CC BY
6УДК 930
НАРОДНАЯ ГУЛЬНЯ МОЛАДЗ1 "ЯШЧАР" НА ПАСТАУШЧЫНЕ ЯК АРХА1ЧНАЯ ПРАЯВА НАЦЫЯНАЛЬНАЙ НЕМАТЭРЫЯЛЬНАЙ СПАДЧЫНЫ I Г1СТОРЫКА-КУЛЬТУРНАЯ КАШТОУНАСЦЬ БЕЛАРУС1
Л.Я. ЧАТОВ1Ч (Цэнтр культуры г народнай творчасщ Пастаускага раёна)
На падставе анализу г1сторыяграф11 навуковых даследаванняу I фальклорных затсау народнай гулът моладзI "Яшчур" ("Яшчар"), зробленых савецк1м1, растскгмг I беларуск1м1 этнографам1, I сучасных яе фжсацый на Беларус1 з выкарыстаннем семантычных падыходау на аснове прац А. ван Генэпа I К. Юнга у некаторых новых аспектах раскрыта м1фалаг1чная, рытуалъная I гулънёвая сутнасцъ гэтай яркай праявы традыцыйнай культуры Беларус1. Упершыню прасочаны этапы яе трансфармацъи ад старажытнага абраду жаночай гнгцыяцыг да гулът, што з'яуляецца нав1зной гэтага даследавання. Вывучэнне варыянтау "Яшчура", затсаных у Пастаустм раёне Вщебскай вобласц1 ад прамых носъ-бтау, дазволгла выявщъ наяунасцъ найболъш архагчных рыс гэтага элемента народнай кулътуры у дадзенай мясцовасц1 (у марфалогИ тэкстау, ходзе гулът, прымеркаванасц1 яе у календары), што I стала падмуркам для адраджэння "Яшчара " у комплексе з 1ншым1 традыцыйным1 гулъням1 I танцамI на вяс-ковых вечарынах, як1я праводзщъ фалъклорны гурток Гуцкага сацыялъна-кулътурнага цэнтра, дзе паспя-хова актуал1зуецца I трансл1руецца кулътурная спадчына краю. Зроблены высновы для абгрунтавання унясення народнай гулът моладзг "Яшчар " у в. Гута Пастаускага раёна у Дзяржауны стс г1сторыка-кулътурных каштоунасцей РэспублШ Беларусъ.
Ключавыя словы: Яшчур (Яшчар), татэмная 1стота, архетып, абрад, кантаг1ёзная маг1я, жаночая Шцыяцыя, народная гулъня моладзг, трансфармацыя, гулънёвыя задант, вечарына, аутэнтычнае перайманне, г1сторыка-кулътурная каштоунасцъ.
Уводзшы. Змей - Яшчур - Дракон - адзш з найбольш щкавых i таямшчых мiфалаriчных воб-разау, звязаных з шшасветам, рэштю культу якога можна назiраць да цяперашняга часу [1, с. 21]. Расшсю навуковец В.В. 1ваноу у энцыклапедыи "Мiфы народау свету" вызначае, што вобраз змея прад-стаулены амаль ва уах вядомых мiфалаriчных сютэмах чалавецтва i звязаны з урадлiвасцю, зямлёй, жан-чынай, яе плоднасцю, вадой, дажджом з аднаго боку, а з другога - з агнём, дамашшм ачагом, муж-чынскай апладняльнай сшай. Найбольш раншя знойдзеныя выявы-сведчанш культу змей адносяцца яшчэ да канца верхняга палеалпу (12-10 тыс. гадоу таму). Значэнне гэтага вобраза як амвала урадлiвасцi пры-сутнiчае у ранняй мiфалагiчнай амволщы старажытных земляробчых культур i менавгга шумерскай (1У-Ш тыс. да н. э.), пстарычна звязанай са славянскай [2, с. 387-388]. Па меркаванш этнографау, сюжэт змеяборства, уяуляючы апазщыю антагашстау - вярхоунага антрапаморфнага бажаства Грамавержца i хтанiчнага Змея - галоунага увасаблення "нiжняга свету", - з'яуляецца "асноуным мiфам" [2]. Гэты хта-нiчны магутны персанаж знайшоу сваё адлюстраванне у архiтэктуры, у рэчах бытавога ужытку, у фальклорных жанрах, у тым лiку абрадах i гульнях.
Асноуная частка. Гiсторыяграфiя, генэзiс гульнi. Мiфалагiчныя уяуленш i семантика абраду з Яшчурам, яго эвалюцыя. Дарэчы будзе прывесцi уяуленш беларусау пра Змея-Цмока-Яшчура, занатаваныя Н.Я. НiкiфароУскiм у пачатку ХХ ст.: "Знешне Цмок акуратней за астатшх нячысцiкау, любiць купацца, хадзщь у лазню, штодзённа мыецца... На людзей сямейных Цмокi не напа-даюць. Затое парушальнiкi грамадскiх абавязкау - першыя iх ахвяры" [3, с. 81]. Вщавочна, што беларусю Цмок мае таксама дачыненне да вады, паважае традыцыi, сям'ю, а значыць дзетанараджэнне. У.В. Васiлевiч прыводзщь таксама запiс М. Федароускага з кракаускага выдання "Люд беларускi на Рус ЛiтоУскай" 1897 г., дзе Змей жыве невядома дзе " па паветры лятае" [там жа]. Фiксацыю пра Змея-грашаносца, яго бшарную сутнасць знаходзiм у А.Я. Багдановiча, што гэта вогненны лятаючы Змей, выгадаваны гаспадаром з яйка чорнага пеуня, якi прыносiць яму грошы, але, раззлаваушыся, можа спа-лiць i хату [4, с. 73-75]. Беларуси даследчык А. Лозка змяшчае у сваiх працах таксама уяуленне пра Яшчура паводле М. Федароускага, што "гэта такая ф^ра, якая акружана таямшчасцю i славщца як спа-куснiк дзявочай цнатлiвасцi i сквапны на шлюбны вянок" [5, с. 32]. Такiм чынам, назва "Яшчур" (на Пастаушчыне часта "Яшчар") нагадвае мiфiчную iстоту, якой, па меркаванш савецкага i расшскага археолага, даследчыка славянскай культуры акадэмша Б.А. Рыбакова, прыносiлi у ахвяру прыгожых цнатлiвых дзяучат, што адлюстравана i у iншых жанрах фальклору [6]. Н.К. Казлова прыводзщь вынш даследаванняу пра якасць змяшай прыроды - слепату (В.В. 1ваноу i У.М. Тапароу), агульную марфему хташчных iстот "шчур" (Л.Г. Неуская) i якасцi пярэваратня (Т. А. Бернштам) у абрадзе "Яшчур". Аутар зазначае таксама, спасылаючыся на працы Н.1. Талстога, што можна "супаставiць слепату змей i слепату
ютот, яюя належаць да свету памерлых, свету продкау" [7]. "Яшчур" - старажытная летняя абрадавая дзея усходшх славян, як мяркуюць этнографы, мае дачыненне да рытуальнага шлюбу з татэмнай iстотай, выбудоуваннем з ёй пазиыуных адносiн. Даследчыкi рускага эратычнага фальклору звяртаюць увагу, што на святках у розных мясцшах Расii былi распаусюджаны эратычныя гульш з пераапранутымi, дзе кожная дзяучына павiнна была устутць у кантакт з iмi, калi яны увасаблялi мужчынскi пачатак, а паца-лунак надзяляуся жыватворнай сiлай [8, с. 180-181]. Цэнтральным атрыбутам гульнi "Яшчур" быу сiмвал дзявочай нявiннасцi - вянок, яю пазней (у асноуным узiмку) стау замяняцца на шшыя жаночыя рэчы -хустку, пярсцёнак, грабеньчык i г.д. 1х патрабавалася выкупiць у хлопца-Яшчура рознымi спосабамк не засмяяцца, калi Яшчур смешыць, цi яго пацалаваць, цi выканаць iншае заданне. У сучасных папулярных iнтэрнэт-рэсурсах найчасцей адлюстраваны запiс рускай гульш "Яшчур" ("Яша"). Ён з завязанымi вачыма хапае аднаго з удзельшкау карагоду. Калi гэта хлопец, то займае месца вядучага, калi дзяучына -то тая можа адкутцца пацалункам. Адзначым захаванне старажытнай сутнасцi ва УмоУнасцi: Яшчур "нясе тапiць яе да ракi" [9].
Фшсацьи i даследаваннi гульнi "Яшчур" зроблены шэрагам беларускiх навукоуцау. Т. Бярковiч узгадвае пра большую прымеркаванасць гульнi да Каляд на большай частцы тэрыторыi Беларусi (паводле затсау П. Бяссонава, М. Федароускага, Р. Шырмы, Л. Мухарынскай, З. Мажэйка, I. Назшай) [10, с. 61-70]. Аднак можна таксама зауважыць, што па затсах А.Я. Багдановiча канца XIX ст. у Бары-саусюм павеце "У Яшчура" гулялi дзещ i падлеткi "зимой в хате, весной - на лужайке". Этнограф зазначае, што Яшчур адасабляу сябе, завязаушы на плечы вялiкую хустку накшталт мантыи. У словах гэтага варыянта узгадваюцца не толькi "белая ручка, русая коска", але i "золата-персцень" - сярод iншага, амвал шлюбу [4, с. 93-94]. Щкава, што вянок трэба было перш за усё выплакаць (там жа). Зау-важым, што слёзы адлюстроуваюць найчасцей эмоцыi страты i характэрныя для пахавальных абрадау. На падабенства зместау старажытнай рускай веснавой гульш "Олей", зафшсаванай таксама i у Беларусi, i "Яшчура" указвае А. Лозка. 1м прыведзены запiс гульш польскага славяназнауцы К. Машынскага, зроблены у Мазырсюм павеце у 1914 г., дзе вядучы Олей "атрымлiвае" па чарзе усiх дзяучат, яюя з карагоду павiнны перайсцi да яго у круг [5, с. 33]. А. Лозка i сам напаткау у 1986 г. у Жыткавщюм раёне адразу i "Яшчара", i "Олея" i адзначыу на аснове прац шшых навукоуцау роднасць русюх гульняу "Олень", "Аленя", "Уля", "Тюлень", "Лень" [там жа, с. 34]. Щкава, што у затсах Машынскага яшчэ пры-сутнiчау дыялог Яшчура i дзяучыны пра вала, якога павшен зарэзаць бацька. Даследчык тлумачыць гэта звычаем ахвяравання жывёлы Яшчуру, як i "некаторым шшым боствам" [там жа, с. 32]. Беларуси наву-ковец сабрау некалью дзясяткау запiсау гульнi "Яшчур" ("Яшчар") i адзначае, што "беларускiя варыянты выглядаюць больш кансерватыунымi, архаiчнымi", а прыпеу "ладу, ладу", вядомы у шматлiкiх праявах фальклору, у дачыненш да гульнi "Яшчур" - сведчанне "злучэння двух культау - гаспадара шжняга свету i вялiкай бапш вяснова-летняй урадлiвасцi, царыцы вяселляу, шлюбнага жыцця". Ён робiць высновы, што, верагодна, такое аб'яднанне з'явiлася пазней, калi свята Яшчура набыло рысы шлюбных гульняу моладзi [11]. Зашсы гульнi "Яшчур" А. Лозка размясщу таксама у грунтоуных выданнях "Гульш, забавы, ^ышчы" (1996, 2000, 2003) i "Беларуская фалькларыстыка: народныя гульш (2012, 2014). У кшзе "Гульш, забавы, ^ышчы" складальнiк узгадау таксама зашсы Раманава (Магшёуская губ.) з абразлiвымi словамi Яшчура пра дзявочы вянок, якiя сведчаць, мяркуецца, пра сiмвалiчнае унiжальнае выкарыстанне гэтага атрыбута як дзявочай каштоУнасцi [5, с. 89]. Падобнае знаходзiм у этна-графiчным выданнi 1887 г., падрыхтаваным П.В. Шэйнам [12, с. 111-112]. У сучасных затсах таюя словы страцiлiся. Сведчанне эвалюцыi сакральнай дзеi да забавы можна назiраць у словах карагоду, зат-саных М. Федароусюм у канцы XIX ст.: "Бела ручка да нямытая, // Руса коса да не чэсана..." [13, с. 177 ]. Щкава, што у гэтым варыянце дзяучаты падыходзiлi да Яшчура адразу па дзве, што, мяркуецца, рабшася не толью дзеля надання большай дынамщы гульнi, але i для адчування парнасщ - прыкметы шлюбу. Нагадаем тут пра значэнне блiзнячнасцi, якое этнографы разглядаюць як iнцэст альбо андрапннасць -пачатак усяго кнага [7]. Дапамагаць Яшчуру рассмяшыць дзяучат дазвалялася ужо i iншым хлопцам.
А. Лозка прыводзщь i летшя варыянты гульнi, у адным з яюх хлопец-Яшчур сам "накiдвае хустку на указаную у песнi дзяучыну i пачынае з ёю кружыцца пад песню "Каса", якая не затсана. Яшчур аддае вянок за пацалунак, дзяучына радасна спявае i скача" [5, с. 196-197]. Вщавочна, гэта абрадавая дзея рытуальнага шлюбу, яго замацаванне наюдваннем хусткi i перакручваннем. У кнiзе "Земляробчы каляндар" знаходзiм пераклад А.1. Гурскага затсау "Яшчура" С.1. Карскага, якiя ён змясщу у "Вiленскiм веснiку" 1891 г. Этнограф занатавау, што у гэтай гульнi моладзi патрабавалася адгадаць, каму з удзель-нiкау забавы Яшчур перадау фант, забраны за парушэнне правшау гульнi [14, с. 101]. Верагодна, яго аддавалi хлопцу щ дзяучыне, якiм, па меркаванш вядучага-Яшчура, сiмпатызавау уладальнiк гэтай рэчы. У варыянце, затсаным К. Машынсюм у пачатку XX ст., у ролi Яшчура магла выступаць ужо i дзяучына, якую пераносяць на руках як кнасць, якая прыналежыць iншасвету, i садзяць на покуце, дзе клалi i пакойнiкау, што яднае гульню з вясельнымi абрадам^ якiя захоуваюць i да цяперашняга часу некаторыя пахавальныя матывы [13 с. 178-179; 15]. У гэтым затсе таксама вызначаецца парнасць дзяучат i пры-
сутшчае щкавая дэталь: калi якая дзяучына засмяецца, Яшчур пырскае ёй у твар вадой. Разам з забауляльным зместам тут верагодна захаванне рэшткау уяуленняу аб сувязi Яшчура з вадой. Лшейны карагод дзеля падбору пары з хлопцам змяшчае у сабе гульня, запiс якой зроблены у Мiнскiм павеце у канцы Х1Х ст., i як выкарыстаны у працы М. Доунара-Запольскага "Нататкi па беларускай этнаграфii". Щкава, што тут у тэксце прысутшчае земляробчая тэма: "Расцеця, красачкi, тонюя, высокi, // На лiсцейка шырою, // На карэнне глыбокi"[13, с. 179-180]. У варыянце, занатаваным Г. А. Барташэвiч, сiмвалiчна прадстаулена паступовае авалоданне Яшчурам дзяучыны. Ён бярэ яе спачатку за касу, за руку, потым за палец, нарэшце удзельнща гульш аддае вядучаму i сваю рэч [там жа, с. 180].
Адзш з варыянтау гульнi, калi усе хлопцы у ролi Яшчура набывалi сабе пару, потым усе дзяучаты разам спявалi, выпрошваючы кожная па чарзе сваю рэч у таго хлопца, якому аддала, занатаваны 1.1. Круком [16, с. 201]. Трансфармаваная накшталт варыянтау гульняу "У жмурю" щ "Сляпы музыка", прымеркаваная да лета дзiцячая гульня "Яша" (зафксавана у в. Стауры Аршанскага раёна), змешчана М.А. Козенкам у разделе "Народныя гульш" шматтомнага выдання "Традыцыйная мастацкая культура Беларусi" [17, с. 693]. Трэба адзначыць захаванасць "слепаты" галоунага героя у згаданых гульнях, бо Яшчур па сваёй хташчнай прыродзе мог быць "сляпым" (па меркаваннi лiнгвiста Р.В. Якабсона, на якое спасылаецца Н.К. Казлова, марфема "шчур" абазначае недахоп святла [7]).
Больш разгорнуты варыянт той жа дзщячай гульнi "Яша", як таксама запiсаны у Аршанскiм раёне, дзе вядучы - хлопчык щ дзяучынка з завязанымi вачыма - пазнае выбранага навобмацак, змешчаны у метадычным матэрыяле з вопыту работы клубау нацыянальнай кухнi, гульнi i абраду Вiцебскай вобласцi "Прыдзвiнскiя прысмаю" [18, с. 26]. Уяуляе сабой i пэуную цiкавасць магчымасць прасачыць гiсторыка-этнаграфiчныя з'явы жыцця беларусау на прыкладах тэкстау гульнi "Яшчур". У гэтым сэнсе звяртае на сябе увагу запiс Я. Протас, зроблены у СтаубцоУскiм раёне у 80-я гг. ХХ ст., дзе спявалася: "...Ой, я ж яго (вянок) руцша, // Пару злотых плацша. // Пару злотых чырвоных // За свой венчык зялёны, // Два-конш^ржаю, // Два музыкi-казакi, // Дзве шабельм ясныя, // Дзве паненю красныя [19, с. 133]. Адзначым таксама i у гэтай фксацыи неаднаразовую наяунасць парнасцi - магчымае нагад-ванне галоунай уласщвасщ шлюбу.
Аб аб'яднаннi гульняу "Яшчур" i "Кальцо, да мяне!" у адну дзщячую забаву сведчыць i запiс, зроблены у в. Дзедзша Докшыцкага раёна1.
Запiсы гульнi "Яшчур" ("Яшчар") з Пастаушчыны нароУнi з iншымi былi выкарыстаны у працах беларусшх навукоуцау. Т. Бярковiч зрабша аналiз жанрава-стылявых i тыпалагiчных уласщвасцей мелодыка-рытмавых мадэляу узорау напевау у гульш з розных рэпёнау Беларусь Даследчык прасочвае вобразна-рытмiчную апазiцыйнасць першай i другой частак напевау. "Карагодна-гульнявое слауленне" галоунага героя з "рухальнай прыродай музычнага рытму" змяняецца "выплакваннем вянка". Запiсы з Пастаускага раёна, зробленыя Т.Г. Гарошка у 1992 г., далi навукоуцу падставу вызначыць тут музычны вобраз напеву у другой частцы гульнi як "суггестыуна-заклшальны", наблiжаны да жалобных вясельных напевау [10, с. 76].
К. Сiдаровiч у артыкуле "Мiф i рытуал у беларускай песенна-гульнявой дзеi "Яшчар"" пад-крэслiвае, што рытмавая аснова напевау гульш пераважна адносщца да каляднага часу [20, с. 85 ].
У дадатку Т. Бярковiч змяшчае зашсы гульнi, дзе ютота Яшчара мае дачыненне да мора. У шшых рэгiёнах Беларусi узгадваецца i багiня Лада: "Сядзiць Яшчар, ладу, ладу!" На Вщебшчыне зафксаваны варыянты, дзе локус Яшчара уяуляецца самым сакральным месцам у хаце, дзе клалi i пакойнiкаУ: "Сядзщь Яшчар на куце. // Дзержыць вянок на руцэ"2. У варыянце напеву "Яшчара" з в. Карабы Аш-мянскага раёна шлюбны сэнс выбару дзяучыны падкрэслены у словах "Узяу за ручонку i павёу у карчомку"3. Вядома, што менавиа у карчме адбывалiся тагачасныя запошы. 1.А. Алекснiна з выка-рыстаннем таксама варыянтау, зафiксаваных на Пастаушчыне, робiць высновы, што гэта гульня "уяуляе сабой гульнёвую тэатралiзацыю з элементамi iмправiзацыi" [21, с. 226]. Наблiжаючы "Яшчара" да фальклорнага тэатра, даследчык таксама вызначае: у некаторых рэгiёнах Беларусi (напрыклад, Заходняе Паазер'е) яны (фальклорныя тэатры) захоуваюцца (зразумела, у вельмi змененым выглядзе) да канца ХХ ст. там, дзе адсутшчаюць прафесiйныя i аматарсюя тэатры" [там жа, с. 228].
Грунтуючыся на погляды французкага этнографа А. ван Генэпа аб кантапёзнай маги [22] i тэорыi архетыпау К. Юнга [23], можна прасачыць i этапы трансфармацыi гульнi "Яшчур". Мяркуецца, што пэуны час лiчылася, што вярнуць сабе вянок - гэта, праходзячы абрад iнiцыяцыi, шбы атрымаць ад мiфiчнай iстоты ласку, пазиыуную энергiю, якая дапаможа дзяучыне у будучым паспяхова выйсцi замуж
1 Зап. эксп. БДАМ у 1998 г. у в. Дзедзша Докшыцкага р-на Вщебскай вобл. ад Дайл1дов1ч Галшы Маркауны, 1922г. н. (ФЭ БДАМ, 646602 / 161).
2 Зап. эксп. БДАМ у 1998 г. у в. Дзедзша Докшыцкага р-на Вщебскай вобл. ад Карн1лов1ч Клаудзн 1лышчны, 1933 г. н. (ФЭ БДАМ, 646599 / 67).
3 Зап. эксп. БДАМ у1987г. у в. Карабы Ашмянскага р-на Гродзенскай вобл. ад Сазанов1ч Ганны Гаурылауны, 1898 г.н. (ФЭ БДАМ, 646264 / 231).
i мець дзяцей. Гэта пацвярджаецца, на наш погляд, тымi запiсамi гульнi, дзе Яшчурам быу моцны жанаты мужчына, магчыма, якi ужо меу дзяцей [13, с. 176]. Напэуна, тут ^ае сваю магiчную ролю апладняльная моц сямейнага мужчыны. Дарэчы, можна узгадаць таксама iлюзiю тэлегонii, якая, верагодна, юнавала у свядомасцi тагачаснага соцыуму. Паводле П.В. Шэйна, гульнявому выпрабаванню падпадалi нароУнi з дзяучатамi i маладухi: "Маладухi (замужнiя жанчыны) i дзяучаты нясуць Яшчура на лауку; ён прымушае iх скакаць: хто выканае яго жаданне, атрымлiвае ад яго "падарунак ды пацалунак" [24, с. 341].Трэба зазначыць i асаблiвасць, якая адлюстравана ва усходнеславянсшм фальклоры i, мабыць, iснавала у архаiчных варыянтах абраду "Яшчур": у iм прымалi удзел разам з дзяучатамi удовы, якiя не мелi кан-такту з мужчынамi [7]. Традыцыйна Яшчура апраналi у вывернуты кажух, што сведчыць не толью пра прыналежнасць персанажу iншаму, незвычайнаму свету, але i пра яго моц, багацце (нагадаем стара-жытныя уяуленнi, якiя да гэтага часу адлюстраваны у гаворцы на Пастаушчыне: "валасаты - багаты", "кудлаты - багаты"). Калматая шкура жывёл лiчылася сiмвалам багацця у многiх народау [15, с. 24].
Паводле тэорыи архетыпау К. Юнга, генетычнай спадчыне узорау i матывау паводзiн, вобразау ва уяуленнях людзей як праяу культурна-гiстарычнай памяцi у "калектыуным бессвядомым", выкажам мер-каванне, што, з аднаго боку, фiгура старажытнага вобраза выклкала страх як чужародная юнасць, а з другога - адчуванне бажаства, яго моцы. Гэта адна з назвау "фактарам, якiя ён (чалавек) выявiу у сваiм свеце у якасщ магутных, небяспечных; альбо маючых магчымасць здзейснiць такую дапамогу, что з iмi трэба лiчыцца; альбо дастаткова велiчных, цудоуных, асэнсаваных, каб благагавейна любiць iх, глыбока шанаваць iх" [23]. Дарэчы будзе нагадаць, што акт дэфларацыи у некаторых старажытных народау лiчыуся цяжкай i небяспечнай справай. Таму юнавала рытуальная дзея пазбаулення цнатлiвасцi, якую давяралi дэфларатару - жрацу, правадыру, суверэну i iншым "магутным" прадстаушкам супольнасцi, а таксама чужынцу. Абрады яднання з бажаством альбо чужаземцам, падкрэ^вае А. ван Генэп, яюя, як лiчаць некаторыя народы, апрыоры маюць "ману" - запас мапчнай моцы, станоуча уплывае на дзета-родную функцыю жанчын супольнасцi [22, с. 36-37, с. 42]. А аб "гвалтоуным авалоданш вянком", якое можа здарыцца, сведчаць такiя словы карагоду: "Яшчар салгау - вянок садрау" [5, с. 91]. Т. А. Бернштам у сваiх працах зазначае, што Яшчур валодае i якасцямi гвалтаунiка жанчын [1, с. 23].
Варыянты гульнi "Яшчур" ("Яшчар"), затсамыя на Пастаушчыне, iх архаичный рысы. У фальклорным архiве Цэнтра культуры i народнай творчасцi Пастаускага раёна захоуваюцца 18 запiсау гульнi "Яшчар", атрыманых вусным шляхам ад носьбиау традыцыйнай культуры. Яны зафiксаваныя як у тсьмовым выглядзе, так i на аудыё-вiдэа. Аб прымеркаванасцi у народным календары гульнi "Яшчар" на Пастаушчыне можна адзначыць, што у большасцi выпадкау (6 з 18 затсау) у яе гулялi у калядны пост, але ёсць сведчанш, што так забаулялася моладзь таксама улетку пад жытам (2 затсы), на Купалле (2 выпадкi) i у велiкодны пост (3), у астатшх варыянтах - "абы калГ'. На Варапаеушчыне-Лучайшчыне праводзiлi гэту гульню, як i дауней, на летшм свяце Купалля (з успамiнау народнай спявачю К.1. Каса-рэускай (1935 г. н., в. Голбiя) i В.Б. Мацур (1919 г. н., в. Грэйцева)). Гульня пэуным чынам адрознiваецца у розных мясцiнах Пастаушчыны. Гэта датычыцца не толькi напевау, але i самога ходу гульш. Нязменнымi застаюцца найчасцей толькi сэнсатворныя прыкметы - выбар галоунага героя - Яшчара, якога садзяць у цэнтры, а таксама рух карагоду з песняй вакол яго ("пачыналi вадзщь па сонцы" - паве-дамiла В.П. Сiдаровiч з в. Лескава4). Таксама можна было рухацца да Яшчара, а потым ад яго. Яшчар мог спецыяльна апранацца у вывернуты кажух, шапку, падпярэзвацца дзягай альбо ручшком5. Гэта апазщыя супраць будзённага выгляду падкрэслiвала прыналежнасць галоунага персанажу да шшасвету, з яюм астатнiм удзельнiкам выпадала узаемадзейшчаць. Замест вянкоу узiмку дзяучаты накiдвалi хустачкi на плечы6. Летам, зразумела, выкарыстоувалюя сапраудныя вянкi з кветак, яюя хлопцы, жартуючы, спачатку проста адбiралi у дзяучат7. Пасля кожнага напеву Яшчар забiрау вянкi щ хусткi, якiя трэба было потым выкутць. Для надання большай дынамш у гульнёвай дзеi зафiксаваны варыянт i збору хустак пасля адзшага карагоду з напевам8. Можна зазначыць, што хустю выкарыстоУвалiся, мяркуецца, не толью па прычыне зручнасцi, але i таму, што гэты атрыбут, як i вянок, - амвал жаноцкасцi, а потым i замужжа. Xадзiць з непакрытай галавой у даунейшы час жанчыне лiчылася ганебным, а сарваць з яе галавы хустку - тое самае, што абразщь. У вёсках Волахi, Грэйцева, Дуброва, Лескава, Мажэйю, Мацуры
4 Зап. ад Валянцшы Пятроуны С1даров1ч, 1923 г. н. (в. Лескава), у в. Кураполле Пастаускага раёна Чатов1ч Л.Я. у 1998 г. (арх1у ЦК1НТ Пастаускага раёна, ЭГ-205).
5 Зап. ад Валянц1ны Вацлавауны Скабейка, 1936 г. н. (в. Вайшкуны), у в. Рабек1 Пастаускага раёна Грэська К.В., Марозавай С.М. 1 Чатов1ч Л.Я. у 1915 г. (арх1у ЦЮНТ Пастаускага раёна, ЭГ-209/вщэа - Ф-152).
6 Зап. ад Веры Уладз1м1рауны Пав1н1ч, 1933 г. н. (в. Голб1я), у в. Гута Пастаускага раёна Грэська К.В., Чатов1ч Л.Я. 1 Умпяров1ч Д.Я. у 1915 г. (арх1у ЦЮНТ Пастаускага раёна, ЭГ-210/ вщэа - Ф-159).
7 Зап. ад Анташны Дзм1трыеуны Кундра, 1936 г. н., у в. Рабек1 Пастаускага раёна Грэська К.В., Марозавай С.М. 1 Чатов1ч Л.Я. у 2015 г. (арх1у ЦЮНТ Пастаускага раёна, ЭГ-208/вщэа - Ф-152).
8 Зап. ад Любов1 Каз1м1рауны Адамов1ч, 1908 г. н. (в. Казяны), у в. Дзеткава Пастаускага раёна Чатов1ч Л.Я. у 1998 г. (арх1у ЦЮНТ Пастаускага раёна, ЭГ-206).
юнавау i таю ход гульш "У Яшчара": хлопец-вядучы, яю сядзiць на зэдлiку, выбраушы дзяучыну, садзiцца альбо становiцца з ёй побач9. А далей назначаюць другога Яшчара, яю таксама падбiрае сабе пару, каб пагуляць на вечарынах разам. Так у традыцыйна сщплай форме выказвалася ампатыя маладых людзей.
У в. Мажэйш Ярэускага сельсавета, ходзячы карагодам вакол Яшчара, дзяучаты спявалк "Сядзiць, сядзiць Яшчар, ой на моры (паутараецца пасля кожнага паурадка), // На залатым крэсле, // На шчас-лiвым месце, // Пан калёсы точыць, // Ён жанщца хочыць, // Бяры сабе панну, каторую хочаш"10. Яшчар выб1рау дзяучыну па сваiм жаданнi альбо яе для выпрабавання (пацалунка) прапаноУвалi самi удзель-нiцы: "Бяры сабе Аню" i гэдак далей, "уах пералiчаць" (расказала З.В. Белая з в. Чашуны)11. У Пас-таусюм раёне часцей сустракаецца рэфрэн "Ой на моры (муры)!", чым магчымае "Гэй, нам!"12. (сем запiсау супраць аднаго, астатшя зафiксаваныя варыянты рэдуцыраваныя - без прыпеву). Адносна сэнсу апошняга рэфрэну Т. Бярковiч спасылаецца на лiтоУскага этнамузыколага Д. Урбанавiчэне, на думку якой трансфармаваны заклш "эйнам" азначае "пойдзем" [10, с. 74]. Верагодна, што у прыпеве аб моры адлюстравана дачыненне галоунага героя да вады. Ва уах зафксаваных запiсах Яшчар "сядзiць на залатым крэсле" ("золаця-крэсле"), што падкрэсл1вае значнасць яго вобразу. Дадаткова у адным з варыянтау узгадваецца, што ён сядзщь "пад яловым кусточкам" щ лазою (два разы носьбiт гаварыла па-рознаму)13. У сувязi з гэтым можна нагадаць, што ялша, як i некаторыя шшыя вечназялёныя дрэвы, а таксама лаза сiмвалiзуюць у розных культурах адыход старога i нараджэнне новага, а вшаградная лаза - яшчэ i плада-вiтасць, i жыццёвую сiлу [25]. Адзначым, што i у даследаваннях абрадау беларускага вяселля таксама затсаны рытуальныя дзеяннi з дрэуцам, якое упрыгожвалi напярэдаднi гэтай важнай падзеi дома у нявесты, бывала, i у жанiха - "вш ёлку" [15, с. 20]. Можна таксама зауважыць, што вяню для вяселля на Пастаушчыне, як i у некаторых iншых рэпёнах Беларусi, вiлi з вечназялёнай "руты", з якой звязаны i шшыя павер'i.
У большасцi запiсау Пастаушчыны (4-х) "пан калёсы точыць" - напэуна, рыхтуецца "у сваты", у 2-х варыянтах спаткалiся словы "Яшчар зямлю точыць, жанщюя хочыць" - усведамленне у стара-жытнасцi еднасщ плоднасцi зямлi i жанчыны. Паводле Б.А. Рыбакова, дзея з зямлёй - "выкопванне ямш" -мае пахавальны матыу - адпавядае сэнсу пераходу ахвяры у хтанiчны свет [6, с. 145]. Але варыянты накшталт "(Яшчур) пшашчаньку точа", прыведзены Т. Бярковiч, якi сустрэуся у Лагойскiм раёне14, дае падставу пагадзщца з семантычнай сувяззю у этнакультурным архетыпе "Зямля", якая валодае экзк-тэнцыяльнымi каштоУнасцямi, з самiм жыццём, што было паказана беларускай даследчыцай А.У. Свечнiкавай [26, с. 127]. У сваёй працы гэты аутар спасылаецца таксама на Я.1. Мiрончыка, якi выказау меркаванне, што зааморфныя мiфiчныя вобразы з'яуляюцца эмацыянальна-пахалапчным кодам, дазваляючым спасцiгнуць семантыку архетыпау беларусау.
Словы "Яшчар грошы точыць", зразумела, пазнейшага паходжання, бо галоуны герой, пэуна, "багаты", i у гэтым жа затсе ён ужо не "панок", а "кумок" (назiраецца далейшая трансфармацыя у словах напевау)15. У в. Рабекi ад А.Д. Кундра мы зашсал1, што Яшчар "арэшю лускае, сабе дзевак выбь ращь..."16.
У сувязi з арэхавым кустом цi лусканнем арэхау можна адзначыць, што у этнаграфiчнай лгга-ратуры дакладна выяулены эратычны змест гэтых вобразау [7]. У артыкуле Л. Салавей энцыкла-педычнага слоушка "Беларуская мiфалогiя" аутар звяртае увагу, што Пярун-грамавержац не пускае стрэлы на арэшнiк, бо гэта локус i месца бяспекi змея, а арэхi здауна лiчацца прыналежнасцю да каляд-ных свят [27, с. 580].
У таюх элементах размоунага фальклору, бытуючых на Пастаушчыне, як загадцы "рос, рос, аблупiуся i дзеукам згадзiуся" i прыказцы "ну i п. (ж.).., як арэх, так i просiцца на грэх", можна знайсцi
9 Зап. ад Ксенн М1хайлауны Бароука, 1916 г. н. (в. Дуброва), у в. Заброддзе Пастаускага раёна Гарошка Т. Г. у 1992 г. (арх1у ЦЮНТ Пастаускага раёна, ЭГ-201).
10 Зап. ад Брашславы В1ктарауны Скрыдлеускай, 1927 г. н. (в. Мажэйю), у в.Xацiлы Чатов1ч Л. Я. у 1995 г. (арх1у ЦЮНТ Пастаускага раёна, ЭГ-203).
11 Зап. ад Зшащы Валяр'янауны Белай, 1929 г. н. (в. Чашуны), у в. Андроны Чатовiч Л. Я. у 1998 г. (арх^ ЦЮНТ Пастаускага раёна, ЭГ-204).
12 Зап. ад Эмы Вкенцьеуны Мацур, 1930 г. н. (в. Мацуры), у г. п. Варапаева Пастаускага раёна Грэська К. В., Марозавай С. М. i Чатовiч Л. Я. у 1915 г. (арх^ ЦЮНТ Пастаускага раёна, ЭГ-211/вщэа - Ф-153).
13 Зап. ад Анташны Дзмiтрыеуны Кундра, 1936 г. н., у в. Рабею Пастаускага раёна Грэська К. В., Марозавай С. М. i Чатовiч Л. Я. у 2015 г. (арх^ ЦКiНТ Пастаускага раёна, ЭГ-208/вщэа - Ф-152).
14 Зап. Назша 1.Д. у 1996 г. у в.Гайна Лагойскага р-на Мiнскай вобл. ад Грынкевiч А. М., 1935 г. н. (асабюты архiу I. Д. Назшай).
15 Зап. ад Любовi Казiмiрауны Адамовiч, 1908 г. н. (в. Казяны), у в. Дзеткава Пастаускага раёна Чатовiч Л. Я. у 1998 г. (арх^ ЦЮНТ Пастаускага раёна, ЭГ-206).
16 Зап. ад Анташны Дз]штрыеуны Кундра, 1936 г. н., у в. Рабею Пастаускага раёна Грэська К. В., Марозавай С. М. i Чатовiч Л. Я. у 2015 г. (арх^ ЦЮНТ Пастаускага раёна, ЭГ-208/вщэа - Ф-152).
таксама пацвярджэнне даследаванню, што лусканне арэхау усведамляецца у славянсюм фальклоры у якасцi сiмвала коiтусу. У мясцовых запiсах Яшчару прапануюць: "Бяры сабе паню (пару - два разы носъбт гаварыла па-рознаму) // За белую ручку, // За русую коску"17. Адзначым, што вобраз касы сiмвалiзуе у розных праявах беларускага фальклору дзявоцкасць, прыгажосць, дзявочую вольнасць. Пэуную цiкавасць уяуляюць сабой i два тэксты наконт выбару Яшчарам дзяучыны: "Цi што у атласе, // У сiнiм паясе"18. Сiнi колер адпавядае Яшчару i як паветранай лятаючай iстоце, i як бажаству падземна-падводнага свету, а для дзяучыны сш колер пояса у процiвагу чырвонаму сiмвалiзуе, мяркуецца, якраз адыход ад былога жыцця (сiмвалiчнае умiранне) i дачыненне да неба альбо вады. З.В. Белая з в. Чашуны успомнша варыянт слоу дзяучыны на выкуп вянка, ям пацвярджае узгаданы раней сэнс усведамлення вянка як амвала дзявочай цнатлiвасцi: "1ду-пайду да Яшчара, // Да краснага. // Яшчар-панок, // Аддай мне вянок. // Зiму, лета тулялася, // Ад матухны хавалася, // Вянок пляла, // Табе аддала"19. У словах на выкуп "вянка", яюя былi запiсаны ад В.В. Скабейка (в. Вайшкуны), вызначаецца разам з уплывам польскай мовы таксама традыцыйны сэнс дзявоцкага вянка, па недарэчнай страце якога мащ дзяучыны будзе вельмi засмучана: "Яшчар, Яшчар, Яшчарочак, // Проша отдаць мой вяночак. //Мой вяночак лемантовы // Я страцша са сваёй гловы. // Мама мне сем год пляла, // А на восьмы аддала"20. Щкава, што у гэтым варыянце называецца узрост па сучаснай перыядызацыi жыцця чалавека "другога дзяцiнства", калi ужо сфармiраваны асновы вышэйшай нервовай дзейнасщ, i дзяучынка пачынае кантраляваць свае паводзшы. Можна таксама адзначыць, што ужо у гэты перыяд - 8-10 гадоу, за 2-3 гады да палавога выспявання - у дзяучынак пачынаюцца змены у дзетародных органах i з'яуляюцца другасныя палавыя прыкметы [28]. Параунаем таксама словы узгаданага варыянта "Зiму, лета тулялася, // Ад матухны хавалася" з зашсам А.П. Ральцэвiча, зробленым у Магшёускай губернii, якi прыводзiць П.В. Шэйн у выданнi канца Х1Х ст.: "Я ручки, ножки познобила, // Як за вянком походила, // От батьки ховалася, // От татки тулялася." [12, с. 111-112]. Мяркуецца, што словы, дзе нагадваецца адхшенне старажытнага шцэсту, яю асаблiва ярка адлюстраваны у варыянце "брат i сястра" у "купальсюм мiфы" з часам змя-ншся [7]. Н.1. Гродзь з в. Манеушчына Успомнiла, што Яшчар лавiу дзяучат, якiя разбягалiся пасля кара-году21. Тут можна нагадаць, што, па меркаванш расшсюх этнографау, старажытны вясеннi рытуал "Яшчур" мог належаць i да "адгонных абрадау", мэта яюх - не папасцi дзяучыне "у мiфiчныя палю-боУнiцы" [там жа]. Разбяганне можа быць дэманстрацыяй такога нежадання. Верагодна, у больш архаiчным варыянце, iснаваушым у в. Вщлы, вядучы-хлопец дае заданнi уам злоуленым дзяучатам па сваiм жаданш ("Каго люблю, таго хаплю"), паюдаючы iх каля сябе у крузе22. Такiм чынам ствараюцца два карагоды, першы з iх паступова зшкае, i потым гульня аднауляецца з новым Яшчарам. Дарэчы, у гульш "Яшчур" у рускiх запiсах, таксама як i "Алень", "Олей", патрабуецца сабраць удзельнщ карагоду у цэнтр, а ужо потым выкутць сваю стужку цi хустку пацалункам Яшчуру щ якiм творчым заданнем. Таю ход гульш перакткаецца i з варыянтам гульнi "Олей", занатаваным яшчэ К. Машынсюм, а потым А. Лоз-кам у Мазырскiм раёне [5, с. 33]. Падобную дзею можна расцэньваць як умоуную "прыналежнась" удзельнiц карагоду галоунаму персанажу (магчымыя i рэштк кантагiёзнага абраду праз адлегласць [22 с. 12]).
На Пастаушчыне зафiксаваны i пазнейшыя варыянты гульнi "У Яшчара" з фантамк дзяучаты аддавалi Яшчару пярсцёнкi, хустю, каралi, якiя потым будуць выкупляць. Прысутныя хлопцы падказвалi вядучаму заданш для дзяучат i дапамагалi iх рассмяшыць. Калi якая засмяецца, "вянок" ёй не вяртаецца i яна выходзщь з карагоду"23. Асобную щкавасць уяуляе сабой выпрабаванне дзяучыны "не засмяяцца, калi Яшчар смешыць". Спакушэнне смехам разглядаецца этнографамi як выпрабаванне пры абрадах iнiцыяцыi, якiя звязаны з актам пераходу у шшы узроставы стан i змыкаецца з рытуальным смехам [29, с. 231]. Выкуп фанта пацалункам Яшчару, яю уяуляе цесны кантакт з сакральнай iстотай пры iнiцыяцыi дарослай дзяучыны, таксама зафксаваны на Пастаушчыне24. Далейшая пстарычная трансфармацыя
17 Зап. ад Валянцшы Пятроуны С1даров1ч, 1923 г. н. (в. Лескава), у в. Кураполле Пастаускага раёна Гарошка Т. Г. у 1993 г. (арх1у ЦЮНТ Пастаускага раёна, ЭГ-202).
18 Зап. ад Эмы В1кенцьеуны Мацур, 1930 г. н. (в. Мацуры), у г. п. Варапаева Пастаускага раёна Грэська К. В., Марозавай С. М. 1 Чатов1ч Л. Я. у 2015 г. (арх1у ЦЮНТ Пастаускага раёна, ЭГ-211/вщэа - Ф-153).
19 Зап. ад Зшащы Валяр'янауны Белай, 1929 г. н. (в. Чашуны), у в. Андроны Чатов1ч Л. Я. у 1998 г. (арх1у ЦК1НТ Пастаускага раёна, ЭГ-204).
20 Зап. ад Валянцшы Вацлавауны Скабейка, 1936 г. н. (в. Вайшкуны), у в. Рабею Пастаускага раёна Грэська К. В., Марозавай С. М. 1 Чатов1ч Л. Я. у 1915 г. (арх1у ЦЮНТ Пастаускага раёна, ЭГ-209/вщэа - Ф-152).
21 Зап. ад Надзе1 1оафауны Гродзь, 1924 г. н. у в. Юнью Дзеравянка I. А. у 2017 г. (арх1у ЦЮНТ Пастаускага раёна, ЭГ-217).
22 Зап. ад Алены 1оафауны Шн1тоускай, 1927 г. н. (в. Вщлы), у в. Латнцы Кашаевай А. В. у 2017 г. (арх1у ЦЮНТ Пастаускага раёна, ЭГ-215).
23 Зап. ад Веры Уладз1м1рауны Павтч, 1933 г. н. (в. Голб1я), у в. Гута Пастаускага раёна Грэська К. В., Чатов1ч Л. Я. 1 Умпяров1ч Д. Я. у 1915 г. (арх1у ЦЮНТ Пастаускага раёна, ЭГ-210/ вщэа - Ф-159).
24 Зап. ад Антаншы Дзм1трыеуны Кундра, 1936 г. н., у в. Рабек1 Пастаускага раёна Грэська К. В., Марозавай С. М. 1 Чатов1ч Л. Я. у 2015 г. (арх1у ЦЮНТ Пастаускага раёна, ЭГ-208/вщэа - Ф-152).
абраду-гульш перанесла гэты с1мвал1чны акт на шшых удзельшкау-хлопцау. Г.П. Танана паведамша, што у дзяцшстве яна гуляла "У Яшчара" у роднай вёсцы Грэйцева, навучыушыся ад сваёй мащ зуам шакш: у карагодзе прымал1 удзел 1 хлопцы, 1 дзяучаты. Яшчар кланяуся той, каго хацеу пацалаваць, а потым выбраная 1м дзяучына, накшталт народнага карагоду "Падушачка", выбiрала другога хлопца. "Так гульня прадаужаецца, покуль не наскучыць"25. I больш сталыя па узросце iнфарматары расказвалi, што кругам магл! хадзiць як хлопцы, так ! дзяучаты26. У запiсах, зробленых на Пастаушчыне, гэтаксама пац-вярджаецца тэндэнцыя, адзначаная яшчэ у канцы XIX ст. А.Я. Багдановiчам, пераутварэння гульш "Яшчар" у падлеткавую i дзщячую забавы27 [4, с. 93-94]. А у в. Кунщюя, успомшу Г.С. Салавей, "Яш-чурам" яшчэ называлi i гульню "У калечка" з "ру^м! у прыгоршнях", якая, па сутнасщ, таксама мае дачыненне да шлюбнай тэматыю, i менавiта Яшчур павшен знайсцi пярсцёнак ц1 манетку у далонях удзельнiкау28.
Адраджэмме гульнi "Яшчар" у Пастаусшм раёме як актуа. мзацмя псторыка-культурмай спадчымы беларусау. На аснове успамiнау мясцовых носьбiтаУ традыцыйнай культуры (нарадзiлiся у 10-30-я гг. XX ст.), як1я сведчаць аб шыроюм распаусюджаннi на Пастаушчыне народнай гульш моладзi "Яшчар", гульня аднаулялася у 90-я гг. у фальклорных гуртках i Нядзельным л1цэ1 беларускай культуры, як iснавау у г. Паставы у 1992-1993 гг. Пасля перапынку традыцыйная гульня "Яшчар" зноу выкарыстоуваецца у асяродку моладзi на вечарынах у вёсцы Гута Варапаеускага пассавета. Гульня пра-водзiцца наступным чынам: дзяучаты апранаюць хлопца, вызначанага Яшчарам, у вывернуты кажух, на галаву - шапку-вушанку, падперазаюць дзягай. Ён садзщца на зэдл1к пасярод пакоя. Старэйшыя дзяучаты накiдваюць сабе хустачю на плечы, становяцца у круг i, водзячы карагод вакол вядучага, спя-ваюць. Песня-праслауленне Яшчара выконваецца стольк1 разоу, кольк1 у крузе дзяучат, а галоуны персанаж пасля кожнага прыпявання зрывае хустачю з 1х плячэй. Потым распачынаецца выкуп хустак. Дзяучаты па чарзе падыходзяць да хлопца i спяваюць, выпрошваючы свой "вянок". Яшчар дае розныя заданнi удзельнiцам гульн1: ц1 паказвае рухамi нейкае дзеянне, якое трэба адгадаць альбо паутарыць, ц1 загадвае патанцаваць, праспяваць, пацалаваць яго альбо шшага хлопца. Таксама ён iмкнецца рас-смяшыць каторую з дзяучат, а тая не павшна засмяяцца. Выдумвае i 1ншыя кпыты, паказваючы сваю кемлiвасць i валоданне атуацыяй. Часам вядучы жартуе з дзяучынай, размахваючы хусткай, каб тая не схапша яе адразу. Пасля таго, як усе вяню-хустю выкуплены, вы^раецца новы Яшчар i гульня паутараецца. Асаблiва цiкава становiцца тады, калi вядучым трапляецца хлопец, як1 вылучаецца якасцямi завадатара моладзёвых забау - умее жартаваць, трапна iмправiзаваць i асабiста ведае некаторых удзель-нiкау вечарыны, каб даць 1м адпаведныя заданнi па 1х здольнасцях i уменнях (магчымы i процшеглы варыянт для стварэння смешных недарэчнасцей), што спрыяе стварэнню эмацыянальна-насычанай i нязмушанай атмасферы вечарыны. Назiранне за гульнёй, па водгуках прысутных, таксама прыносщь задавальненне ад 1нтрыг1 гульш i артыстызму удзельнiкау, як1 выяуляецца спантанна. Забава праводзiцца у атачэнш мясцовых варыянтау побытавых танцау - кракавяк, падэспань, лысы, лявошха, абэрак, вальсы, полью, карагоды "Падушачка", "У карагодзе мы 6ыл1", а таксама розных народных гульняу, як1я традыцыйна праводзiлiся на мясцовых вечарынах, - "У лямура", "У суседку", "У дзягу", "На вiшаньку", "Прарок", "Споведзь", "Галубка", "ЛiтоУская гульня", "Кармiць галубцоу" i 1нш. Музычнае супра-ваджэнне ажыццяуляе ансамбль народных iнструментау сям'1 ПачкоУскiх - лаурэат абласных свят-конкурсау "Грай, гармонiк!", удзельнiк V Рэспублканскага этнаграфiчнага канцэрта "Фальклор беларускай глыбшю". Гульня "Яшчар", адноуленая у фальклорным гуртку моладзi Гуцкага СКЦ падчас сустрэч з носьбiтамi, выкарыстоуваецца таксама у мерапрыемствах паводле народнага свята Купалля культработнiкамi Пастаушчыны, а таксама Уводзiцца у выхаваучыя мерапрыемствы па народных традыцыях у школах Пастаускага раёна. У 2017 г. у план Цэнтра культуры i народнай творчасщ Пастаускага раёна уведзены культурна-этнаграфiчныя акцыi "Святкуем па-беларуску" у аграгарадках з удзелам фальклорнага гуртка Гуцкага СКЦ з выкарыстаннем найбольш ярк1х элементау народнай культуры Пастаушчыны - побытавых танцау, народных гульняу i менавгга гульн1 "Яшчар". У маi 2017 г. такая акцыя была праведзена у Варапаеусюм гарпасялковым Доме культуры. У красав^ 2018 г. гульня "Яшчар" была аргашзавана для гасцей на велшодных вячорках у гуцк1м СКЦ i як традыцыйна пры-меркаваная у часе - на раённым "Шляхецюм балi "Вiват, Вясна!" у аграгарадку Дунiлавiчы. А 28 красавка прапанова аб наданнi народнай гульш моладзi "Яшчар" у в. Гута Пастаускага раёна у комплексе з
25 Зап. ад Гера1мы Пятроуны Танана, 1943 г. н. (в. Грэйцева), у г. Паставы Чатовiч Л. Я. у 2017 г. (арх^ ЦЮНТ Пастаускага раёна, ЭГ-214).
26 Зап. ад Ксенп Мiхайлауны Бароука, 1916 г. н., (в. Дуброва), у в. Заброддзе Пастаускага раёна Гарошка Т. Г. у 1992 г. (арх^ ЦЮНТ Пастаускага раёна, ЭГ-201).
27 Зап. ад Эмы Вiкенцьеуны Мацур, 1930 г. н. (в. Мацуры), у г. п. Варапаева Пастаускага раёна Грэська К. В., Марозавай С. М. I Чатовiч Л. Я. у 1915 г. (арх^ ЦЮНТ Пастаускага раёна, ЭГ-211/вщэа - Ф-153).
28 Зап. ад Генадзiя Сцяпанавiча Салауя, 1937 г. н. (в. Бартасоушчына), у в. Кунщюя Маслоускай Т. В. у 2017 г. (арх^ ЦК1НТ Пастаускага раёна, ЭГ-216/вщэа-Ф-160).
iншымi традыцыйнымi гульнямi Пастаушчыны статусу гiсторыка-культурнай каштоунасщ Рэспублiкi Беларусь была станоуча разгледжана на Беларускай рэспублшанскай навукова-метадычнай радзе па пытаннях гiсторыка-культурнай спадчыны пры Мiнiстэрстве культуры Беларусi. Спалучэнне трады-цыйнай пабудовы гульнi "Яшчар" з iмправiзацыйнымi элементамi дазваляе ёй працягнуць сваё iснаванне у адноуленым выглядзе, бо яна спрыяе рэалiзацыi творчых i разумовых здольнасцей яе удзельшкау, садзейнiчае новым кантактам, уключэнню у пэуную супольнасць, адчуванню прыналежнасцi да бела-рускага народа. Менавiта гульня "Яшчар" дапамагае таксама сацыялiзацыi асобы, удасканаленню навы-кау узаемадзеяння, у тым лiку з прадстаунiкамi процшеглага полу. Дзякуючы традыцыйнаму зместу, выкарыстанню мясцовага дыялекту i аутэнтычнага музычнага суправаджэння, такiя праявы народнай культуры, як музыка, гульш, танцы, спевы, традыцыйныя варожбы на вячорках моладз^ могуць уяуляць сабой цiкавасць i для турыстау як своеасаблiвыя фальклорна-этнаграфiчныя адметнасцi краю.
Пачатак народнай гульш моладзi "Яшчар" (карагод) на вячорках у в. Гута Пастаускага раёна
Псторыка-культурная значнасць элемента на Пастаушчыне была адлюстравана у 13 публшацыях, у тым лiку эксперта элемента - кандыдата фiлалагiчных навук А. Лозю i галоунага спецыялiста аддзела шфармацыйна-аналпычнага забеспячэння дадатковай адукацыi дарослых IПКiПК БДУКМ А. Каль ноускай. Пастановай Мiнiстэрства культуры Рэспублiкi Беларусь №38 ад 10 мая 2018 г. народнай гульш моладзi "Яшчар" у в. Гута Пастаускага раёна Вщебскай вобласщ быу нададзены статус псторыка-куль-турнай каштоУнасцi i катэгорыи "Б" як нематэрыяльнаму праяуленню творчасщ чалавека.
Заключэнне. Такiм чынам, народная гульня "Яшчур" ("Яшчар") - адна з найбольш старажытных праяу культурнай спадчыны Беларуа, што бярэ пачатак з абраду часоу язычнiцкага ахвярапрынашэння бажаству падземна-падводнага свету, якi меу амбiвалентную сутнасць. Гэта гульня прайшла этап абраду шлюбнай шщыяцыи моладзi i павышэння дзетароднай функцыi маладых жанчын праз сiмвалiчнае умь ранне i далучэнне да моцнага мужчынскага пачатку - жыватворнай сiлы па аналоги з плоднасцю зямлi ("Яшчар зямлю точыць... // Жанiцiся хочыць..."; "Арэшкi лускае - дзевак вы^рае"; адбiранне Яшчурам вянка - амвала цнатлiвасцi цi хусткi - замены вянка; "выплакванне вянка", падыход дзяучат да Яшчура па парах; выкуп - пацалунак Яшчура, забарона смеху).
Запiсы канца Х1Х - пачатку ХХ стст. сведчаць аб трансфармацыи гульнi у забаву, калi карагодам маглi хадзiць таксама хлопцы i дзецi. Хлопцу-Яшчуру (Яшчару) можна было аддаць не толью вянок щ хустку, але i любую сваю рэч, а потым яе выкупiць, выканаушы пэунае заданне.
Сучасныя запiсы гульнi ад прамых носьбiтау, якiя нарадзiлiся у 10-30-я гг. ХХ ст., даюць падставу меркаваць аб далейшай яе трансфармацыи па падабенстве з гульнёвым карагодам "Падушачка", а таксама у дзщячую забаву з разнастайнымi заданнямi i аб'яднаннем "Яшчура" ("Яшчара") з гульнямi жмуркi, "Кальцо, да мяне!", яюя таксама маюць сваё архаiчнае паходжанне i па сiмволiцы перасякаюцца з гульнёй "Яшчур" ("Яшчар"). Дзеянш з пацалункамi i забарона смеху застаюцца.
На Пастаушчыне зафiксаваны архаiчныя формы абраду-гульш "Яшчур" ("Яшчар") у тэкстах (рэфрэны: "Ой, на мора!", "Гэй, нам!"; у напевах: Яшчар "зямлю точыць", "арэшю лускае", сядзiць "пад яловым кусточкам", "пад лазою", бярэ дзяучыну "за русую коску", якая можа быць "у сiнiм паясе"). Вызначаюцца як архаiчныя з'явы i прымеркаванасць некаторых запiсау да веснавога i летняга часу, народнага свята Купалля, калi гулялi менавiта з вянкамi (в. Рабекi, в. Голбiя, в. Грэйцева), варыянт разбя-гання дзяучат, яюх Яшчар ловiць, - магчымае дачыненне да "адгонных абрадау" накшталт старажытнай гульнi "Олей" (в. Манеушчына), пакiданне Удзельнiц гульнi вядучым-Яшчарам каля сябе - iх "прыс-ваенне" (в. Вiдлы), а таксама пераапрананне галоунага персанажу (в. Вайшкуны). Прыпеу "Ладу, ладу", якi даследчым адносяць да больш позняга часу юнавання "Яшчура" ("Яшчара"), на тэрыторыi Пастаускага раёна не зафшсаваны.
У параунанш з даступнымi для аналiзу cy4acHbiMi 3anicaMi гульш "Яшчур" ("Яшчар") з шшых рэпёнау Беларусi (Вiцебская, Гродзенская, Мiнская вобласщ), дзе прасочваецца большая транс-фармаванасць сэнсу старажытнага абраду жаночай шщыяцьи, можна адзначыць, што большасць варыянтау гэтага элемента народнай культуры Пастаушчыны вызначаецца найбольшай старажытнасцю, а перайманне фальклорным гуртком Гуцкага СКЦ узору, традыцыйнага для гэтай мясцовасцi, па вышках палявых назiранняу з'яуляецца аутэнтычным.
У сучасны час адноуленая па узорах Пастаушчыны першай паловы ХХ ст. народная гульня моладзi "Яшчур"("Яшчар") у комплексе з iншымi традыцыйнымi гульнямi выконвае мемарыяльную, сацыялiзуючую i эстэтычную функцыi. Яе кансалiдуючую i каштоунасную значнасць можна бачыць у садзейшчанш адчуванню прыналежнасцi маладых людзей да мясцовай супольнасцi, да беларускага народа, вытокау яго культуры. Гэты элемент характарызуецца старажытнай гiсторыяй, пэунай эвалю-цыяй, мясцовымi варынтамi i можа быць захаваным, прадоужыць сваё кнаванне у якасцi псторыка-культурнай каштоунасщ Рэспублiкi Беларусь. Уключэнне у Дзяржауны спiс НКС дазваляе прыняць дадатковыя меры па захаваннi, папулярызацын i выкарыстаннi гэтага помнiка ранне-традыцыйнай культуры беларусау рознымi шляхамi: праз СМ1, iнтэрнэт, дапаможнiкi па традыцыйнай культуры, фальклорна-этнаграфiчныя iмпрэзы, семiнары i iнш. Верагоднае з'яуленне i новага рэсурсу турыстычна-рэкрэацыйнага развiцця на Пастаушчыне.
Л1ТАРАТУРА
1. Бернштам, Т.А. Следы архаических ритуалов и культов в русских молодёжных играх «Ящер» и «Олень» (Опыт реконструкции) / Т.А. Бернштам // Фольклор и этнография. Проблемы реконструкции фактов традиционной культуры : сб. научных трудов / отв. ред. В.Н. Путилов. - Л. : Наука, 1990. - С. 17-36.
2. Иванов, В.В. Змей [Электронный ресурс] / В.В. Иванов // Мифы народов мира : энциклопедия / гл. ред. С .А. Токарев. - М. : Рос. энцикл., 2008. - С. 387-389.
3. М1фы бацькаушчыны / уклад. У .А. Васшев1ч ; маст. Т.В. Шабунько. - Мшск : Бел. Энцыкл., 1994. - 109 с. : ш.
4. Богданович, А.Е. Пережитки древняго м1росозерцашя у белоруссов : этнографически очерк / А.Е. Богданович. -Мшск : Беларусь, 1995. - 186 с. - (Репринт. изд. 1895 г.).
5. Гульш, забавы, ¡грышчы / склад. А.Ю. Лозка. - Мшск : Беларуская навука, 1996. - 534 с. : нот. ш. - (Бел. нар. творчасць).
6. Рыбаков, Б.А. Язычество древней Руси / Б.А. Рыбаков. - М. : София, Гелиос, 2001. - 744 с.
7. Козлова, Н.К. Восточнославянские мифологические рассказы о змеях. Систематика. Исследование. Тексты. [Электронный ресурс] / Н.К. Козлова ; научн. ред. В.М. Гацак. - Омск : Издат. дом "Наука", 2006 - 460 с. -Режим доступа: http://svitk.ru/004_book_book/15b/3317_kozlova-o_zmeyah.php. - Дата доступа: 16.05.2017.
8. Лурье, М.Л. Эротические игры ряженых в русской традиции [Электронный ресурс] / М.Л. Лурье // Топорков, А. Русский эротический фольклор. Песни. Обряды и обрядовый фольклор. Народный театр. Заговоры. Загадки. Частушки. - С. 177-241. - Режим доступа: http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/Culture/topork/.-Дата доступа: 17.04.2017.
9. Народные игры славян. Игра Ящер [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://slavyans.myfhology.info/games-people/ayzsher.html. - Дата доступа: 9.06.2017.
10. Бярков1ч, Т. Песенна-гульнявыя дзе1 перыяду сонцавароту у этнамузычнай традыцыи беларусау / Т. Бярков1ч. -Мшск : Бел. дзярж. акадэм1я музыю, 2015. -169 с.
11. Беларуси народны каляндар [Электронный ресурс ] / аут.-укл. А.Ю. Лозка. - 2-е выд. перапрац. i дап. - Мшск : Полымя, 2002. - 240 с. - Режим доступа: http://shkola.of.by/narodniya-guleni-vuchebni-dapamojnik-vitrimki-z-knigi-minsk-20.html?page=2. - Дата доступа: 12.04.2017.
12. Шейн, П.В. Материалы для изучения быта и языка русского населения Северо-Западного края / П.В. Шейн. -СПб. : Тип. Имп. акад. наук, 1887. - Т. 1 : Бытовая и семейная жизнь белоруса в обрядах и песнях, ч. 1. - 512 с.
13. Народны тэатр / НАН БеларуЫ, 1н-т мастацтвазнауства, этнаграфп i фальклору ; уклад. i камент. М.А. Каладзшскага ; уступ. арт. А.С. Фядоска ; рэд. выд. А.С. Фядосж, А.В. Сабалеусю. - 2-е выд., выпр. i дапрац. - Мшск : Бел. навука 2004. - 554 с. - (Беларус. нар. творчасць).
14. Земляробчы каляндар: Абрады i звыча1 / уклад., клааф., Ыстэмат. матэрыалау i камент. А.1. Гурскага ; уступ. арт. А.1. Гурскага, А.С. Люа. - 2-е выд., выпр. - Мшск : Бел. навука, 2003. - 429 с.
15. Вяселле: Абрад / рэдкал.: уклад., уступ. арт. i камент. К.А. Цв1рю ; муз. дадат. З.Я. Мажэйка [i шш.]. - 2-е выд. -Мшск : Бел. навука, 2004. - 683 с., нот. ш. - (Бел. нар. творчасць).
16. Крук, I.I. Следам за сонцам: Беларуси народны каляндар: Дапаможшк для педагогау дз1цячых дашк. устаноу. / I.I. Крук. - Мшск : Ураджай, 1998. - 216 с.
17. Традыцыйная мастацкая культура Беларусь Вщебскае Падзвшне / рэдкал.: Т.Б. Варфаламеева (нав. рэд. i склад.) [i шш.]. - Мшск : Беларуская навука, 2004. - Т. 2. - 910 с.
18. Прыдзвшсюя прысмаю: метадычны матэрыял з вопыту работы клубау нацыянальнай кухш, фальклору i гульш Вщебскай вобласщ / Вщебсю абл. метад. Цэнтр нар. творч. ; саст.: I.I. Алюшына. - Вщебск : АМЦНТ, 2017. -46 с.
19. Беларуси фальклор у сучасных затсах. Традыцыйныя жанры. Мшская вобласць / уклад. В.Д. Лщвшка. -Мшск : Ушвератэцкае, 1995. - 477 с. : ш., нот. ш.
20. C^apoBi4, К. Мiф i рытуал у беларускай песенна-гульнявой дзеi "Яшчар" [Электронный ресурс] / К. C^apoBi4. // Фалькларыстычныя даследаваннi: Кантэкст. Тыпалопя. Сувязi : зб. навук. арт. / пад нав. рэд. В.В. Прыемка, Т.В. Лук'янавай ; уклад.: Т.А. Марозава. - Мшск : Права i эканомiка, 2013. - Вып. 10. - С. 82-86. - Режим доступа: http://elib.bsu.by/bitstream/123456789/90726/1/Ксенiя%20Сiдаровiч%20Мiф%20i%20рытуал%20у%20беларускай %20песенна-гульнявой%20дзеi%20_Яшчар_.pdf. - Дата доступу: 10.03.2018.
21. Алекснша, 1.А. Карагод-гульня "Яшчур" ("Яшчар") у кантэксце усходнеславянскага фальклорнага тэатра / 1.А. Алекснiна // Беларуская культура ва умовах глабалiзацыi : матэрыялы нав. канф., прысв. 35-годдзю БДУКМ, Мiнск, 3 снежня 2010 г. : у 2 т. / Беларус. дзярж. ушв. культ. i маст. ; рэдкал.: М.А. Мажэйка [i iнш.]. -Мшск : БДУКМ, 2011. - Т. 1. - С. 224-228.
22. Геннеп, А., ван. Обряды перехода. Систематическое изучение обрядов / А. ван Геннеп. - пер. с франц. - М. : Издат. фирма "Восточная литература" РАН, 1999. - 198 с.
23. Юнг, Карл. Об архетипах коллективного бессознательного. [Электронны рэсурс] / Карл Юнг // Архетип и символ. - Ренессанс, 1991. - 343 с. - Рэжым доступу: http://www.booksgid.com/loadbook/42232. - Дата доступу: 10.04. 2017.
24. Шейн, П. В. Белорусские народные песни с относящимися к ним обрядами, обычаями и суевериями, с приложением объяснительного словаря и грамматических примечаний / П. В. Шейн. - СПб. : Тип. Майкова, 1874. - 566 с.
25. Тресиддер, Джек. Словарь символов [Электронны рэсурс] / Джек Трессидер. - Рэжым доступу: http://e-libra.ru/read/133274-slovar-simvolov.html. - Дата доступу: 22.06.2017.
26. Свечникова, Е.В. Этнокультурные архетипы в белорусской антиутопии / Е.В. Свечникова // Вестник Полоцкого государственного университета. Сер. Е, Педагогические науки. - 2011. - № 15. - С. 126-129.
27. Беларуская мiфалогiя: Энцыклапед. слоун. / С. Санько [i шш.]. - Мшск: Беларусь, 2004. - 592 с.
28 Возрастные периоды развития человека [Электронны рэсурс]. - Рэжым доступу:
http://www.libma.ru/psihologija/psihologija/p18.php. - Дата доступу: 6.02.2015. 29. Пропп, В.Я. Проблемы комизма и смеха. Ритуальный смех в фольклоре (по поводу сказки о Несмеяне) / В.Я. Пропп // Собрание трудов В.Я. Проппа ; научн. ред., комм. Ю.С. Рассказова. - М. : Лабиринт, 1999. -288 с.
Пастуту 16.10.2018
FOLK GAME OF YOUTH "YASCHAR" ("LIZARD") IN POSTAVY DISTRICT
AS THE ARCHAIC MANIFESTATION OF THE NATIONAL INTANGIBLE HERITAGE AND THE HISTORICAL AND CULTURAL VALUE OF BELARUS
L. CHETOVICH
Based on the analysis of studies of historiography and the folk records of Soviet, Russian and Belarusian ethnographers, the folk game of youth "Yaschar" or "Yaschur" ("Lizard") and its modern fixations of Belarus using semantic method founded on the works by A. van Genep and Carl Yung, let disclose its mythological, ritual and game meaning in some new aspects of the vivid manifestation of the traditional culture of Belarus. For the first time it traced the stages of its transformation from ancient rite of female initiation to the game, that is the novelty of the research. The study of different variants of the game, recorded in Postavy district, Vitebsk region from direct experts on folklore revealed the presence of the most archaic features of this element in the morphology of the texts and by the course of the game and on the occasion of the folk calendar which was the foundation for the revival of it in conjunction with other local games and dances at village parties, which are successfully held by a folk circle of Guta social and cultural center for the transition and conservation of the cultural heritage of their region. Article conclusions justify the inclusion of the Young People's Folk Game "Yaschar" or "Yaschur" ("Lizard") in the village Guta of Postavy District into the Cultural heritage of Belarus.
Keywords: "Yaschar" ("Lizard"), totem, powerful, archetype, rite, contagious magic, female initiation, folk game of youth, transformation, tasks of game, evening, authentic transition, historical and cultural value.
