Научная статья на тему 'СИНЕРГЕТИК ТАЪЛИМ ПАРАДИГМАЛАРИНИНГ МАЗМУНИ ВА МОҲИЯТИ'

СИНЕРГЕТИК ТАЪЛИМ ПАРАДИГМАЛАРИНИНГ МАЗМУНИ ВА МОҲИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

206
44
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
синергетика / синергетик таълим / таълим парадигмаси / технократик парадигма / гуманистик парадигма (культурцентрик парадигма) / анъанавийлик парадигмаси (консерватик парадигма). / synergetics / synergetic education / educational paradigm / technocratic paradigm / humanistic paradigm (culture-centric paradigm) / traditional paradigm (conservative paradigm).

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Руслан Арысланбаевич Арзиев

Замановий оламда мураккабликнинг, ноаниқлиқнинг, беқарорликнинг глобаллашуви инсон, жамият ва давлат олдига янги чақириқларни ташлади. Мазкур чақириқ таълим тизимини ҳам четлаб ўтмади. Жумладан, глобаллашувнинг айрим салбий томонлари ѐш-авлод онги, дунѐқараши ва қадриятларида муайян салбий оқибатларни намоѐн этмоқда. Бу нарса таълимда янгича ѐндашувларни, янгича методологик мезонларни ишлаб чиқишни талаб этмоқда. Мазкур мақолада «синергетик таълим» тушунчасининг моҳияти ва синергетик таълимнинг асосий тамойилларининг хусусиятлари ва методологик аҳамияти ўрганилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The globalization of complexity, uncertainty, instability in the modern world has posed new challenges for a person, society and the state. This appeal did not bypass the education system. In particular, some negative aspects of globalization have certain negative consequences for the consciousness, worldview and values of the younger generation. This requires the development of new approaches in education, new methodological criteria. This article discusses the essence of the concept of «synergetic education», the features and methodological significance of the basic principles of synergetic education.

Текст научной работы на тему «СИНЕРГЕТИК ТАЪЛИМ ПАРАДИГМАЛАРИНИНГ МАЗМУНИ ВА МОҲИЯТИ»

СИНЕРГЕТИК ТАЪЛИМ ПАРАДИГМАЛАРИНИНГ МАЗМУНИ ВА

МОХИЯТИ

Руслан Арысланбаевич Арзиев

Ажиниёз номидаги Нукус давлат педагогика институти таянч докторанти

АННОТАЦИЯ

Замановий оламда мураккабликнинг, ноаникликнинг, бекарорликнинг глобаллашуви инсон, жамият ва давлат олдига янги чакирикларни ташлади. Мазкур чакирик таълим тизимини хам четлаб утмади. Жумладан, глобаллашувнинг айрим салбий томонлари ёш-авлод онги, дунёкараши ва кадриятларида муайян салбий окибатларни намоён этмокда. Бу нарса таълимда янгича ёндашувларни, янгича методологик мезонларни ишлаб чикишни талаб этмокда. Мазкур маколада «синергетик таълим» тушунчасининг мохияти ва синергетик таълимнинг асосий тамойилларининг хусусиятлари ва методологик ахамияти урганилган.

Калит сузлар: синергетика, синергетик таълим, таълим парадигмаси, технократик парадигма, гуманистик парадигма (культурцентрик парадигма), анъанавийлик парадигмаси (консерватик парадигма).

ABSTRACT

The globalization of complexity, uncertainty, instability in the modern world has posed new challenges for a person, society and the state. This appeal did not bypass the education system. In particular, some negative aspects of globalization have certain negative consequences for the consciousness, worldview and values of the younger generation. This requires the development of new approaches in education, new methodological criteria. This article discusses the essence of the concept of «synergetic education», the features and methodological significance of the basic principles of synergetic education.

Keywords: synergetics, synergetic education, educational paradigm, technocratic paradigm, humanistic paradigm (culture-centric paradigm), traditional paradigm (conservative paradigm).

Мамлакатимизда таълим тизимида замонавий жамият хрлатини муносиб акс эттирувчи таълимнинг макбул тузилмасини яратишга каратилган туб узгаришлар амалга

April, 2022

247

оширилмокда. Анъанавий таълим моделлари купинча таълим мазмунининг жамият эхтиёжларига мос келмаслиги туфайли мамлакат ижтимоий-иктисодий хаётидаги тез узгаришларга этарлича мослаштирилмаган. Хрзирги вактда жамиятнинг ижтимоий тартиби хар томонлама ривожланган, мустакил ишлашга кодир, ностандарт вазиятларда харакат кила оладиган ва атрофдаги ижтимоий-табиий дунёнинг баркарор ривожланишини куллаб-кувватлайдиган ва доимо узлуксиз таълимга эхтиёж сезадиган шахсларни тайёрлаш учун шакллантирилмокда.

Замонавий жадал ривожланаётган дунё ва жахон хамжамиятининг тизимли глобаллашуви шароитида таълим куп киррали, яхлит дунёкарашга, жамият ва табиатнинг мураккаб муаммоларини тахлил килишга кодир, турли муаммоларни хал килишга тайёр шахсни шакллантиришга каратилиши керак.

Атрофдаги маънавий, ижтимоий ва табиий оламнинг мураккаблашиши натижасида юзага келган таълимнинг психологик, дидактик, маданий ва дунёкараш муаммоларини хал килиш учун мулжалланган таълимни модернизация килишда янги услубий ёндашув сифатида синергетикани келтиришимиз мумкин.

Мувозанатсиз табиий тизимларни урганиш сохасида пайдо булган синергетика (узини узи ташкил килиш назарияси) мураккаб тизимларга, масалан, таълимга янгича караш имконини беради. Синергетика умуман таълимнинг асосий тамойиллари ва конуниятларини рад этмайди. Уз-узини ташкил этиш назарияси бугунги кунда барча фанлар учун янги методология вазифасини бажаради, у янги дунёкарашни, атрофимиздаги вокеликни тушунишга янги илмий ёндашувни шакллантиради.

Замонавий оламда мураккабликнинг, ноаникликнинг, бекарорликнинг глобаллашуви инсон, жамият ва давлат олдига янги чакирикларни ташлади. Мазкур чакирик таълим тизимини хам четлаб утмади. Жумладан, глобаллашувнинг айрим салбий томонлари ёш-авлод онги, дунёкараши ва кадриятларида муайян салбий окибатларни намоён этмокда. Бу нарса таълимда янгича ёндашувларни, янгича методологик мезонларни ишлаб чикишни талаб этмокда.

Синергетика нуктаи назаридан таълимнинг максади - фаол, конструктив, маданиятли-ижодкор, багрикенг, ахлокий ва мустакил шахсни ривожлантириш ва тарбиялаш, узини-узи англаш ва тарбиялаш, кенг, хар тамонлама фикрлайдиган ёш-авлодни шакллантириш хисобланади. Синергетик таълим уз-узини ташкил этиш

April, 2022

248

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-247-251

назарияси асосларини ургатиш оркали ёшлар уртасида синергетик кадриятларни хам шакллантиришга каратилган. Синергетика асосларини ургатиш тингловчиларнинг теран, хар тамонлама ривожланишига ёрдам беради.

Таълимнинг технократик парадигмаси мукобил парадигма сифатида гуманистик парадигмани олиб карашимиз мумкин. Технократик ва хулк-атворга караганда анча олдинрок, гуманистик парадигма шакллана бошлади. Бу укувчининг ривожланиши, унинг интеллектуал эхтиёжлари ва шахслараро муносабатларига каратилган. Унинг асоси - талабага инсонпарварлик билан ёндашиш, унинг шахсий усишига ёрдам бериш, гарчи унинг хаётга тайёрланишига, мослашишига ва бошкаларга эътибор каратилса.

Шундай килиб, ривожланиш ва уз-узини ривожлантириш, узини узи англаш, укувчининг ижодкорлиги, хаётни яратиш, субъективлик-таълимнинг бу модели субъект-объект муносабатларига эмас, бошка нарсаларга асосланади (бошка моделлардаги каби). Бу эрда хамкорлик шериклиги.

Таълимнинг гуманистик парадигмасида «субъект-субъект» муносабатига асосланган булиб, бунга кура таълим берувчи ва таълим олувчи таълим жараёнининг тенг хукукли субъектлари сифатида олиб каралади. Шу билан бирга, мазкур парадигмада таълим олувчининг индивидуал психологик хусусиятларидан келиб чиккан холда ёндашилади. Мазкур парадигма хакида муаллиф фикрича, «гуманистик парадигма талабалар ва укитувчилар учун эркинлик ва ижодий изланишни уз ичига олади. Бу шахснинг ижодий, маънавий ривожланишига, шахслараро мулокотга, мулокотга, шахснинг узини узи тарбиялашида ва узини такомиллаштиришда ёрдам ва куллаб-кувватлашга каратилган» [1.10].

Бизнинг фикримизча таълимда технократик ва гуманистик парадигмаларни алохида мутлоклаштирмасдан, балки уларни бирликда олиб караш зарур. Сабаби, технократик, сцентистик парадигмаларда хакикат кадриятин кадриятларнинг бошка турлари хисобланган эзгулик ва хакозо кадриятларга нисбатан мутлоклаштиради. Барча бошка кадриятлар хакикатга буйсиндирилади. Бундай кадриятлик установка таълимнинг технократик, сцентистик парадигмаларига хосдир. Бу фаннинг маданиятнинг бошка сохалари хисобланган ахлох, дин ва хакозолардан мустакил олиб караб уларнинг фанга оралашмаслигини эътиров этиб, уларни хар хил кутбда олиб

карайди.

April, 2022

Лекин, биз мазкур ёндашувга кушила олмаймиз. Сабаби, таълимда илмий-техник билимлар билан чекланиб колсак жамиятнинг маънавий ривожланиши хавф остида колиши мумкин. Шу сабабдан, таълимда аксиологик мезонларнинг устуворлигини хам унутмаслигимиз лозим. Бу жамиятнинг моддий ва маънавий ривожланишининг асосини ташкил этади. Бу хакида Президентимиз жамият ривожланиши методологияси хакида «Агар жамият хаётининг танаси иктисодиёт булса, унинг жони ва рухи маънавиятдир. Биз янги Узбекистонни барпо этишга карор килган эканмиз, иккита мустахкам устунга таянамиз. Биринчиси - бозор тамойилларига асосланган кучли иктисодиёт. Иккинчиси - аждодларимизнинг бой мероси ва миллий кадриятларга асосланган кучли маънавият» [2], деб таъкидлайди.

Таълимнинг маданий-гуманистик парадигмасининг фалсафий асослари неофрейдизм вакили Э.Фромм таълимотида очиб берилган. Э. Фромм инсон мавжудлигининг иккита усулини, яъни «эгалик килмок» ва «булмок» кадриятли установкаларини ажратиб курсатиб утган. Инсоннинг «эга булмок» курсатмасидаги мавжудлик усулини Э.Фромм шундай таъкидлайди: «Эгалик килмокнинг табиати якка шахсийликнинг табиатидан келиб чикади. Мазкур усулдаги мавжудликда энг асосийси, шахсийликка эга булмок ва менинг чегараланмаган хукуким, мен нимани туплаган булсам, хаммасини асрайди.

Эгалик килмок модуси ..., у мендан узимнинг хусусий мулкчилигим ёки ундан махсулли фойдаланишимни саклаш максади билан кандайда бир куч-гайрат талаб этмайди. Эгалик килмок, таъсир этмок ва киримга (тушуримга) кизикиш, булар индустриал жамиятда индивиднинг ажралмас хукуклари хисобланади»[3.82]. Дархакикат, фикримизча, «эгалик килмок» кадриятли установкаси иктисодий манфаатларнинг, истеъмолчилик кайфиятининг устуворлиги билан боглик. Бундай кадриятли установкани мутлоклаштириш жамият тараккиётида салбий окибатларни келтириб чикаради. Бунга кушимча файласуф жамиятнинг тараккиётида маданий-маънавий кадриятларнинг урни «булмок» кадриятли установкаси билан аникланишини илгари суради.

Инсоннинг «булмок» курсатмасидаги мавжудлик усулини эса, «Булмок модуси узининг негизида мустакил, эркин ва танкидий акл юритишга эга булади. Унинг асосий характерли белгиси - ташки фаолият маъносидаги фаоллик эмас, балки бандлиги узининг инсоний потенциалларининг махсулли тарзда амалга оширишдир. Фаол булмок - хар бир инсонга хеч булмаганда хар хил даражада тегишли булган кобилияти, таланти, инсонга берилган хамма бойликни бахшида килмок

April, 2022

250

тушунилади»[4.94], деб таъкидлайди, яъни инсоннинг маънавий табиати билан боглик эканлигини курсатади.

Демак инсон мавжудлигининг ушбу иккита установкасини биргаликта олиб караш таълим жараёнида хам фалсафий-методологик асос сифатида инобатга олиниши керак. Таълим жараёнларида иктисодий билимлар билан маданий-маънавий билимларни хам биргаликда олиб борилиши йулга куйилган. Жумладан, мактаблардаги "Тарбия дарси" ва "Иктисодиёт асослари" фанларининг киритилишини келтириб утишимиз керак.

Олий таълимнинг барча йуналишларида таълимнинг аксиологик компонентни кучайтириш зурур деб хисоблаймиз. Сабаби, мазкур компонент оркали таълимни инсонпарварлаштириш, таълимда миллий ва умуминсоний кадриятларни, маънавий кадриятларни ёшлар онгига сингдириш оркали белгиланади. Бунда ижтимоий-гуманитар фанларнинг роли мухим ахамият касб этади. Шу сабабдан хам фалсафа, этика, эстетика, диншунослик фанларини соатларини купайтириш ва нафакат ижтимоий-гуманитар йуналишига, балки аник, табиий, техник фанлар йуналишларига хам утилишига баланс сакланиши лозим.

Хулоса килиб айтганимизда, таълимда технократик ва маданий-гуманистик парадигмаларнинг синергияси саморадорликни беради. Бунда инсон капитали нафакат инсоннинг интеллектуал салохияти шу билан бирга маънавий салохияти билан хам белгиланади.

REFERENCES

1. Бондаревская Е. В., Кульневич С. В. Парадигмальный подход // Педагогика. 2004. № 10.

2. Узбекистан Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев раислигида 2021 йил 19 январь куни маънавий-маърифий ишлар тизимини тубдан такомиллаштириш, бу борада давлат ва жамоат ташкилотларининг хамкорлигини кучайтириш масалалари буйича видеоселектор йигилишидаги нущи. // Манба: https://president.uz/uz/lists/view/4089

3. Фромм Э. Иметь или быть? -М.: Прогресс, 1990. - С.82.

4. Фромм Э. Иметь или быть? -М.: Прогресс, 1990. - С.94.

5. Мухамеджанова Лалихон Ашуралиевна, Асадуллина Гузелия Рауфовна, Ермоченко Константин Павлович, Шкуран Оксана Владимировна, Ивентьев Сергей Иванович. (2021) "Социальная истина и духовно-нравственная сфера человека" С. 111-118

6. Мухамеджанова Л.А. (2021). РОЛЬ НРАВСТВЕННОГО ВОСПИТАНИЯ В РАЗВИТИИ ЛИЧНОСТИ. Вестник Евразийского национального университета имени Л. Н. Гумилева. Серия: Исторические науки. Философия. Религиоведение, (2 (135)), 123-133.

April, 2022

251

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.