТИДА Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
395
70
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
компетентлик / ўқув-билиш компетентлиги / таълим жараёни / технология / масофавий таълим / таълим технологиялари / инновацион ёндашув. / компетентность / учебно-познавательная компетентность / образовательный процесс / технология / дистанционное обучение / образовательные технологии / инновационный подход.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Рахимов Зокир Тоштемирович

Мақолада талабалар ўқув-билиш компетентлигини ривожлантиришда масофавий таълимни қўллаш бўйича илмий манбалар таҳлили, компетентлик сифатлари, ўқув-билиш компетентлиги, масофавий таълим тушунчалари моҳияти, масофавий таълим моделлари, тамойиллари, масофавий таълимни амалга ошириш босқичлари, масофавий таълимга қўйиладиган талаблар мазмуни таҳлил қилинган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ДИСТАНЦИОННОЕ ОБУЧЕНИЕ КАК НЕОБХОДИМЫЙ ФАКТОР РАЗВИТИЯ УЧЕБНО-ПОЗНАВАТЕЛЬНОЙ КОМПЕТЕНТНОСТИ СТУДЕНТОВ

В статье приведен анализ научных источников применения дистанционного образования в развитии учебно-познавательной компетентности студентов, проанализированы качества компетентности, учебно-познавательная компетентность, сущность концепций дистанционного образования, модели, принципы дистанционного образования, этапы реализации дистанционного образования, содержание требований к дистанционному образованию.

Текст научной работы на тему «МАСОФАВИЙ ТАЪЛИМ ТАЛАБАЛАР ЎҚУВ-БИЛИШ КОМПЕТЕНТЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ЗАРУР ОМИЛИ СИФАТИДА»

ОЛИИ ТАЪЛИМ / ВЫСШЕЕ ОБРАЗОВАНИЕ

3

Рахимов Зокир Тоштемирович,

Карши мух,андислик - иктисодиёт институти "Ижтимоий фанлар" кафедраси профессори

МАСОФАВИИ ТАЪЛИМ ТАЛАБАЛАР УКУВ-БИЛИШ КОМПЕТЕНТЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ЗАРУР ОМИЛИ СИФАТИДА

УДК: 377: 077 (07)

РАХИМОВ З.Т. МАСОФАВИЙ ТАЪЛИМ ТАЛАБАЛАР УКУВ-БИЛИШ КОМПЕТЕНТЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ЗАРУР ОМИЛИ СИФАТИДА

Маколада талабалар укув-билиш компетентлигини ривожлантиришда масофавий таълимни куллаш буйича илмий манбалар тах,лили, компетентлик сифатлари, укув-билиш компетент-лиги, масофавий таълим тушунчалари мох,ияти, масофавий таълим моделлари, тамойиллари, масофавий таълимни амалга ошириш боскичлари, масофавий таълимга куйиладиган талаблар мазмуни тах,лил килинган

Таянч суз ва тушунчалар: компетентлик, укув-билиш компетентлиги, таълим жараёни, технология, масофавий таълим, таълим технологиялари, инновацион ёндашув.

РАХИМОВ З.Т. ДИСТАНЦИОННОЕ ОБУЧЕНИЕ КАК НЕОБХОДИМЫЙ ФАКТОР РАЗВИТИЯ УЧЕБНО-ПОЗНАВАТЕЛЬНОЙ КОМПЕТЕНТНОСТИ СТУДЕНТОВ

В статье приведен анализ научных источников применения дистанционного образования в развитии учебно-познавательной компетентности студентов, проанализированы качества компетентности, учебно-познавательная компетентность, сущность концепций дистанционного образования, модели, принципы дистанционного образования, этапы реализации дистанционного образования, содержание требований к дистанционному образованию.

Ключевые слова и понятия: компетентность, учебно-познавательная компетентность, образовательный процесс, технология, дистанционное обучение, образовательные технологии, инновационный подход.

RAKHIMOVZ.T. DISTANCE LEARNING AS A NECESSARY FACTOR IN THE DEVELOPMENT OF STUDENTS' EDUCATIONAL AND COGNITIVE COMPETENCE

In the article is presented of scientific sources analyzis for distance education implementation in the development of educational and cognitive competence of students, analyzes of competence, educational and cognitive competence' quality, the essence of the distance education' concepts, models, principles of distance education, stages of distance education implementation, the content of requirements for distance education distance implementation.

Key words and concepts: competence, educational and cognitive competence, educational process, technology, distance learning, educational technologies, innovative approach.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021,9 (106)

4

ОЛИЙ ТАЪЛИМ / ВЫСШЕЕ ОБРАЗОВАНИЕ

Кириш. Мамлакатимизда таълим тизи-мига янгиликларни тезкор кириб келиши замонавий шароитда глобал ахборотлашув-нинг карор топиши хар бир таълим олув-чиларни катта хажмдаги ахборотларга эга булишга чорламокда. Бугунги кун ёшла-рига уларнинг шахс сифатида камол топиши, интеллектуал жихатдан ривожланиши, мав-жуд кобилиятларини оширишлари, уз устида изчил ишлашлари, касбий камолотга етишла-рига хамда назарий жихатдан бунёдкорлик, яратувчанлик, инсонпарварлик Fояларига интилишларида худди шу каби ахборотлар мавжуд шароитда талабаларда таълим олиш, мутахассис сифатида камол топишга нисбатан кизикишнинг ошишига замин яратади. Сунгги бир аср давомида боскичма-боскич, бирок, изчил ривожланиб келаётган таълим техно-логиялари бевосита ишлаб чикариш жараё-нини куллаб-кувватлаш, уни таълим сифатини яхшилаш, самарадорлигини ошириш, юкори интеллектга эга, рухий жихатдан баркарор, ракобатга бардошли мутахассислар билан таъминлаш максадларига хизмат килмокда.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 8-октябрдаги "Узбекистон Республикаси Олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепциясини тасдиклаш туFрисида"ги ПФ-5847-сонли Фармонида1

илгари сурилган Узбекистон Республикасида олий таълимни тизимли ислох килишнинг устувор йуналишларини белгилаш, замона-вий билим ва юксак маънавий-ахлокий фази-латларга эга, мустакил фикрлайдиган юкори малакали кадрлар тайёрлаш жараёнини сифат жихатидан янги боскичга кутариш, олий таълимни модернизация килиш, илFор таълим технологияларига асосланган холда ижтимоий соха ва иктисодиёт тармокларини ривожлантириш масалалари халкнинг бой маънавий салохияти ва умуминсоний кадриятларига хамда хозирги замон мада-нияти, маърифати, илми, техникаси ва тех-нологиясининг сунгги ютукларига асослан- * 8

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил

8 октябрдаги "Узбекистон Республикаси Олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепциясини тасдиклаш туFрисида"ги ПФ-5847-сонли Фар-мони. - Конун хужжатлари маълумотлари миллий базаси, 09.10.2019 й., 06/19/5847/3887-сон; 30.04.2020 й., 06/20/5987/0521-сон.

ган мукаммал таълим тизимини барпо этишда долзарб ахамиятга эга саналади.

Мавзунинг долзарблиги. Таълим жара-ёнига инновацион ёндашув ва масофа-вий таълим технологияларни татбик этиш учун талабалар ва педагоглар нафакат ахбо-рот технологияларидан фойдаланиш мала-касига, балки, ахборот йиFиш, умумлашти-риш, кайта ишлаш ва узатиш махоратига эга-лигини намоён эта олиши, узида инновацион ёндашув асосида укитиш малакасини ривож-лантира олиши зарур. Бу жараёнда таълим ва ахборот коммуникацион технологиялари-нинг алохида урни булиб, у таълим тизимини сифат жихатдан янги боскичга кутаришда етакчи восита хисобланади, хамда дав-лат ва жамият, мехнат бозори эхтиёжларига энг адекват (мос) тарзда жавоб беради. Таълим жараёнида талабаларнинг укув-билиш компетентлигини ривожлантириш жараёни, шунингдек, талабаларни касбий тайёргарли-гини шакллантиришга куйилаётган талаблар бу борада куйидаги зиддиятларнинг мавжуд-лигини курсатади:

- талабалар укув-билиш компетентлигини ривожлантириш, фаол таълим олиш шакл ва имкониятларига эга булиш эхтиёжи ва ижтимоий заруриятнинг тула кондирилмаётганлиги, шунингдек, таълим жараёнини олий таълимнинг кредитмодуль тизими талаблари асосида ташкил килиш учун педагог кадрларнинг хам укув-тарбиявий ишларни ташкиллаштириш буйича етарли даражада касбий-педагогик тайёргар-ликка эга эмасликлари;

- укув-билиш компетентлигини ривожлан-тиришда талабалар томонидан масофавий таълим технологиялари ва интерфаол таълим методларининг самарали имкониятларидан тулалигича фойдаланиш ва замонавий воси-таларини мустакил танлашлари учун зарур шарт-шароитларнинг яратилмаганлиги.

Олий таълим тизимида талабалар укув-билиш компетентлигини ривожлантиришнинг педагогик шарт-шароитлари, механизми, методлари ва технологияларининг ишланма-ганлиги, талаба касбий шаклланиш жараён-нинг субъекти сифатида иштирок этишининг таъминланмаганлиги орасида номутаноси-блик мавжуд. Бу каби номутаносибликнинг асосий манбаи ва сабаби касбий-педагогик

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021,9 (106)

ОЛИИ ТАЪЛИМ / ВЫСШЕЕ ОБРАЗОВАНИЕ

5

тайёргарликни, олий таълимнинг кредитмодуль тизими шароитида талабалар укув-билиш фаолиятини ривожлантиришни таъ-минловчи мавжуд тизимнинг мукаммал эмас-лигидир Ана шу номутаносибликларнинг ечи-мини топиш бугунги кун таълим жараёни муаммосини ташкил этади ва мазкур мавзу-нинг долзарблигини белгилайди.

Илмий муаммони цуйилиши. Республи-камизнинг миллий таълим тизими мохиятига кура таълим мазмунининг минимал тала-блари билим, куникма ва малакага асосла-нади. Агарда «компетентлик» тушунчасининг тахлилига назар ташласак, мазкур тушун-чанинг тасодифан юзага келмаганлигини англаш мумкин.

Таникли олим Н.А.Муслимовнинг1 таъ-кидлашича "компетентлик" талаба томони-дан алохида билим ва малакаларни эгал-ланишини эмас, балки х,ар бир мустакил йуналиш буйича интегратив билимлар ва харакатларнинг узлаштирилишини назарда тутади. Битирувчиларнинг касбий тайёргар-лиги даражасига куйилувчи талаблар нуктаи назаридан компетентлик талабаларнинг муайян вазиятларда билим, малака ва фао-лият усуллари тупламини максадга мувофик куллаш кобилиятини англатади.

Ана шундан келиб чикиб, "укув-билиш компетентлиги - таълимни модернизация-лаш шароитида талабалар фаолиятини фаол-лаштириш билим олиш, куникма ва малакаларни шакллантириш, уларнинг билиш фао-лияти ва мустакиллигини булажак мутахас-сис учун зарур булган сифатларини эгаллаш мотивациясини мустахкамлашга каратилган фаолиятидир"2 деб таъриф беради педагог олим А.В.Хуторской.

Таълим жараёнида талабалар укув билиш компетентлигини ривожлантиришда масофа-вий таълимнинг урни бекиёс хисобланади. Масофавий таълим жараёни мустакил укиш булиб, талабанинг мустакил фикрлаш, хулоса ва башорат килиш кобилиятларини ривож-

1 Муслимов Н.А. ва бошкалар. Касб таълими укитувчиларининг касбий компетентлигини шакллантириш технологияси. —Т.: «Фан ва технология», 2013, 9-бет.

2 Хуторской, А.В. Технология проектирования клю-

чевых и предметных компетенций [Электронный ресурс] /А.В. Хуторской // Интернет-журнал «Эйдос» URL: eidos/journal (Дата обращения 13.05.2013).

лантиради. Масофавий таълим тушунчаси турлича талкин этилади ва таърифланади.

А.А.Абдукодировнинг таърифлашича: масофавий таълим - узлуксиз таълим шак-лларидан бири булиб, инсоннинг таълим ва ахборот олиш хукукини таъминлашга каратилган ахборот-таълим мухити маълу-мотлари, ахборот ресурслари, узаро мулокот баёнлари, фойдаланувчиларнинг таълим олишга булган эхтиёжларини кондиришга йуналтирилган ташкилий-услубий таъминот мажмуидан иборат3.

Скот Робертнинг фикрича, масофавий таълим - укитишнинг узига хос, мукаммаллаш-ган шакли булиб, у узида янги ахборот техно-логиялар ва мультимедиа тизимига асосла-нилган таълим булиб, телекоммуникациялар ва электрон нашрларнинг замонавий воси-талари анъанавий укитиш шакллари камчи-ликларини бартараф этиш имконини беради ва бунда уларнинг барча афзалликларини узида саклаб колади4.

Асосий натижалар. Таълим тизимини модернизациялаш, таълим тизимида юзага келадиган узгаришлар таълим муассасаси ходимларининг касбий компетентлигини ривожлантириш учун зарурият туFдиради. Хозирги вактда олий таълимнинг давлат таълим стандартлари жорий этилиб, талаба-ларни касбий тайёрлаш сифатини оширишга каратилган таълим мазмуни ва технология-сида инновациялар кенг жорий этилмокда.

Инглизча "competence" тушунчаси луFавий жихатдан бевосита "кобилият" маъ-носини ифодалайди. Мазмунан эса "фаоли-ятда назарий билимлардан самарали фой-даланиш, юкори даражадаги касбий малака, махорат ва иктидорни намоён эта олиш" маъ-носини англатади.

Компетентлик - бу талабанинг шахсий ва ижтимоий ахамиятга эга касбий фаолиятни амалга оширилиши учун зарур булган билим, куникма ва малакаларнинг эгалланиши хамда уларни касбий фаолиятда куллай олиши билан ифодаланади.

3 Абдукодиров А.А. Масофали укитиш модел-лари ва уларнинг синфлари. // Ж. Физика, математика ва информатика, - 2004. -№ 5. -Б. 50-56

4 Scott A. Robert "The meaning of liberal

education." On The Horizon 22 (2014): 23-34.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021,9 (106)

6

ОЛИЙ ТАЪЛИМ / ВЫСШЕЕ ОБРАЗОВАНИЕ

Компетенция - бу таълим оркали олинган билимларга, тажрибага, кадриятларга, ният-ларга асосланган умумий кобилиятдир. Ком-петентлик - бу олим ёки укимишли одам булиш тушунчасини англатмайди. Компетенция ва куникма уртасидаги фаркни ажра-тиш керак. Куникма - бу муайян вазиятда х,аракат, компетенция - хатти-х,аракатлар, куникмаларнинг кузатувларидан урганилиши мумкин булган характеристик хусусиятдир. Шундай килиб, куникмалар амалда компетенция сифатида намоён булади. Компетенция -бу нарса майорат, х,аракатни кучайтирадиган сифат булиб, онгли фаолият натижасида шак-лланади1.

Бу талабанинг мустакил билиш фао-лияти сох,асидаги, шу жумладан, х,акикий таникли нарсалар билан узаро боFлик булган мантикий, методик, умумукув фаолияти эле-ментларининг бир катор компетенциялари мажмуи саналади. Бунга укув-билиш фао-лиятида максадларни аниклаш, режалашти-риш, тах,лил килиш, акс эттириш, узини узи бах,олашни уз ичига олади. Ушбу компетенци-ялар доирасида тегишли функционал савод-хонлик талаблари аникланади: далилларни гумонлардан фарклаш, улчаш куникмаларига эга булиш, эх,тимоллик, статистик ва бошка идрок усулларидан фойдаланиш.

Компетентликнинг таркибий кисмлари сифатида куйидагиларни эътироф этиш мум-кин:

Биринчидан, билим, нафакат маълу-мот, балки тез узгариб турадиган, динамик, узгарувчан, узингизнинг тажрибангизга айлантирадиган, топиб олишингиз керак булган ахборот.

Иккинчидан, маълум бир вазиятда ушбу билимлардан фойдаланиш куникмаси; ушбу билимларни кандай килиб олишни тушуниш.

Учинчидан, адекват (тегишли) бах,олаш - узлари, дунёси, уларнинг дунёдаги урни, уларнинг узига хос билимлари, уз фаоли-ятлари учун зарурияти ёки фойдасизлиги, шунингдек, уларни олиш ёки улардан фойдаланиш усули.

1 Rakhimov Z.T. Development of professional competence of educator. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences Vol. 7 No. 10, 2019. Р. 99-106.

Укув-билиш компетенциялари юкори малакали мутахассисларни шакллантиришда мух,им роль уйнайди, чунки улар зарурат туFилса, мутахассислиги ва касбий фаолияти доирасини узгартириши мумкин булган таъ-лим муассасалари битирувчиларининг кас-бий х,аракатини таъминлайди. Шундай килиб, укув-билиш компетенциялари - ижтимоий ракобатбардошлик омилидир. Укув-билиш фаолият турларини шакллантириш ва ривож-лантириш ташки бошкарувдан уз-узини бошкариш ва уз-узини ташкил килишга утиш боскичида содир булади. Укув жараё-нида талабаларнинг мустакил ижодий фаолият билан шуFулланиш кобилияти ортади ва укитувчининг билимларни узатиш эх,тиёжи кескин камаяди.

Ушбу муаммони х,ал этишнинг истикболли усулларидан бири ижодий кобилиятларни ривожлантиришга, ижодий кобилиятга ва ижодий-билиш фаоллигига йуналтирилган масофавий укитиш х,исобланади.

Талабалар уцув-билиш компетентли-гини ривожлантиришда масофавий таълим самарадор ва тобора оммавийлашиб бораётган таълим шакли саналади. Замона-вий шароитда ахборот-коммуникацион тех-нологияларнинг тезкор ривожланиши таълим жараёнида уларнинг имкониятларидан фойдаланиш учун кулай шароитни вужудга кел-тирди. Айни вактда етакчи хорижий мамла-катлар масофадан укитиш борасида бой таж-риба тупланган.

Масофавий таълим - муайян нук,тадан ахборот-коммуникация воситалари ёрда-мида таълим хизматларини курсатиш, таъ-лимий мацсулотларни тар^атиш ва етка-зиб беришдан анъанавий х^амда иннова-цион шакл, метод, воситаларга асосланган цолда таълим ресурсларидан фойдаланишга йуналтирилган таълим шаклидир.

Масофавий таълим технологияси таълим олувчилар ва укитувчиларнинг бир-бирлари х,амда укитиш воситалари билан узаро таъ-сирининг максадга йуналтирилган интерфаол жараёнидан иборат булиб, бунда таълим жараёни уларнинг географик фазовий жой-лашишига боFлик булмайди. Таълим жараёни кичик тизимлардан иборат, яъни укитиш максади, мазмуни, методлари, воситалари, ташкилий шакллари, назорат, укув-моддий,

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021,9 (106)

ОЛИИ ТАЪЛИМ / ВЫСШЕЕ ОБРАЗОВАНИЕ

7

молиявий-иктисодий, меъёрий-кукукий

ва маркетинг каби элементларни камраб олган узига хос педагогик тизимда кечади.

Масофавий таълим тизимида продук-тив, репродуктив, муаммоли баён, эвристик ва илмий изланиш (тадкикот) методлари кулланилади. Мазкур тизимда укитиш воси-талари сифатида куйидагилардан фойдалани-лади1:

- китоблар (босма ва электрон шаклда);

- дидактик материаллар;

- компьютер укув тизимлари (оддий ва мультимедиа шаклида);

- аудио укув ахборотлари;

- видео укув ахборотлари;

- виртуал стендлар;

- тренажёрлар;

- маълумотлар базаси;

- техник воситалар - радио, телевидение, магнитофон, видеомагнитофон, кинопроектор, диапроектор, видеопроектор, кодоскоп, компьютер, интернет тармоFи ва бошкалар.

Талабанинг урнига бошка талаба катнашиши, унинг урнига синов топширикларини топширишнинг олдини олиш максадида масофавий таълим тизимида назорат видеоконференцияларни ташкил эти-лишига асос булади.

Масофавий таълим тизимига кура машFулотлар маъруза, семинар, лаборатория машFулоти, курс иши, синов, имтикон, маслакат, мустакил иш каби шаклларда йулга куйилади.

Аввалдан ёзиб олинган видеомаъруза-лар таълим олувчиларга маърузаларни тин-глаш ва куриш учун шароит яратса, факсимал алока, хабар, топширикларни тармок оркали тезкор алмашиниш талабаларга узаро тескари алока оркали укитиш имконини беради. Замонавий шароитда телекоммуникация воситалари - босма матнлар, аудио ва виде-оёзувлар урни электрон укув-ахборот ресурс-лари, дастурлари билан тулдирилмокда.

Масофадан укитишнинг ташкилий-методик модели сифатида куйидагилар тавсифланади:

- экстернат асосида укитиш;

1 Муслимов Н.А., Рахимов З.Т., Хамидов Ж.А. Касб таълими методикаси. Дарслик. - Тошкент: "Иннова-цион ривожланиш нашриёт-матбаа уйи", 2020. 282 б.

- бир университет негизида укитиш;

- бир неча таълим муассасасининг камкорлиги;

- махсус масофавий укитиш максадида ташкил этилган автоном таълим муассаса-лари;

- автоном укитиш тизимлари;

- мультимедиа дастури асосида норас-мий интеграллашган масофали укитиш;

- ягоналик модели ва бошкалар.

Масофавий таълим моделлари. Хозирда

ривожланган хорижий мамлакатларда масофавий таълимнинг куйидаги моделлари амал килмокда:

1. Бирламчи модель (у факат масофавий таълимни ташкил этишга хизмат килади; унга кура таълимнинг кундузги шакли зарур булмайди; таълим барча колатларда масофадан ташкил этилади; укитувчи ва таълим олувчилар укув фаолиятининг шакл, метод ва воситаларини эркинлик танлаш кукукига эга; вакт ва укув жадвалларига катъий чега-ралар куйилмайди; кудудий марказлар ташкил этилган булиб, уларда таълим олувчилар укитувчилардан маслакат олиш, якуний имтиконларни топшириш имкониятига эга булади; Буюк Британиянинг Очик универси-тети (United Kingdom Open University) ана шу модел асосида фаолият курсатади).

2. Иккиламчи модель (унга кура таълим кисман ОТМда, кисман масофали дастур асосида ташкил этилади; кар икки колатда кам дарс жадваллари, укитиш дастурлари, имтиконлар ва баколаш мезонлари бир хил булиб, эътибор амалий тажрибага, педагогика инновацияларни тадкик этишга каратилади; Австралиядаги Янги Англия университети (University of New England) шу модел асосида ишлайди).

3. Аралаш модель (масофавий таълимнинг турли шакллари, бир неча шакллар-нинг интеграциясига асосланган модел; таълим олувчилар масофавий таълим курслари ва университет дастурларини узаро парал-лел равишда узлаштиради; анъанавий курс-лар доирасида виртуал семинар, такдимот ва видео-маърузага асосланган машFулотлар ташкил этилади; бу каби интеграллашган курслар Янги Зеландиянинг Массей университети (Massey University, New Zealand^ ташкил этилади.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021,9 (106)

8

ОЛИЙ ТАЪЛИМ / ВЫСШЕЕ ОБРАЗОВАНИЕ

4. Консорциум (лот. "consortium" - "шери-клик", "биргаликда иштирок этиш"; масофа-вий таълимни ташкил этувчи икки универ-ситетдан иборат бирлашма; университет-лар укув материалларини узаро алмашти-ради ёки муайян вазифаларни узаро булишиб олган х,олда бажаради; масалан: бир университет масофавий таълим учун укув материалларини тайёрласа, иккинчиси виртуал укув гурух,ларини укитувчилар билан таъминлайди ёки масофавий таълим дастурларининг аккре-дитациясини таъминлайди; бундай х,олатда университет, унинг марказлари, факультет-лари, нодавлат ташкилотлари, давлат муас-сасалари университетлар билан х,амкорликка эришишлари мумкин; Канададаги Очик укув Агентлиги (Open Learning Agency, Canada) ушбу модел асосида иш куради).

5. Франчайзинг (ингл. "franchise" - "лицензия", "х,укук"; узаро х,амкор университетлар-нинг бир-бирларига узлари томонидан ташкил этиладиган масофавий таълим курсла-рини ташкил этиш х,укукининг бериши; ушбу модел асосида таълим олувчилар гарчи муайян университетда тах,сил олсалар-да, консорциумга аъзо етакчи олий таълим муассасасининг талабаси оладиган х,ажмда сифатли таълим хизматларидан фойдала-ниш х,укукига, колаверса, улар каби дипломга эга булади; Буюк Британиянинг Очик уни-верситети кошидаги Бизнес Мактаби (Open University Business School, Great Britain) билан узаро х,амкорликка эришган Шаркий Европа-даги катор университетлар ана шу моделга асосланиб фаолиятни ташкил этади).

6. Валидация (ингл. "validation" -"кондириш"; таълим мах,сулоти, таълим хиз-матлари ёки таълим тизими истеъмолчилари эхдиёжларининг кондирилиши; масофали таълимнинг кенг таркалган бу моделига кура узаро х,амкор таълим муассасалари тен-глик тамойилига мувофик масофавий таълимни барча даражада биргаликда ташкил этиш хусусида келишиб олади; уларнинг бири диплом валидацияси, иккинчиси укув курс-лари, дастурларини аккредитация килади, учинчиси намунадаги диплом х,амда сертифи-катларни бериш учун масъул булади, илмий даражалар беради ва х,.к.).

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

7. Узо^лаштирилган аудиториялар (унга кура замонавий ахборот технологиялари

ва инновацион характердаги таълим восита-лари кенг кулланилади; бир олий укув юртида ташкил этилаётган укув курслари, маъруза ва семинарлар ундан узок масофада жой-лашган таълим муассасаларининг укув ауди-торияларга телекоммуникация воситалари оркали синхрон телекурсатув, видеоанжуман ва радиоэшиттириш куринишида узатилади; укитувчи бир вактнинг узида талабаларнинг катта аудиторияси билан ишлайди; АКШнинг Висконсия университети (Wisconsin University, USA), Хитойнинг марказий радио ва телевидение университети (China Central Radio and TV University^ масофавий таълимнинг ушбу моделидан фойдаланилади.

8. Лойицалар (у давлат таълим ёки илмий-тадкикот дастурлари доирасида кенг камровлик лойих,ани амалга ошириш учун мулжалланади; асосий эътибор укув материалларини тайёрловчи етакчи мутахассислар, ходимлар, масофавий таълим курсларини ташкил этадиган укитувчи ва олимлардан иборат илмий-методик марказни шаклланти-ришга каратилади; марказ томонидан тайёр-ланган масофавий таълим курслари муайян давлат х,удудида катта аудиторияга узатилади; лойих,а доирасида режалаштирилган ишлар бажарилгач (тугатилгач) якунланади; Африка ва Лотин Америкасининг ривожла-наётган давлатларида турли халкаро ташки-лотлар томонидан кишлок хужалиги, агротехника, экология буйича ташкил этиладиган ана шу моделга мисол була олади).

Масофавий таълим тамойиллари. Масофавий таълим х,ам барча таълим турлари касби муайян тамойиллар асосида ташкил этилади. Улар1:

1. Интерфаоллик тамойили (у талаба ва укитувчи уртасидаги алокани таъмин-лаб колмай, балки талабалар уртасида узаро алокани юзага келтиради).

2. Бошлангич билимларга эгалик тамойили (масофавий укитиш тизимида тингловчи-ларнинг олдиндан тайёргарлик куришлари, техник воситалари - компьютер, модел, электрон доска ва б. билан таъминланиши, Интернет алока тизимига уланиши, тизимда сама-

1 Муслимов Н.А., Рахимов З.Т., Хужаев А.А., Кодиров Х..Ш. Таълим технологиялари. Дарслик. - Тошкент: "Ворис" нашриёти, 2019. 568 б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021,9 (106)

ОЛИИ ТАЪЛИМ / ВЫСШЕЕ ОБРАЗОВАНИЕ

9

рали ишлай олиш малакаларига эга булишлар мух,им).

3. Индивидуаллик тамойили (бу тамойил реал укув жараёнида кириш ва оралик назо-ратлари утказилишини, уларнинг натижала-рини тах,лили асосида индивидуал укув режа-лари тузилишини ифодалайди).

4. Идентификациялаш тамойил (у масо-фавий укитиш тизимида мустакил таълим натижаларини назорат килиш шакли булиб, талабаларнинг БКМ даражасини урганишда бевосита мулокот видеоконференцияларидан фойдаланиш, шу максадда самарали техник воситаларни куллашни назарда тутади).

5. Таълимнинг аник, вактга асосланиши тамойили (унга кура укув жадвали катъий режалаштирилади ва режалаштирилган жад-валга катъий риоя килиниши назоратга оли-нади).

6. Таълимнинг ошкоралиги ва узгарув-чанлигини таъминлаш тамойили (масофа-вий таълимнинг ёш, маълумоти жих,атидан турлича булган талабалар учун кулайлигини, укитишнинг очик режалаштирилишини; таълим вакти, суръати ва жойини эркин танлаш имконияти мавжудлигини; укув машFулотларида ихтиёрий катнаша оли-шини, изчиллик, тизимлилик, узвийлик нуктаи назаридан укув материалларининг мунтазам узгариб боришини таъминлаш имкониятига эгалиги тавсифлайди).

7. Замонавий ахборот технологияла-рини куллашнинг педагогик максадга эгалиги тамойили (унга кура масофавий таълим тизимини лойих,алаштириш, яратиш ва ташкил этишда мавжуд техник воситала-рини максадга мувофик кулланилиши тах,лил килиб борилиши х,амда уларни куллашда йул куйилиши эх,тимоли булган хатоларнинг олди олиниши лозим).

Масофавий таълимни амалга ошириш босцичлари. Таълим муассасаларида масофавий таълимнинг ташкил этилиши муайян жараён сифатида кечади. Табиийки, х,ар бир жараён маълум боскичларда амалга оши-рилади. Масофавий таълимни ташкил этиш боскичлар куйиагилардир:

1. Тацлил боскичи (унда укув муасса-сасининг масофавий таълимни ташкил этишга булган эх,тиёжи, таълим олувчилар-нинг сони, таълим шакли, метод ва восита-

лари, лойих,ани амалга ошириш учун зарур булган техник, дастурий ва инсон ресурс-лари, лойих,ани иктисодий асослари тах,лил килинади).

2. Лойицалаштириш боскичи (унда тах,лиллар натижасида амалга оширилади-ган ишлар кулами ва техник топшириклар лойих,алаштирилади).

3. Жорий килиш боскичи (ушбу боскичда масофавий таълим жараёнини бошкарувчи дастурий мажмуа тегишли серверда урнатилади, тизимга мувофик домен тан-ланади; масофавий таълим жараёнини бошкарувчи дастурий мажмуадан фойдала-ниш ва унга техник хизмат курсатишни таъ-минловчи ходимларга иш ургатиш буйича укув машFулотлари ташкил этилади).

4. Укув контентларини яратиш боскичи (унда сох,а мутахассислари билан х,амкорликда масофавий таълимнинг асо-сий элементларидан бири - укув контентлари яратилиб, улар экспертлар томонидан экс-пертизадан утказилади).

5. Ишга тушириш боскичи (унда масофавий таълим жараёни ишга туширилади; укув жараёни доимий назоратга олинади; тизим хавфсизлиги мониторинг килиб борилади).

6. Ривожлантириш боскичи (унда юкорида келтирилган боскичларда мавжуд булган камчиликлар туFриланади, янги укув курс-лар яратилади, техник имкониятлар кенгайти-рилади, тизимнинг ривожланишига тегишли булган ишлар кулами бажарилади).

Масофавий таълим технологиялари таълимнинг белгиланган мазмун асосида амалга оширилишини таъминлашга йуналтирилган шакл, метод ва воситалар мажмуасидир.

Ушбу технологиялар таълим ахборотла-рини такдим этиш, таълим ахборотларини узатиш х,амда таълим ахборотларини саклаш ва кайта ишлаш технологияларини уз ичига олади. Масофавий таълим технологиялари орасида электрон ахборот-таълим ресурс-лари мух,им урин тутади. Улар:

- фаннинг ишчи укув дастури;

- укув ва ишчи йурикномалар;

- электрон дарслик ва укув кулланма;

- электрон укув-услубий ва ахборот мажмуа;

- электрон маъруза матнлари;

- электрон методик кулланма;

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021,9 (106)

10

ОЛИЙ ТАЪЛИМ / ВЫСШЕЕ ОБРАЗОВАНИЕ

- машклар тупламлари;

- масалалар тупламлари;

- амалий машFулотлар учун

топшириклар туплами;

- методик курсатмалар;

- альбомлар, атласлар;

- хрестоматиялар;

- ракамли видео лавх,алар;

- имитацион тренажёрлар;

- виртуал стендлар;

- электрон луFат ва маълумотномалар;

- аудио ва видео материаллар;

- визуал анимациялар;

- лойих,а ишлари (намуналар);

- такдимотлар; мультимедиа

мах,сулотлари;

- очик on-linе курслари;

- педагогик амалиётни ташкил этишга доир х,ужжатлар туплами ("педагогик амалиётни ташкил этиш ва утказиш туFрисида"ги низом, педагогик амалиёт топшириклари, тингловчиларнинг амалиётдаги фаолиятини бах,оловчи мезонлар ва курсаткичлар);

- назорат-синов ишлари (тест саволлари туплами, амалий топшириклар, лаборатория ишлари вазифалари, ижодий лойих,алар);

- фан буйича кушимча адабиётлар руйхати;

- фанни мустакил узлаштириш учун мах-сус сайтлар руйхати кабилар х,исобланади.

Масофавий таълимга цуйиладиган тала-блар. Шу билан бирга масофавий таълим тех-нологиялари куйидаги кушимча талабларга жавоб бера олиши зарур:

1. Адаптация (таълим олувчининг уз шахси, турар-жой шароити, молиявий ах,воли, психологик ва физиологик хусусиятларига кура таълим жараёнига мослаша олиши зарурлигини ифодалайди).

2. Ик,тисодий мувофи^лик (бу талаб таълим тизимини молиялаштиришда маблаFлар микдорининг чекланганлигини билдиради).

3. Узгарувчанлик (у таълим сифати ва мазмунини тезкор, изчил, узлуксиз янги-лаб бориш, укув манбалари ва материалла-рини модернизациялаш зарурлигини англа-тади).

4. Назорат (укитишнинг барча боскичларида таълим натижаларини сифатли назорат килиш, тингловчи шахсини аниклаш мух,имлигини ифодалайди).

Ахборот технологияларини таълим жараёнига татбик этишда бу тизимда фаолият олиб борувчи укитувчилар малакасини оширишга юкори талаблар куйилади. Укитувчи малака ошириш тизимига келишлари билан таълим бериш субъектидан таълим олиш объектига айланади ва укув жараёнидаги узаро муноса-батлар характери узгаради.

Хулоса. Масофавий таълим тизимини яра-тиш ва йулга куйиш оркали таълим жараё-нида уз-узини укитиш оркали ахборотни уза-тишни янги билимнинг юзага келиш жараёнига айланишига олиб келади.

Техник, технологик, информацион, норматив, ташкилий ва масофавий таълим жара-ёнининг бошка ташкил этувчилари узаро мувофик равишда ривожлангандагина масофавий таълим сох,асида ахборот технологи-ялари ва телекоммуникация воситаларини куллашдан максимал самара олиши мумкин.

Масофавий таълимда билим беришнинг янги технологиялари пайдо булиб бориши билан таълим тизимида кулланила бориб, унинг турли куринишлари тараккий этиб бормокда.

Хозирга келиб, масофавий таълим техно-логияларининг турли авлодлари ва мультиме-диани уз ичига олган тулик мультимедиалаш-тирилган материалларга асосланган модель куринишини олди. Буларнинг барчаси тех-нологиялар бир-бирининг урнини эгаллаши эмас, балки бир-бирларини тулдиришлари

натижасидир.

Таклифлар. Масофали таълимни ташкил этиш жараёнида куйидагиларга алох,ида ах,амият берилиши ах,амиятлидир:

- таълим жараёнида муайян фанлар, шунингдек, масофали таълимнинг максадга мувофик моделини танлаш:

- масофавий таълимни ташкил этиш учун укув материаллари тупламини тайёр-лаш;

- масофавий таълимни ташкил этишни моддий-техник жих,атдан таъминлаш;

- таълим олувчининг асосан мустакил равишда, компьютер технологияларидан фойдаланган х,олда уз устида астойдил ишла-шининг назарда тутилиши.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021,9 (106)

ОЛИИ ТАЪЛИМ / ВЫСШЕЕ ОБРАЗОВАНИЕ

11

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 8 октябрдаги "Узбекистон Республикаси Олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепциясини тасдиклаш туFрисида"ги ПФ-5847-сонли Фармони. - Конун хужжатлари маълумотлари миллий базаси, 09.10.2019 й., 06/19/5847/3887-сон; 30.04.2020 й., 06/20/5987/0521-сон.

2. Абдукодиров А.А. Масофали укитиш моделлари ва уларнинг синфлари. // Журнал «Физика, математика ва информатика», 2004. - № 5. - Б. 50-56

3. Муслимов Н.А. ва бошкалар. Касб таълими укитувчиларининг касбий компетент-лигини шакллантириш технологияси. — Т.: «Фан ва технология», 2013, 9-бет.

4. Муслимов Н.А., Рахимов З.Т., Хамидов Ж.А. Касб таълими методикаси. Дарслик. -Тошкент: "Инновацион ривожланиш нашриёт-матбаа уйи", 2020. 282 б.

5. Муслимов Н.А., Рахимов З.Т., Хужаев А.А., Кодиров Х.Ш. Таълим технологиялари. Дарслик. - Тошкент: "Ворис" нашриёти - 2019. 568 б.

6. Рахимов З.Т. Таълимнинг мобиллашуви шароитида масофавий укитиш технологи-ясининг узлуксиз ривожланиши. / "Замонавий таълим" илмий-амалий оммабоп жур-нали. 2018 йил, 11-сон, 14-20 бет.

7. Рахимов З.Т. Талабаларнинг таълим жараёнидаги компетентлигини ривожланти-ришда муаммоли таълим технологиясидан фойдаланиш зарурияти. / "Замонавий таълим" илмий-амалий оммабоп журнали. 2019 йил, 1-сон, 32-39 бет.

8. Рахимов З.Т. Педагогик компетентлик таълим жараёни ривожланишининг мух,им омили сифатида. / "Замонавий таълим" илмий-амалий оммабоп журнали. 2019 йил, 7-сон, 3-8 бет.

9. Рахимов З.Т. Таълим жараёни самарадорлигини таъминлашда педагогик креатив-лик ва унинг зарурияти. / "Замонавий таълим" илмий-амалий оммабоп журнали. 2019 йил, 8-сон, 3-9 бет.

10. Rakhimov Z.T. Development of professional competence of educator. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences Vol. 7 No. 10, 2019. Р. 99-106.

11. Scott A. Robert "The meaning of liberal education." On The Horizon 22 (2014): 23-34.

12. Хуторской, А.В. Технология проектирования ключевых и предметных компетенций [Электронный ресурс] /А.В. Хуторской // Интернет-журнал «Эйдос» URL: eidos/ journal (Дата обращения 13.05.2013).

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021,9 (106)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.