CC BY
8УДК 392.5
СШВАЛ1ЧНЫЯ ХАРАКТАРЫСТЫК1 АБРАДАВАЙ ПРАСТОРЫ ТРАДЫЦЫЙНАГА БЕЛАРУСКАГА ВЯСЕЛЛЯ: ЛОКУС ЖАН1ХА
В.1. МШЫНА (ПолацК дзяржауны утвератэт)
На аснове этнаграфiчных i фольклорных матэрыялау XIX - пач. XXI стст. у артыкуле разгледжаны асаблiвасцi сiмвалiчных характарыстык абрадавай прасторы традыцыйнага беларускага вяселля, а менавта, сшволжа элементау прасторавага коду у абрадах, што адбываюцца у локусе жатха. Праанал1заваны спосабы рэал1зацьп сiмвалiчнай апазщьп "сваё - чужое " у працэсе узаемадзеяння прадстаунiкоу абрадавых груп жатха i нявесты у локусе жатха. Ахарактарызаваны мiфалагiчныя уяуленi аб структуры i сшволщы прасторы у сувязi з перамяшчэннямi удзельшкау абраду памiж локусамi жатха i нявесты. Разгледжаны сродк i спосабы с1мва-лiчнага "асваення" локуса жатха, якое ажыццяуляецца нявестай у другой частцы вяселля. Паказанароля элементау прасторавага коду у працэсе абрадавага пераходу галоуных удзельшкау вяселля, набыцця iмi новага соцыякультурнага статусу.
Ключавыя словы: беларусы, традыцыйны вясельны абрад, мiфалогiя прасторы, "сваё ", "чужое ", жангх, нявеста.
Уводзшы: У прасторавай структуры традыцыйнага вясельнага абраду найбольшую рытуальна-сiмвалiч-ную наргузку маюць два супрацьпастауленыя адзш аднаму локусы - дом жашха i дом нявесты. Клаачная патры-лакальная мадэль традыцыйнага шлюбу прадугледжвае пераезд маладой у дом мужа, чым i абумоулена прасто-равая аргашзацыя традцыйнага вяселля: абрады перадвясельнага этапу i першай часткi вяселля у асноуным лакалiзуюцца у доме нявесты, а з яе ад'ездам адтуль асноуная частка вясельных абрадавых дзеянняу перамяшча-ецца у локус жанiха. Выключэнне у гэтым плане складаюць толькi тыя абрады, што выконваюцца у доме жанiха у першай частцы вяселля i звязаны з яго выпрауленнямi да нявесты.
Асноуная частка: Прасторавая аргашзацыя абрадау выпраулення жанiха, як правiла, грунтуецца на апазь цыi "сваё"-"чужое", дзе "сваё", адпаведна - гэта дом жашха, а "чужое" - дом нявесты. Асэнсаванне локусу нявесты як чужой, патэнцыйна варожай прасторы, знайшло сваё увасабленне у шматлiкiх акцыянальных i вербальных элементах апатрапейнага характару, якiя прымянялiся падчас рытуалау выпраулення. Агульнараспау-сюджанымi былi таюя засцерагальныя дзеяннi, як трохразовы абыход вясельнага поезду бацькам цi мащ маладога, абсыпанне зернем, аблiванне вадой, благаславенш абразамi i да т.п. У плане струкруравання прасторы у дадзеным выпадку абыход як рытуальнае дзеянне стварае "сiмвалiчную абарончую мяжу вакол ахоуваемага аб'екта" [1, с. 100]. У асобных лакальных традыцыях дзеяннi апатрапейнага характару пры выездзе маладога з дому набывалi выгляд адмысловых рытуалау: "На свiтаннi уся бяседа устае з-за стала ^ памалiушыся Богу, выходзiць на двор, становiцца у кола. Старшы дружок, як знахар, бярэ сякеру, абыходзщь усю бяседу, шэпча сабе i цюкае у зямлю. Тры разы ён таюм чынам павiнен абысщ бяседу, i потым, кiнуушы сякеру у бок, абвясцiць, што на iх шляху воук не патрашць i у бяседзе маладой шхто не прыробщь" [2, с. 406-407]. 1ншым разам выпрауленне маладога мае надзвычай архаiчны выгляд: "... прыносяць патэльню, i на яе ставяць яго абедзьвума нагам^ а тыя, яюм прызначана ехаць разам з iм за нявестаю... становяцца вакол яго на патэльню толью правымi нагамi. Пасля гэтага усе, хто стаяу на патэльнi, цалуюць абраз, прычым дружка кажа: "Ну, цалуйце Божые мiласердзiе, шчоб стаяць друг за друга, брат за брата, за едз^ю кроу каплю" [3, с. 484].
Апатрапейная сюраванасць абрадау выпраулення маладога абумоУлiваецца не толью асэнсаваннем локусу маладой як "чужой" прасторы. Выпрауленне - гэта яшчэ i пачатак дарогi, якая у мiфапаэтычным вымярэннi з'яуляецца адным з "найбольш адметных i парадаксальных элементау культурнага ландшафту" [4, с. 314]. Сама па сабе дарога - аб'ект статусна няпэуны, патэнцыйна небяспечны, у кантэксце ж вясельнага абраду гэта яшчэ i праекцыя жыццёвага шляху, i таму усе дарожныя падзеi, прыкметы, здарэннi набываюць адмысловае сiмвалiчнае значэнне [5, с. 191]. Адсюль зразумелым становiцца iмкненне рэгламентаваць маючыя адбыцца у дарозе падзек "Ой, ворогi, ворогi, // Нэ пэрэходзьце дороп. // Нехай пэройдзе сам пан Бог, // А родны баценько напэрод" [6, с. 97] щ "З Богом, дзетки, з Богом, / Бог тобе да помочи, / А Пречистая Маци / Будзе тцебе заступаци / И ворота отчиняци" [2, с. 431]. У гэтым кантэксце абсалютна лапчным выглядае i стварэнне свайго роду "ахоунага пояса", зафшсаванае у шырока распаусюджаным на тэрыторьй Беларусi песенным/замоуным сюжэце: "Маты сына выражала: // Мюяцем опаразала, // Зурькою застягнула, // Долею обгурнула: // Да с Богом, дитя, з уами Свэтыми" [7, с. 98]; "Матка сына радзша, / Месяцам абгарадзша, / Зоркаю падперазала, / Дарожку указала [8, с. 358]. Як адзначае Г.М. Леуюеуская, у дадзеным матыве "сакральнасць агароджы, што выбудоуваецца пры дапамозе слова, вызначаецца тым касмiчным матэрыялам, з якога яна будуецца" [9, с. 29].
Як правша, у традыцыйным вяселлi да абрадавага выпраулення (як i да абрадавай сустрэчы) непасрэдна прымыкае застолле, што зафiксавана i у апiсаннях выпраулення жанiха: "Уся дружына садзiцца за стол. У маладога, прыстойна адзетага, на галаве аучынная шапка з чырвоным бантам, на шыi хустка, таксама перавязаная чырвонай стужкай. Жанчыны за сталом спяваюць...." [10, с. 63]; «Пасля вячэры дружок запальвае свечку,
становщца на лауцы ззаду жашха i кажа: «Далi пашць i паесць, i лавачкi сесць, баславвд у вясёлую дарогу, с красным вясёлым паездам!" [11, с. 490]. Паводле назiрання Л. А. Лаурэнцьевай, "выхад з дому жанiха/нявесты i iх прыход (г.зн. пачатак шляху i яго канец) фiксавалiся рассаджваннем гасцей за сталом. Значыць, дарога заусёды пачыналася ад стала i заканчвалася iм" [12, с. 27]. На суадносшы стала з амволшай дарогi указвау i А. Байбурын: "Стол як сакральны цэнтр жылля з'яуляецца i пачатковай, i канчатковай кропкай любога шляху i сам у згорнутым выглядзе як бы утрьЕ^вае яго щэю" [13, с. 136].
Прысутшчаюць у абрадах выпраулення i дзеяннi ахвяравальнага характару, сюраваныя на забеспячэнне спрыяння i дапамоп хатнiх духау: "У многiх месцах Беларуа сват жанiха перад ад'ездам юдау на печ хлеб, што, верагодна, з'яуляецца водгаласам старадаушх ахвяраванняу хатнiм духам, якiя жылi каля печы i ахоувалi уах членау сямТ' [14, с. 282-283]. Падобную семантыку маюць, верагодна i маншуляцыи з пячным начыннем: "Гаспа-дыня звязвае вiлкi i качэргi, каб усе задумы здзейсншся"; "мацi бярэ i звязвае усё, што ёсць у качарэжшку: памя-ло, качаргу, вiлкi, чапялу i вешк" [10, с. 268, 386].
Абрады выпраулення жашха да нявесты, такiм чынам, папярэднiчаюць яго прастораваму перамяшчэнню са "свайго" локусу у "чужы", што i абумоУлiвае пераважна апатрапейны характар гэтых абрадау.
Адваротная спуацыя - вяртанне з "чужога" у "сваё" - назiраецца пры сустрэчы жашха, яю прывозiць жонку у свой дом. Разам з тым, з пункту гледжання нявесты i прадстаушкоу яе абрадавай групы, гэты ж абрадавы сцэнар разгортваецца па шшай схеме, бо на гэты раз менавгга яна ажыццяуляе перамяшчэнне са "свайго" у "чужое". Гэтая адваротная аметрыя абрадавай прасторы сiмвалiчным чынам абыгрываецца у вясельным абрада-вым фальклоры праз уяуленнi аб доме жашха як прасторава аддаленым локусе, дзе дзейнiчае зусiм iншая нарма-тыуная сiстэма: "Я й радзшася, там не была, / Куды мяне матулька аддала: / А за цёмныя лясочкi, / А за шчырыя барочкi, / А за сшя азёры" [10, с. 581]; "У чужых людзей не па-нашаму: / Снедаюць каля абедзечка, / Абедаюць каля палудня, / А палудня зуам няма. / А вячэраюць каля поуначы [15, с. 230]. Часам дом жашха надзяляецца характарыстыкамi "дзiвоснага", "незвычайнага", што таксама суадносщь яго са сферай чужога: "...мядзведзь на хлеб меле, / А люща расчыняе, / Месячык да дзяжу месiць, / Сонейка трап пячэ, / З Дунаю да вада цячэ" [16, с. 500].
Аднак, з пазщыи локусу жашха, нявеста таксама ф^уруе як прадстаунiца сферы "чужога". Не толью жанiх для нявесты - "чужы чужанш" [17, с. 311]; але i маладая для жашха i яго дружыны - "чужаземачка" [16, с. 500]. Падобнае аметрычнае асэнсаванне процiлеглага боку як "чужога" прысутшчае i у групе вясельных тэкстау, дзе фiгуруюць "жывёльныя" найменш маладых. З аднаго боку: "Маменька родная, / Скоморохи идуць, / И медзведзя вядуць, / А гэтый медведзь / Ён же як глянець, / Так мое серце извянець, / Ён же як роунець, / Мое серце улекнець" [18, с. 364]. Але i пра маладую, якую чакаюць у хаце маладога, спяваюць: "Одкрывайтэ двэрыну, / Мы прывэзлы звэрыну / Ёна в лiсi годоваласа, / Нэ мыласа, нэ чэсаласа" [19, с. 309], а часам i яшчэ больш катэгарычна: "Адчыняйце варота, / Вязуць чорта з балота; / Адчыняйце дзвер, / Вязуць маладую як звер; / Рудая як лкща, / Вялшая як мядзведзща" [10, с. 217].
Разам з тым, у значнай колькасщ вясельных песень, прымеркаваных да моманту прыезду нявесты у дом жашха, яна надзяляецца не адмоуным^ а станоУчымi характарыстыкамi i здольнасцям^ але таксама звязанымi са сферай "чужога" (у дадзеным выпадку, зноу-там, "дзiвоснымi", "чарадзейнымi"): "Да ступыла невiхна на поруг, / Да махнула ручныком на пэрод, / Да сыпнула золотэм i жытом, / I добрым жытем" [20, с. 17]; "Отчини, мамочка, новый двор, / Вязем нявехну як явор. / Взгляни, мамочка, в оконца, / Вязем нявехну як сонца. / Отчини, мамочка, клеточку, / Вязем нявехну як кветочку" [21, с. 114]; "Выйдз^ паглянь, мая матанька, / Што у цябе за нявестачка: / I з рукауца вецер вее, / I з лiчанька сонца грэе. / Умна да разумна, / Харошая ды багатая" [15, с. 152].
Адпаведна прыведзеным вышэй уяуленням разгорваецца i абрадавая камунiкац^Iя прадстаушкоу дзвюх вясельных груп у локусе жашха. Рытуальныя дзеяннi, што выконваюцца у доме жанiха пры сустрэчы яго з нявестай, набываюць падвойную амвол^. З аднаго боку, яны маюць апатрапейны характар, так як зактаканы засцерагчы удзельнiкау рытуалу ад узаемнага негатыунага уздзеяння. Разам з тым, у адрозненне ад жашха, прысутнасць якога у доме нявесты носщь часовы характар, нявеста у доме жанiха пасяляецца стала, а таму прымеркаван^1я да гэтага моманту абрадавыя дзеяннi скiроУваюцца на "асваенне" ёю новай жыццёвай прасторы адпаведна, на "асваенне" самой нявесты як "чужой" для дадзенага локусу).
Як i пры сустрэчы жашха у доме нявесты, перад нявестай у маладога маглi часам зашраць вароты, патра-буючы разнастайных выкупау: "Прыехаушы да двара маладога, вясельны поезд спыняецца перад варотамi. Яны, аказваецца, на замку, а перад iмi стащь сноп саломы. Прыданка злазiць з воза i абвязвае сноп поясам з абаранкам, маладая юдае на сноп булачаку хлеба, а хросны бацька частуе хлопцау, якiя стаяць тут жа, i яны пасля такога выкупу расчыняюць вароты насцеж" [10, с. 216]. У некаторых выпадках, як i пры выпрауленнях, маладыя павiнны былi праехаць праз раскладзены у варотах агонь, што мела засцерагальныя i прадуцыруючыя мэты: "каб чараунiк не зрабiу iм шкоды i каб маладыя горача кахалi адзiн аднаго" [11, с. 469].
Бацью маладога сустракалi нявестку i сына у вывернутых кажухах, тым самым актуалiзавалася сiмвалiчнае супрацьпастауленне маладой як прадстаунщы "чужога" локусу. Больш таго, для яе (разам з маладым) адмысло-вым чынам маркiравалася частка прасторы двара i дома: "Маладыя .... ^ць у хату па палатне, што разаслана ад воза да стала у ч^1рвоным кутку" [10, с. 298]. Разам з тым, ужо на гэтым этапе праз выкарыстанне "культурных" атрыбутау, прыналежных локусу маладога, пачынаецца "асваенне" маладой, далучэнне яе да новага локусу. Напрыклад, маладая павшна была, злазячы з воза, стаць на фартух, яю пасцялша свякруха [11, с. 478]. У якасщ сiмвала далучэння маладой да новага роду магла выступаць таксама дзяжа, на якую яна павшна стушць з воза, тым самым пацвердзiушы сваю цнатлiвасць [11, с. 492]. У гэтых жа мэтах выкарыстоуваецца века ад дзяжы,
кранаючы яшм галаву маладой, свякруха прамауляе спецыяльную формулу (фактычна - вызначае маральны контур паводзшау нявесткi): "Свякроу нявехну навучаець да у лоб векам лучаець: не хадз^ нявехна па сялу, не судзi аб маю сям'ю, ш ранняго абеду, нi позняй вячэры" [10, с. 90]. Праз вербальныя формулы фiксуецца i наданне новага статусу: пры сустрэчы мацi маладога кладзе маладым на галовы века ад дзяжы i прамауляе, "што яна раней маладой знацi не знала, нявесткаю не звала, а цяпер пазнала, нявесткаю назвала" [22, с. 201]. У некаторых мясцовасцях маладая павiнна была перайсцi праз разасланы у парозе кажух, што актуалiзавала "матыу пераадо-лення мяжы з мэтаю прызнаць новага супольшка у хаце" [23, с. 138].
Увайшоушы у хату жанiха, маладая, па сутнасщ, выконвае тыя ж дзеянш, што i пры ад'ездзе са сваёй хаты, але у адваротнай паслядоунасцi. Калi пры развиаш з бацькоускiм домам яна рухаецца ад цэнтра да перыферыi [24, с. 294-295], то зараз яе перамячшэнш, наадварот, сюраваныя ад перыферып да цэнтра: "Па звычаю, нявеста, уваходзячы у дом жанiха, павшна тройчы прысесцi на парозе, тройчы пакланiцца печы, потым абразам i усiм прысутным" [10, с. 322]. Тым самым падкрэслiваецца зваротная аметрычнасць двух супрацьпастауленых локу-сау у абрадавай прасторы вяселля, якую адзначыу А.К. Байбурын: "Свая" прастора валодае такiмi ж структур-нымi характарыстыкам^ як i "чужая" (а такiмi з'яуляюцца, у першую чаргу, "гранщы"), але паслядоунасць iх адвароотная" [25, с. 70].
Пры гэтым, як адзначае Т.В. Шчапанская, прасторавыя перамяшчэнш нявесты у новым локусе не толью адпавядаюць агульнай схеме вяртання з "дарогi", але i набываюць функцыю сацыялiзацыi: ".. .шлях ... з нежылой прасторы дарогi праз шэраг значных кропак да вiтальнага цэнтра жытла (стол/печ) можна разглядаць як прасторавы код яго сацыяльнай ^тэграцып. Рух у прасторы азначау яе паступовае далучэнне да лшу "сваiх", пераход у сферу дзеяння хатшх законау i правiл узаемадзеяння" [26, с. 369].
Калi для прадстаушкоу локусу маладога прыезд нявесты разгортваецца паводле схемы "чужыя у сваiм", то для яе самой гэтая схема мае адваротны выгляд: яна знаходзщца у "чужой" прасторы. Адпаведна, рытуальныя дзеяннi маладой у локусе жашха накiраваны, у тым лшу, на "асваенне" гэтай прасторы. Адбываецца гэта з дапа-могай разнастайных атрыбутау, што прывезены з бацькоускага дому i выступаюць у якасщ маркерау "свайго" (прадметы побыту, тканыя вырабы, рытуальныя стравы i да т.п.): "Калi маладыя прыедуць да варот жашховай хаты, нявеста шдае направа ад воза свой пояс, а налева сыпле жменю жыта" [10, с. 258]; "маладая, адзючы на вазу, у адзiн бок двара кшець пiрог, а у другiй - пояс, альбо грошы, для таго, каб жыццё было багатае" [3, с. 192]; "прыехаушы у дом жанiха, яна юдае на двор пяць абаранкау, звязаных чырвонай стужкай" [10, с. 112].
Таим чынам, "асваенне" пачынаецца ужо на перыферыйных зонах жашховага локусу, аднак найбольш актыуна "асвойвае" нявеста унутраную прастору яго хаты: "накрывае стол белым абрусам, кладзе на iм малы каравайчык, талерку, лыжку, кубак... i на першым-лепшым цвiку вешае кужэльны ручнiк [6, с. 81]; "маладая пераломлiвае нетрывалы запасны пярсцёнак i кiдае яго у печ, потым абгортвае палатном хлеб i кладзе на стол каля печы, акрамя таго, юдае па кутах хаты зерне жыта i пакрывае абразы рушнiкамi" [10, с. 258]. Няцяжка зауважыць, што маладая таим чынам марюруе ^ адначасова ушаноувае) важнейшыя сакральныя кропи жытла маладога: стол, печ, чырвоны кут, парог. На думку Т. Валодзшай, пераломлiванне i кiданне у печ пярсцёнка "метафарычна абазначала ахвярапрыношанне сваёй цнатлiвасцi падворку мужа" [27, с. 39].
Як дзеянш па "асваенню" нявестай новай жыццёвай прасторы можна разглядаць i шырока распаусюджаны звычай замены тканых вырабау, што размяшчалкя у хаце жанiха, на аналапчныя з пасагу нявесты. Зауважым, што гэты момант вясельнага абраду захоувауся па меншай меры да сярэдзшы ХХ ст., i шфарманты, апiсваючы яго, акцэнтавалi увагу на тым, што гэтыя рэчы менавгга "свае", нявесцiны: "I шкаф ейны паставяць, сваёй адзёжай краваць убярэць. Усё сваё, i сталы пакрыщь сваiм усiм, i на шону палаценцы павесiць"1; "Назаутра ранiцай маладая сшмала усе занавескi, фiранкi з вокан... Сабiрала усе i далжна была павешаць, усе ложи пазасцшаць, усе павешаць цюлi на вокны, усё гэта далжно было быць маладой"2. Цiкава, што звычай завешваць ручнiкамi абразы у сярэдзiне ХХ стагоддзя пэуным чынам трансфармавауся, марюруючы "новую" семiятычна выдзеленую кропку унутранай прасторы хаты: "картачкi усе вiселi у рамачках, вот на гэтыя рамачю палаценцы папавесiлi"3.
Акрамя хаты, рытуальныя дзеянш, наюраваныя на "асваенне" прасторы, выконваюцца маладой i у гаспа-дарчых памяшканнях (як правша, гэта адбываецца пазней, на наступны дзень) : "маладая устае з-за стала, выхо-дзiць на падворак, заглядаючы у стайнi i аборы, сыпле усюды хмель i авёс, штоб бог гадавау худобу" [10, с. 429]; "выправш яе у амбар, там за чым-нiбудзь - яна далжна туды павешаць палатно, iлi палаценцы эты тканыя, ш скацерцi... Дауней жа ж гумно, у ток, абiзацельна нада туды занясщ тожа палатна якога там"4. Аналапчныя дзеянш выконваюцца i пры першым наведваннi калодзежа: "Маладая на калодзесь вешае ручшк i кладзе на кожны з чатырох слупоу зрубу калодзезя што-небудзь: грошы, хлеб, перапечку цi с^1р" [10, с. 444]. Часта у ролi ахвяравальнага прадмета выступае пояс: "Маладая нада, каб паясоу многа мела. Трэба было уах паясамi абвязаць, трэба было у хлеу несцi пояс, каб вялюя авечкi [28, с. 394]; "заходзяць часамi у абору, хлявы, куратнiк
1 Зап1сала студ. ПДУ Лях Ю. у 2007 г. ад Барысенка В.С. 1916 г. нар., у в. Лесава Полацкага р-на Вщебскай вобл.
2 Затсана аутарам у 2007 г. ад Лшскай М.Э. 1944 г. нар., у в. Волкаушчына М1ёрскага р-на В1цебскай вобл.
3 Затсана Мшынай В.!. 1 М!тыным П.!. у 2007 г. ад Чэклш А.П. 1930 г. нар., у в. Макараушчына Лепельскага р-на Вщебскай вобл.
4 Затсана Мшынай В1. 1 Мшыным П1. у 2008 г. ад Васшеускай В.Т. 1921 г. нар., у в. Цярэшю Шаркаушчынскага р-на В1цебскай вобл.
i у шшыя падобныя гаспадарчыя будыню, i усюды маладая паюдае чырвоныя паясю" [10, с. 200]; "прышла маладая - яе назаутрага адпрауляюць за вадой. Яна далжна павешаць на карамысла два паясы"5.
Таим чынам, культурныя амвалы, якiя належаць маладой, размяшчаюцца у важнейшых локусах яе новага месца жыхарства: на покуцi, ля печы, на стале, у гаспадарчых памяшканнях, ля калодзежа, тым самым марюрую-чы гэтую прастору як "асвоеную", а значыць, бяспечную. Акрамя таго, падобныя дзеянш, вiдавочна, мелi i ахвя-равальны характар, маючы на мэце забеспячэнне прыхiльнасцi да нявесты звышнатуральных сiл, што апекавалiся домам, сям'ёй i гаспадаркай жанiха.
Таксама па прыездзе у дом маладога, нявеста павшна была адарыць рознымi вiдамi адзення цi тканымi вырабам1 прадстаушкоу яго сям'i, а бацькоу нават убраць "з ног да галавы" [10, с. 196]; "нявестка вязець намётку, у свекрывi вешащь, ... павесiць ей ужо там на плацце мацерьи кусок, свекрывь ... маладзёнаваму там - браты еслi ёсць, там дзядькi, самый раднейшыi, тожа нада уам купляць намётку. I звалася намётка. ... Каму там рубашку, каму - што шбудзь такое ды нада даць"6. Гэтыя дзеяннi, верагодна, можна разглядаць у кантэксце мiфалагiчных уяуленняу аб апрананнi як "асваеннi" [29, с. 18-19], у дадзеным выпадку, як далучэнне прадстаушкоу роду маладога да роду маладой. Як адзначае Т.Б. Шчапанская, "усе гэтыя рэчы упрыгожаны былi Узорамi, характэрнымi для яе радзiмы, так што члены яе новай сямЧ аказвалюя маркiраванымi знакамi тых мясцiн" [26, с. 372].
Абрадавая схема традыцыйнага вяселля уключае не толькi сiмвалiчнае процiпастаУленне жанiха i нявесты адно аднаму, што рэалiзуецца праз апазщыю "сваё-чужое", але i адасабленне iх, як лiмiнальных персанажау, ад астатшх удзельнiкау вяселля.
У ходзе вяселля гэтае адасабленне маркiравалася разнастайнымi спосабамi (знешнi выгляд, паводзiны i да т.п.), у тым л^, i з дапамогай прасторавай арганiзацыi некаторых момантау абраду. Так, вядома рэгламентацыя ужы-вання маладымi ежы падчас вясельнага застолля (як у доме жашха, так i у доме нявесты), што у народнай трады-цыi, як правiла, тлумачыцца засцерагальнымi мэтамi (каб нiхто не сурочыу), а таксама клопатамi аб гаспадацы i будучым патомстве: "Жанiх i нявеста не ядуць нiчога: для iх кладзецца адна лыжка" [11, с. 399]; "Усе госщ п'юць i ядзяць колькi улезе, а маладыя... толькi прыгубваюць чарку щ вылiваюць за сябе, i хаць бываюць натшчэ сэрца, а шчога не ядзяць апроч трошкi сыра. Робяць гэто дзеля таго, каб мышы у iх нiчого не грызлi да каб першым радзiуса сын" [30, с. 205]; "Маладыя, як i у нявесты, седзячы за сталом, нiчога не ядуць i толькi кланяюцца пры падачы кожнай стравы"[31, с. 184]. Непасрэдна для прыёму ежы маладых выдаляюць на перыферыю жылля цi увогуле сядзiбы, пры гэтым iх лiмiнальны статус вымагае актыунага выкарыстання апатрапейных прыёмау: "Пасля заканчэння вячэры дружка выводзщь маладых з-за стала..., маладыя щуць у суправаджэннi дружкi у iсцёпку, дзе ён саджае iх вячэраць i затым вяртаецца у хату; калi ж стане вядома, што маладыя павячэрал^ дружка щзе у iсцёпку, уводзiць iх адтуль у хату i хрысцiць пры гэтым дзверы у iсцёпцы i хаце рукаяццю бiзуна" [31, с. 184]; "Пасля вячэры маладых вядуць у клець i там частуюць ^rni ж стравамi, што падавалкя на вячэру. З жанiхом у клещ неадлучна бываюць яго дудар i дружка" [11, с. 399].
Таим жа самым перыферыйным размяшчэннем у локусе жанiха характарызуецца i адзiн з важнейшых этапау традыцыйнага вяселля - "пакладзшы" (або "камора"). Як сведчыць пераважная большасць ашсанняу, шлюбную пасцель маладым уладкоУвалi у памяшканнi, вынесеным за межы жылля, або адносна iзаляваным ад яго - ютопцы, адрыне, клецi, хлеве i да т.п. Пры гэтым, як неаднаразова падкрэ^валася аутарамi, правша гэтае дзейшчала нават у зiмовы перыяд [3, с. 248, 363; 10, с. 218-219]. А.К. Байбурын звярнуу увагу на статус i лакалiзацыю такога роду пабудоу, што, у сваю чаргу суадносiцца са статусам самiх маладых: "Усе гэтыя памяшканш аб'ядноувае тое, што яны з'яуляюцца халоднымi (без ачага), не маюць iкон i шшых культурных амвалау. I разам з тым яны знаходзяцца у межах сваёй, асвоенай тэрыторыi. Аналагiчнае прамежкавае становiшча памiж "прыродай" i "культурай" займае iх "напауненне": харчовыя запасы, хатняя жывёла. Па сутнасцi, тое ж можна сказаць i аб жашху з нявестай" [32, с. 84]. Таим чынам, лакал1зацыя рытуалау першай шлюбнай ночы фактычна на памежжы памiж "сваiм" i "чужым" падкрэ^вае аналагiчны лiмiнальны статус самiх маладых, яю менавiта на гэтым этапе вяселля дасягае макамуму. Фактычна, менавгга першая шлюбная ноч увасабляе рытуальнае умiранне маладых у iх ранейшым статусе (дашлюбная моладзь) i нараджэнне у новым - мужа i жонкi.
Адпаведна, на гэтым этапе усе астатшя Удзельнiкi абраду супрацьпастауляюцца маладым, як жывыя -мёртвым. Пакуль маладыя знаходзяцца у каморы, вяселле працягваецца: "госцi пачынаюць танцаваць, пець непрыстойныя песнi, жартаваць" [10, с. 325]. Як адзначае У.А. Лобач, "смех i жарты на мiфалагiчным узроуш з'яуляюцца выразнымi прыкметамi жыцця (мёртвыя не смяюцца) i прыкметай "свайго" свету" [33, с. 87]. Акрамя таго, рытуальны смех, яю адпавядае дадзенаму моманту, можна лiчыць "пабочным, але... спрыяльным плада-роддзю фактарам" [34, с. 126].
Рытуалы першай шлюбнай ночы насычаны найперш сiмволiкай урадлiвасцi, якая, так бы мовщь, "узаемаузмацняецца" за кошт iх лакалiзацыi i непасрэдных удзельшкау: "... "дабро", што зберагалася у каморы, павiнна было пазiтыуна уздзейшчаць на маладых у прадуктыуным плане, а рэпрадуктыуная патэнцыя маладой шлюбнай пары, у сваю чаргу, садзейшчала росту дабрабыту усёй гаспадаркi" [33, с. 86]. Прадукавальная
5 Затсана Мшынай B.I. i Мшыным П.1. у 2008 г. ад Васшеускай B.I. 1921 г. нар. у в. Цярэшю Шаркаушчынскага р-на Вщебскай вобл.
6 Затсана Мшынай B.I. i Мшыным П1. у 2007 г. ад Ханяк А1. 1932 г нар. у в. Макараушчына Лепельскага р-на Вщебскай вобл, 2007 г.
i эратычная амволша прашзвае дзеяннi, звязаныя з падрыхтоукай шлюбнай пасцелк "пад падушку ... кладзецца круглая палка", таукач; на парозе рассцшаецца кажух, пасцель уладкоуваецца на жыце, перад адвядзеннем маладых у клець iх частуюць мёдам [11, с. 499; 10, с. 90, 413; 6, с. 81]. Найбольш рэльефна азначаная амволша выступае у тых варыянтах вясельнага рытуалу, дзе у той час, калi маладыя знаходзяцца у каморы, у хаце адбы-ваецца выпечка вясельнага караваю [3, с. 214-216].
Калi абраднасць "пакладзiн" прадугледжвала перамяшчэнне маладых на перыферыю "сваёй" (шырэй -"культурнай") прасторы, то наступныя за iмi абрадавыя дзеяннi (так званае "падыманне" маладых) фiксуюць зваротны шлях - з перыферып да цэнтру, ям адначасова ёсць спосабам надання маладым новага статусу. Iнструментамi гэтага працэсу з'яуляюцца рытуальнае мыццё i апрананне, у чым няцяжка зауважыць паралелi з радзiннай абраднасцю, якая, як вядома, паэтапна фксуе набыццё нованароджаным статусу чалавека [32, с. 43-44]. Характэрна, што у некаторых лакальных традыцыях менавiта пасля пакладзiн змяняюцца абрадавыя найменнi маладых [31, с. 185], а таксама адбываецца змена галаунога убору маладой, што, зноу-таю, з'яуляецца пераканаучым сведчаннем набыцця ёю новага статусу [35, с. 498].
Акрамя таго, у межах далейшага ходу вяселля адбываецца сiмвалiчнае далучэнне нявесты да гаспадарчай дзейнасщ. Так, маладая павiнна была пячы трап або блшы, падмятаць падлогу, насщь дровы i да т.п. [6, с. 83; 36, с. 152; 3, с. 39, 315]; яе абводзш "па тых мясцшах, у яюх маладая гаспадыня павiнна штодзённа бываць, каб упрауляцца са звычайнымi гаспадарчымi работамi, даглядаць жывёлу i г.д. [6, с. 87]. Пры гэтым у шэрагу выпадкау аутары апiсанняу падкрэслiваюць, што маладую менавиа "навучаюць" розным працам па гаспадарцы, што, зноУ-такi, адпавядае логiцы працэсу рытуальнага "далучэння" маладой да новай сямЧ, новага статусу i свету "культуры" у цэлым: "Вечарам бацью маладога з усiмi гасцямi знаёмяць маладую з гаспадаркай, паказваючы ёй, як мясщь хлеб у дзяжы, мыць мiскi, даставаць ваду са студш, шуфляваць збожжа, грэбцi сена, секчы дровы" [10, с. 219]; "... маладую вучаць прасцк бяруць новую прасшцу, навязваюць на ёй крыху добрага iльну, i на ёй маладая павшна выпрасць некалью нiтак" [3, с. 218]. Досыць часта гэтая частка вяселля набывае карнавальны выгляд, захоуваючы, пры гэтым, элементы абрадавай шщыяцып: "Як толью павяжуць маладую, сваты прымаюцца вучыць яе гаспадарцы: адзiн вядзе яе на двор i паказвае, як яна павшна збiраць дровы, але заместа дроу дае ёй у рую салому, розныя анучы, шшы указвае ей месца, дзе яна шбыта павiнна класцi дровы, на стол щ пад абразы, трэщ дае ёй у рукi шапку i кажа: "вот у нас з етым зы вадой ходзюць, а у вас як?" [3, с. 9]; "Прымушаюць маладуху блшы пячы: напхаюць у блш аусу, вуголля; а як гатовы будзе нявесцш блiн, кладуць яго на заслонку. ... Свёкар есць гэты блш i хвалщь..." [36, с. 152].
Сярод абрадавых дзеянняу, звязаных з далучэннем маладой да новага локусу, асаблiвую цiкавасць выкль каюць тыя, што звязаны з наведваннем калодзежа. Этнаграфiчны матэрыял засведчыу ютотную варыятыунасць апiанняу дадзенага этапу, што абумоулена, у тым лiку i рознай ступенню дэталiзацыi апiсанняу. Аднак iх агульнай характарыстыкай з'яуляецца прымеркаванасць да заключнай часткi вяселля (як правша, ужо пасля "каморы" i змены галаунога убору маладой), наяунасць ахвяравання (маладая пашдае ля калодзежа розныя рэчы - пояс, хлеб [6, с. 87; 22, с. 210] i комплекс пэуных рытуальных дзеянняу з вадой. Да л^у апошнiх адносiцца аблiванне вадой маладых i iншых удзельнiкау вяселля, тццё прынесенай маладымi (або толькi нявестай) вады, або умыванне гэтай вадою, выкарыстанне вады для гаспадарчых прац [10, с. 109, 261, 342]. На нашу думку, цырымашяльнае наведванне калодзежа i абрадавыя манiпуляцыi з вадой уключаюць у сябе некалью семантычных пластоу, зноУ-такi, аб'яднаных агульнай щэяй абрадавага пераходу. Гэта, па-першае, адзш з этапау далучэння лiмiнальнага персанажу да новай сацыяльнай групы (новай сям'i), паколькi калодзеж з'яуляецца адным з важнейшых локусау жыццёвай прасторы, а сумесны характар спажывання прынесенай вады можа разглядацца як варыянт пераразмеркавання калектыунай долi. У асобных лакальных традыцыях госцi з боку маладога сплочвалi нявесце за тое, што пш прынесеную ёй ваду [37, с. 308; 10, с. 261], у чым, на думку М.Г. Матлша "можна бачыць завяршэнне працэсу шкарпаравання яе у чужую сямейна-родавую супольнасць, бо перад гэтым маладая сама выкупляла права забiраць ваду у гаспадынi крышцы цi аднавяскоуцау мужа у час наведвання яе, дзякуючы чаму станавшася сваёй у чужой сакральнай прасторы" [38, с. 94]. Па-другое, гэта i замацаванне за лiмiнальным удзельшкам новага соцыякультурнага статусу: маладыя прыносяць ваду у хату, "гэта азначае, што яны ужо самi гаспадары" [10, с. 342]. Па-трэцяе, паход за вадою можа разглядацца i як элемент абрадавай шщыяцып, пра што сведчыць, напрыклад, прымеркаваны да гэтага моманту песенны тэкст: "Павядзем молодую на воду / Паглядзим на ходу: / Чи ни крывыя ножкi, / Чи ни косые воченью?" [18, с. 320], або патрабаванне прынесцi вядро вады на адным мезенцы [2, с. 470]. Аблiванне вадою i умыванне ёю (мыццё рук) можна разглядаць як спосаб рытуальнага ачышчэння (у дадзеным выпадку i як канчатковае "змыванне" прыкмет старога статусу); варта згадаць паказальнае у гэтым плане выказванне iнфарманта, прыведзенае у працы М.Г. Матлiна (датычна рускай вясельнай тралы^и): "когда молодая первый раз за водой пойдёт к колодцу, её вот тогда обливали водой, то есть все девичье смыть, она женщиной стала" [38, с. 100]. Рэчы, паюнутыя маладой ля калодзежа, з аднаго боку, як адзначалася вышэй, з'яуляюцца iнструментамi "асваення" ёю дадзенага локусу, а з другога - выступаюць у якасщ ахвярапрыношання духам, што апякуюцца калодзежам, свайго роду выкупам за права маладой браць тут ваду.
На завяршальных этапах вяселля рытуальнае супрацьстаянне-дыялог памiж абрадавымi групамi наноу актуалiзуецца пасля прыезду прыданак - гасцей ад маладой. Акрамя чыста утылиарнай мэты iх прыезду -дастаую пасагу, па вызначэню Л.Г. Неускай, iмi выконваюцца i свайго роду пасрэднщюя функцыi, паколькi вясельн^гя госщ, як удзельнiкi абраду пераходу, ажыццяуляюць сувязь "сваёй i чужой стараны, прасторы жанiха
i прасторы нявесты, "таго" i "гэтага" свету" [39, с. 443]. Уласщвы моманту абрадавы фальклор чарговы раз дэманструе прасторавую аддаленасць локусу жанiха ад локусу нявесты: "Мы борами йшли - гукали, / Свою Ганнульку шукали; / Мы полями йшли - гукали / Сваю сяструльку шукали; / Городами йшли - пытали, / Сваю Ганнульку шукали; / Мы селами йшли - пытали, / Сваю сяструньку шукаль / К гэтому сялу подыйшли, / Яе слядочки мы знайшли" [3, с. 176]; "Да вышай да ясен месяц над нами, / Да даляй й вороные кони под нами, / Ящэ-ж ехаць да чатэры мили борами, / И а пятую да жалезными мостами, / И а шостую к свекру на двор госьцями" [3, с. 249]. У некаторых лакальных традыцыях менавгга прыданю прымалi самы актыуны удзел у падыманнi ма-ладых i наступных этапах iх рытуальнай сацыялiзацыi, а таксама ажыццяулялi замену тэкстылю у доме маладога на нявесщн [10, с. 122-123, 579; 2, с. 425-426].
Увогуле паводзшы гасцей ад маладой у доме жашха наупрост залежаць ад паводзш маладой да шлюбу. Так, у выпадку захавання ёю цнатлiвасцi, паводзiны прыданак набываюць яскрава выражаны дэструктыуны характар. Адзiн з карэспандэнтау П.В. Шэйна адзначау, што у такiм разе "парушаецца усялякi парадак: закоснш ловяць курэй, рэжуць, гатуюць, словам - гасцям прадастауляецца поуная свабода, калi маладая таго заслугоувае" [3, с. 123-124]. Асаблiва паказальным у дадзеным выпадку можна лiчыць звычай ламання лавак, якi меу шырокае распаусюджанне на завяршальным этапе вяселля: "..госщ маладой, развесялiушыся, на чале з прыданкай ускокваюць на лавы ^ тупаючы ды танцуючы па тры разы прабягаюць iх, стараючыся паламаць. Яны iмкнуцца таксма разбщь цi папсаваць яшчэ што-небудзь. Гаспадары не перашкаджаюць iм, бо лiчыцца, што кожная такая паломка будзе толью на шчасце. Пазней госщ юдаюцца да печы, вырываюць з яе некалькi цаглiн i пад смех i вясёлыя вомчы хутка выскокваюць з хаты" [10, с. 221]. Часам гульня прыданак набывае падкрэслена карнавальны выгляд з падвышанай увагай да эратычнага складнiка, што выяуляецца у вырабе фiгуры вясельнага дзеда з гшертрафаванай выявай палавых органау, спяваннi саромных песень i да т.п. [3, с. 271-272]. Верагодна, падоб-ная дэструкцыя у цэлым адпавядае агульнай iдэi разбурэння "старога" парадку рэчау, якая можа уключаць шы-рою спектр значэнняу: страта маладой цнатлiвасцi, змена маладымi соцыякультурнага статусу, зшшчэнне раней-шай сiстэмы роднасна-сваяцкiх сувязей i да т.п.
Зауважым, што неадэкватныя паводзiны маладой, у сваю чаргу, абсалютна выключалi падобныя дзеянш прыданак: ".. .няма такой свабоды, усе смутныя: не толькi не скачуць па лавах, i куры у бяспецы, але нават часам закосшку надзяваюць хамут на шыю i страляюць у паветра; словам, усе забавы атручаны" [3, с. 123-124]; "Зда-раецца, што замест поуных бутэлек, упрыгожаных зелянiнай, паязжанам мададой даюць пустыя, што заторкнуты саломай. Тады яны ад'язджаюць без гоману, з павiслымi насамi, у суправаджэнш злосных намёкау i непрыстой-ных жартачак у адрас маладой i яе бацькоу, што не здолелi зберагчы сваю дачку у цнатлiвасцi" [40, с. 130].
Заключная частка вяселля, што адбывалася у доме жашха, як правша, уключала у сябе абрадавае застолле, i -калi гэта прадугледжвалася мясцовай традыцыяй - надзяленне жанiха, а таксама падзел яго караваю. Варта зазна-чыць, што аутары апiсанняу далёка не заусёды у дэталях фксуюць гэтыя абрадавыя моманты, досыць часта абмя-жоуваючыся указаннем на тое, што яны адбываюцца гэтак жа, як i у доме маладой [6, с. 89; 10, с. 218, 378]. З больш падрабязных матэрыялау вiдавочна, што i аргашзацыя абрадавай прасторы, i сам ход абраду у цэлым, сапрауды, адпавядалi аналагiчным дзеянням у доме нявесты. Так, напрыклад, у апiсаннях канца 1880 - 1890-х гг. фшсуюцца запальванне свечак перад абразамi i чытанне малiтвы [3, с. 39], урачысты вынас караваю з клещ, спытванне блага-славення у прысутных, уласна падзел караваю i адорванне, якое суправаджаецца адпаведнымi формуламi кшталту "Дарую шчасце i долю, i век доуп, i розум добры" [10, с. 263; 2, с. 423]. У ашсанш з Рэчыцкага i Мазырскага паветау аутар адзначае, што перад пачаткам падзелу "усе госщ садзяцца: больш важныя - за сталом пад абразамi, астатнiя - за iншымi сталамi" [10, с. 276]. У адпаведнасщ з лопкай разгортвання абраду, у падзеле жашховага караваю i адорваннi удзельшчаюць прадстаунiкi яго роду, аднак у тых выпадках, калi адорванне адбываецца на заключных этапах вяселля, у асобных лакальн^1х традыц^1ях зауважна акцэнтуацыя звароту не да аднаго жашха, а ужо да маладой пары: "Прашу наш каравай прыняць i нашых маладых падараваць" [10, с. 276].
Заключэнне. Абрадавыя дзеяннi, што адбываюцца у доме жанiха у час выпраулення яго да нявесты, но-сяць у першую чаргу, засцерагальна-ахвяравальны характар, што звязана з асэнсваннем локусу нявесты як "чужой", патэнцыйна варожай прасторы, а таксама абумоулена статуснай няпэунасцю i патэнцыйнай небяспечнасцю самой дарогi. Галоуная мэта падобных дзеянняу - стварэнне свайго роду "абарончай мяжы" вакол жашха i удзельнiкау яго дружыны, што адбываецца з дапамогай разнастайных сiмвалiчных сродкау (акцыянальных, вербальных, атрыбутыуных).
Сiмвалiчныя характарыстыкi абрадавай прасторы у другой частцы вяселля (пасля прыезду нявесты у дом жанiха) вылучаюцца адваротнай сiметрычнасцю у адносiнах да успрыняцця жанiхом локусу нявесты: зараз менавиа апошняя ажыццяуляе перамяшчэнне са "свайго" у "чужое", але адносна локуса жанiха яна таксама вы-ступае як "чужая". Таму абрадавыя дзеянш, прымеркаваныя да гэтага моманту, сюраваныя на "асваенне" нявес-тай новай жыццёвай прасторы, i, адначасова, "асваенне" самой нявесты.
Акрамя таго, з дапамогай элементау прасторавага коду на дадзеным этапе вяселля увасабляецца непа-срэдна абрадавы пераход маладых, набыццё iмi новага соцыякультурнага статусу.
Л1ТАРАТУРА
1. Толстая, С.М. Акциональный код символического языка культуры: движение в ритуале / С.М. Толстая // Концепт движения в языке и культуре: отв. ред. Т.А. Агапкина. - М. : Индрик, 1996. - 384 с.
2. Шейн, П.В. Материалы для изучения быта и языка русского населения Северо-Западного края. / П.В. Шейн. - СПб., 1887— 1902. — Т.3.: Описание жилища, одежды, пищи, занятий, препровождения времени, игр, верований, обычного права наследства и проч. — СПб, 1902. — 519 с.
3. Шейн, П.В. Материалы для изучения быта и языка русского населения Северо-Западного края. / П.В. Шейн. — СПб., 1887— 1902. — Т.1, Ч.2.: Бытовая и семейная жизнь белорусса в обрядах и песнях. — 1890. — 708 с.
4. Лобач, У.А. Мiф, прастора, чалавек: традыцыйны культурны ландшафт беларусау у семiятычнай перспектыве / У.А. Ло-бач. — Мшск : Тэхналопя, 2013. — 510 с.
5. Мшына, В.1. Шкоданосная мапя у традыцыйным вясельным абрадзе беларусау Падзвшня: светапоглядныя асновы i мехашзм дзеяння (др. пал. Х1Х — перш. пал. ХХ стст.) // В.1. Мшына, П.1. Мшын / Беларускае Падзвшне: вопыт, методыка i вынiкi палявых i мiждысцыплiнарных аследаванняу : зб. нав. прац мiжнар. навук.-практ. канф., Полацк, 21—23 крас. 2011 г. : у 2 ч. / Полац. дзярж. ун-т ; пад агульн. рэд. Д.У. Дука, У.А. Лобача. — Наваполацк : ПДУ, 2011 г. — Ч. 2. — С. 189—193.
6. Федароусю, М. Люд Беларуси. Вяселле / М. Федароусю ; уклад., прадм. i пер. з польс. м. 1.У. Саламевiча. — Мшск : Полымя, 1991 — 142 с.
7. Булгаковский, Д.Г. Пинчуки. Этнографический сборник : песни, загадки, пословицы, обряды, приметы, предрассудки, поверья, суеверья и местный словарь / Д.Г. Булгаковский // Записки Императорского Русского географического общества по отделению этнографии. — Т. XIII. — СПб., 1890. — Вып. 3. — 200 с.
8. Вяселле: Песнь У 6 кн. / Рэд. М.Я. Грынблат, А.С. Фядосж — Мшск : Навука i тэхшка, 1980—1988. — Кн. 1 / Склад. Л.А. Малаш ; муз. дад. З.Я. Мажэйка. — 1980. — 680 с. (Беларуская народная творчасць).
9. Левкиевская, Е.Е. Славянский оберег. Семантика и структура / Е.Е. Левкиевская. — М. : Индрик, 2002. — 336 с.
10. Вяселле: Абрад / Уклад., уступ. арт. i камент. К.А. Цвiркi ; муз. дадатак З.Я. Мажэйка; Рэд. тома В.К. Бандарчык,
A.С. Фядоск. — 2-е выд. — Мшск : Беларуская навука, 2004. — 683 с. (Беларуская народная творчасць).
11. Романов, Е.Р. Белорусский сборник. Вып. 1—9 / Е.Р. Романов. — 1886—1912. — Вып. 8.: Быт белорусса. — Вильна, 1912. — 600 с.
12. Лаврентьева, Л.С. Хлеб в русском свадебном обряде / Л.С. Лаврентьева // Этнокультурные традиции русского сельского населения XIX — начала XX вв. / АН СССР, Ин-т этнографии им. Н.Н. Миклухо-Маклая. — М., 1990 — Вып. 2. — С. 67—135.
13. Байбурин, А.К. У истоков этикета / А.К. Байбурин, А.Л. Топорков. — Л. : Наука, 1990 — 166 с.
14. Кухаронак, Т.1. Сямейныя абрады / Т.1. Кухаронак // Беларусы. — Т. 5: Сям'я / В.К. Бандарчык [i шш.] ; 1н-т мастацтва-знауства, этнаграфи i фальклору НАН Беларусь — Мшск : Беларуская навука, 2001. — С. 219—369.
15. Вяселле: Песнь У 6 кн. / Рэд. А.С. Фядосж. — Мшск : Навука i тэхшка, 1980—1988. — Кн. 6 / Склад. Л.А. Малаш ; муз. дад. З.Я. Мажэйка. — 1988. — 664 с. (Беларуская народная творчасць).
16. Лiрыка беларускага вяселля / Уклад. i рэд. Н.С. Гiлевiча. — Мшск : Выш. шк., 1979 — 655 с.
17. Традыцыйная мастацкая культура Беларусау. У 6 т. — Т. 2.: Вщебскае Падзвшне / Т.Б. Варфаламеева [i шш.] ; склад. Т.Б. Варфаламеева. — Мшск : Беларуская навука, 2004 — 910 с.
18. Шейн, П.В. Белорусские народные песни с относящимися к ним обрядами, обычаями и суевериями, с приложением объяснительного словаря и грамматических примечаний / П.В. Шейн. — СПб, 1874 — 566 с.
19. Рапдач, У.1. Песенны фальклор Палесся. У 2 т. / У.1. Рапдач. — Мшск : Чатыры чвэрщ, 2002. — Т. 2: Вяселле. — 2002. — 592 с.
20. Kolberg, O. Zwychaje i obrz^dy weselne z Polesia / O. Kolberg. — Krakow : Druk. Uniwersytetu Jagiellonskego, 1889. — 38 s.
21. Аникиевич, К.Т. Сенненский уезд Могилевской губернии. Опыт описания в географическом, этнографическом, бытовом, промышленном и статистическом отношениях, с картою уезда, схемою двух озер и рисунками в тексте / К.Т. Аникиевич. — Могилев : Губ. тип., 1907 — 148 с.
22. Романов, Е.Р. Материалы по этнографии Гродненской губернии. Вып. 1—2 / Е.Р. Романов. — 1911—1912. — Вильна, 1911. — Вып. 1. — 238 с.
23. Валодзша, Т.В. Семантыка рэчау у духоунай спадчыне беларусау / Т.В. Валодзша. — Мшск : Тэхналопя, 1999. — 167 с.
24. Мшына, В.1. Прасторавая аргашзацыя абрадау развтння маладой з домам (у кантэксце традыцыйнага вяселля беларусау) /
B.1. Мшына // Традыцьи i сучасны стан культуры i мастацтва : матэрыялы Мiжнар. навук.-практ. канф., Мшск, 20—21 лют. 2014 г. / Цэнтр даследаванняу беларускай культуры, мовы i лпаратуры НАН Беларус ; уклад. Ю.В. Пацюпа ; гал. рэд. А.1. Лакотка. — Мшск : Права i эканомка, 2014. — С. 294—295.
25. Байбурин, А.К. Несколько замечаний к проблеме «Пространство в ритуале» (на материале русского свадебного обряда) / А.К. Байбурин // Материалы всесоюзного симпозиума по вторичным моделирующим системам I (5) / Отв. ред. Ю. Лотман. — Тарту, 1974. — С. 69—71.
26. Щепанская, Т.Б. Культура дороги в русской мифоритуальной традиции / Т.Б. Щепанская. — М. : Индрик, 2003. — 528 с.
27. Володина, Т.В. Телесный низ в традиционных представлениях белоруссов / Т.В. Володина // Белорусский эротический фольклор / авт.-сост. Т.В. Володина, А.С. Федосик. — М. : Ладомир, 2006. — С. 8—52.
28. Традыцыйная мастацкая культура Беларусау. У 6 т. — Т. 3 : Гродзенскае Панямонне : у 2 кн. / В.1. Басько [i шш] ; аут. ^i Т.Б. Фарфаламеева ; агул. рэд. Т.Б. Варфаламеева. — Кн. 1. — Мшск : Выш. шк., 2006. — 608 с.
29. Валодзша, Т. Адзенне / Т. Валодзша // Мiфалогiя беларусау : энцыкл. слоун. / склад. I. Клiмковiч, В. Аутушка ; навук. рэд. Т. Валодзша, С. Санько. — Мшск : Беларусь, 2011. — С. 18—19.
30. Сержпутоусю, А.К. Прымхi i забабоны беларусау-палешукоу / А.К. Сержпутоусю. — Мшск : Ушвератэцкае, 1998. — 301 с.
31. Анимелле, Н. Быт белорусских крестьян / Н. Анимелле // Этнографический сборник, издаваемый Императорским Русским географическим обществом. — СПб, 1854. — Вып. 2. — С. 111—268.
32. Байбурин, А.К. Ритуал в традиционной культуре: Структурно-семантический анализ восточнославянских обрядов / А.К. Байбурин. — СПб. : Наука, 1993. — 240 с.
33. Лобач, В.А. Эрос в белорусской традиционной культуре / В.А. Лобач // Белорусский эротический фольклор / авт.-сост. Т.В. Володина, А. С. Федосик. — М. : Ладомир, 2006. — С. 53—109.
34. Ерёмина, В.И. Ритуал и фольклор / В.И. Ерёмина. — Л. : Наука, 1991. — 207 с.
35. Мшына, В.1. Змена галаунога убору нявесты у кантэксце традыцыйнага вясельнага абраду беларусау: сiмволiка i рытуаль-ныя функцыi / В.1. Мiшына // Традыцыi i сучасны стан культуры i мастацтвау : зб. навук. арт. / Цэнтр даследаванняу беларускай культуры, мовы i лiтаратуры НАН Беларусi ; гал. рэд. А.1. Лакотка. - Мшск : Права i эканомiка, 2020. -Вып. 1. - С. 497-500.
36. Добровольский, В.Н. Смоленский этнографический сборник : в 4 ч. / В.Н. Добровольский. - 1891-1903. - Ч. 2. - СПб., 1893. - 443 с.
37. Нравы и обычаи, народные праздники, местные поверья и предрассудки // Материалы для географии и статистики Росии, собранные офицерами Генерального штаба. Смоленская губ. / Сост. генерал штаба штабс-капитан М. Цебриков. - СПб., 1862. - С. 258-316.
38. Матлин, М.Г. Структура и семантика обряда послесвадебного цикла - посещения молодой/молодыми водного источника / М.Г. Матлин // Научный диалог. - 2013. - № 6(18). - С. 88-110.
39. Невская, Л.Г. Концепт "Гость" в контексте переходных обрядов / Л.Г. Невская // Из работ московского семиотического круга. - М. : Языки русской культуры, 1997. - С. 442-452.
40. Михайлов, В.С. Свадьба у белорусов Видзской волости / В.С. Михайлов // Видзы и Видзовщина. Очерки и документы. -Вильнюс : Древлеправославие. Слово и книга, 2000. - С. 113-131.
Пастуту 28.04.2021
СИМВОЛИЧЕСКИЕ ХАРАКТЕРИСТИКИ ОБРЯДОВОГО ПРОСТРАНСТВА ТРАДИЦИОННОЙ БЕЛОРУССКОЙ СВАДЬБЫ: ЛОКУС ЖЕНИХА
В.И. МИШИНА
На основе этнографических и фольклорных материалов XIX - нач. XXI вв. в статье рассмотрены особенности символических характеристик обрядового пространства традиционной белорусской свадьбы, а именно символика элементов пространственного кода в обрядах, происходящих в локусе жениха. Проанализированы способы реализации символической оппозиции "своё - чужое " в процессе взаимодействия представителей обрядовых групп жениха и невесты в локусе жениха. Охарактеризованы мифологические представления о структуре и символике пространства в связи с перемещениями участников свадьбы между локусами жениха и невесты. Рассмотрены средства и способы символического "освоения" локуса жениха, которое осуществляется невестой во второй половине свадьбы. Показана роль элементов пространственного кода в процессе обрядового перехода главных участников свадьбы, приобретения ими нового социокультурного статуса.
Ключевые слова: белорусы, традиционный свадебный обряд, мифология пространства, «своё», «чужое», жених, невеста.
SYMBOLIC CHARACTERISTICS OF THE RITUAL SPACE OF THE TRADITIONAL BELARUSIAN WEDDING: LOCUS OF THE GROOM
V. MISHYNA
Based on the ethnographic and folk materials of XIX - beginning XXI centuries in the article discusses the features of the symbolic characteristics of the ritual space of the traditional Belarusian wedding, namely the symbolism of the elements of the spatial code in the rites taking place in the locus of groom. The methods of implementing the symbolic opposition "another's versus own" in the process of interaction between representatives of ritual groups of the bride and groom in the bride's locus are analyzed. The mythological ideas about the structure and symbolism of space in connection with the relocation of the wedding participants between the locus of the bride and the locus of the groom are characterized. The means and methods of symbolic "mastering" locus of the groom, which is carried out by the bride in the second half of the wedding. The role of the elements of the spatial code is shown in the process of the ritual transition of the main participants in the wedding, the acquisition of them of a new sociocultural status.
Keywords: Belarusians, traditional marriage ritual, mythology of space, "own", "another's", bride, groom.
