CC BY
29
11. Эйдемиллер, Э.Г. Психология и психотерапия семьи / Э.Г. Эйдемиллер, В.В. Юстицкий. -3-е изд. - СПб.: Питер, 2001. - 656 с.
12. Эткинд, А.М. Цветовой тест отношений: методические рекомендации / А.М. Эткинд. - Л.: Наука, 1985.
13. Beecnel, B.C. The co-dependent parent: fuse yourself by freeing your child, 1991 / B.C. Beecnel. -Harper. San Francisco. A. Division of Harper Collins Publishers. - 260 p.
14. Jagoda, G. Children and alcohol - a developmental study in Glasgou / G. Jagoda, I. Grammond // Health Bull. Edinb. - 1973. - № 31.
15. Mendenhall, W. Co-dependency definitions and dynamics / W. Mendenhall // Alcohol. Treat. Quart. -1989. - Vol. 6. - № 1. - P. 37-57.
16. Robinson, B.E. Working with children of alcoholics (The practitioners handbook) / B.E. Robinson. -Lexington Books. Massachusetts / Toronto. - 1989. - 254 p.
Summary
This article represents the research results of children's and parent's relationships in alcohol abusing families, the correlation of their emotional satisfaction extent and negative emotional experience. The research results have demonstrated that the presence of negative emotional experience of 12-14 year old children from alcohol abusing families on emotional dissatisfaction of the relationships not only with an alcoholic parent but for most part with a codependent parent.
Поступила в редакцию 07.10.05.
УДК 394.3-053.2(476)
А.Д. Якубтская
ГУЛЬНЯВАЯ КУЛЬТУРА ДЗЯЦЕЙ ЯК ФАКТАР САЦЫЯЛВАЦЬП У ТРАДЫЦЫЙНЫМ ГРАМАДСТВЕ БЕЛАРУСАУ ДРУГОЙ ПАЛОВЫ Х1Х-ПАЧАТКУ XX СТАГОДДЗЯУ
Традыцыйна адным з найважнейшых фактарау працэсу уключэння дзвдщ у грамадства з'яуляецца яго гульнявая культура, якая фармiруецца пад уплывам вопыту папярэдшх пакаленняу i вопыту аднагодкау i носщь пазнавальны, адаптацыйны i выхаваучы характар. Сацыяльнае сталенне дзяцей у сучасным iндустрыяльным грамадстве беларусау вельмi складаны i шматгранны працэс, якi не можа быць апiсаны толькi з боку трансмюп гульнявой традыцыi. Але без сувязi з гульнявой спадчынай продкау сучасная гульнявая культура здольна узнауляць толькi гульнi спартыуна-спаборнщкага характару, як гэта адбываецца у групоуках гарадсшх дзяцей. Многiя даследчыш дзiцячай гульнявой культуры адзначаюць iстотнае збядненне i нават павелiчэнне жорсткасцi свету гульш, выклiканае адхiленнем дзяцей ад удзелу у працоуных працэсах некалькiх пакаленняу, падзелам дзяцей на фармальныя узроставыя групоУкi, выключэннем дарослых з гульнявога выхавання i заменай яго на кнiжнае, тэлевiзiйнае або камп'ютарнае [1, 66]. Незваротнасць гэтага працэсу, неабходнасць захаваць гульнявую спадчыну продкау выклжае неабходнасць звярнуцца да вывучэння гульнявых фактарау сацыялiзацыi дзяцей у традыцыйным грамадстве беларусау.
АсноУнымi элементамi гульнявога фактару, пад уплывам яшх ажыццяулялася сацыялiзацыя дзяцей у традыцыйным грамадстве беларусау, был наступныя: гульнi з групай сяброу, традыцыйныя дзвдчыя цацш, дзiцячы фальклор. Трэба адзначыць, што гэтыя элементы нельга разглядаць асобна, бо яны узаемазвязаны, шчыльна пераплятаюцца i выцякаюць адзiн з аднаго, што абумоулена, у першую чаргу, творчым характарам гульнявой культуры. Спроба структурыраваць гульнявы фактар выклiкана неаходнасцю вылучыць i прасачыць тыя скрытыя механiзмы, якiя ажыццяуляюць трансмiсiю традыцыйнай культуры.
Разгляд дзейнасцi «мехашзму» сацыялiзацыi трэба пачаць у першую чаргу з такога элемента, як група сяброу i гульнi у ей. У беларускай вёсцы не юнавала аднаузроставых груповак, што было звязана з дзейнасцю такога спецы^чнага сродку культуры, як «шстытут мацярынства», адной з праявау якога быу абавязак шасщ -васьмiгадовай «няньш» (хлопчыка або дзяучынш) даглядаць сваiх малодшых братоу цi сясцёр. Такая рознаузроставасць фармiравала асаблiвы парадак узаемаадносiнау, якi грунтавауся на прынцыпе: старэйшых баяцца, але
пaвaжaюць i бяpyць з ix пpыклaд, a мaлодшыx сapомеюццa, aле дaглядaюць i aбapaняюць. Спpaвядлiвaсць гэтaгa ^bra^my пaдкpэслiвaлaся сaмой стpyктypaй тpaдыцыйнaй белapyскaй дзiцячaй гyльнi, якaя склaдaлaся з двyx aсноУныx кaмпaнентay: жэpaбя a6o лiчылкi i yлaснa гyльнi. Жэpaбя, a6o лiчылкa, зayсëды нaсiлa нapмaтыyны, зaкaнaдayчы xapaктap y дзiцячaй суполцы i 6brna, Ha нaшy думку, вaжным сaцыялiзyючым кaмпaнентaм, бо пaдкpэслiвaлa спpaвядлiвaсць вынiкay гyльнi. Лiчэнне aдбывaлaся aдпaведнa пpынятaй фоpмyле, якix iснaвaлa вялтае мноствa не толькi y pозныx пaветax, aле нaвaт y кожгай вёсцы. У якaсцi пpыклaдy можга Узгaдaць aднy з лiчылaк, якую пpыводзiць Ул. KaзлоУшчык, дaследчык белapyскix гульняу пaчaткy XX стaгоддзя:
Цок-цыгipок, naнa Фiдa фyтapок, nелa-гapэлa, Byc-6apaAyc, К1слы Rßac, Лaвi нaс! [2, 42].
У ^^TOphix выпaдкax дa вызнaчaныx кaмпaнентay дaлyчayся i тpэцi - сiмвaлiчнaе aбо кaнкpэтнaе пaкapaнне: сцябaнне пpyцiкaм, цягaнне зa вушы, зa вaлaсы, штypшкi i выспятш, як1я сyпpaвaджaлiся своеaсaблiвымi пpыгaвоpaмi. Haпpыклaд, гуляючы «y гат^» дзецi-мышкi, штypxaючы xлопчыкa-кaтa, пpыгaвоpвaлi нaстyпнaе:
Aпaнaс, Aпaнaс! Твaя жонкa y нaс Увaлiлaся y квaс -Лaвi сем год гас! [3, i7i].
Haстyпным пaсля лiчылкi кaмпaнентaмaм гульнявой дзейгасщ дзяцей былa yлaснa гульня, якую Tarera можнa paзглядaць як чaсткy сaцыяrapмaтыyнaй кyльтypы. napaдaк i пpaвiлы гyльнi ra^paba^! нa мaдэлipaвaнне pолявыx aдносiн пaмiж яе Удзельнiкaмi. B.A. Дзмiтpыеy, B.A. Iвaновa, выкapыстоУвaючы iнфapмaцыйнa-кaмyнiкaтыyны гадькод дa вывучэння тpaдыцыйныx дзiцячыx гульняу, paспpaцaвaлi клaсiфiкaцыю iмiтaцыйныx ГУЛЬНЯУ aдпaведнa спосaбaУ aтpымaння сaцыякyльтypныx yстaновaк [1, 59]. Ha думку Л.В. Рaкaвaй, менaвiтa ¿мггацыйныя гyльнi (гульш, y якix дзецi iмiтyюць гаводзшы, зaняткi, пpaцy, aдносiны дapослыx), был вaжным спосaбaм yзнayлення вопыту пaпяpэднix пaкaленняy npas пеpaнос дзецьмi га ix ypaжaнняy aA yбaчaнaгa y сямЧ [4, 108]. naэтaпны paзгляд paзвiцця дзiцячыx гульняу aд нaйпpaсцейшыx пеpaймaнняy дa склaдaныx сiмвaлiчныx гульняу дaзволiць пpaсaчыць сaм пpaцэс сaцыялiзaцыi дзiцяцi aд нapaджэння дa 12-13 вдоу y тpaдыцыйным гpaмaдстве белapyсay.
Haйпpaсцейшыя iмiтaцыi pэфлектоpнaгa xapaктapy пpaз пеpaймaнне pyxay, гyкay нa пеpшым годзе жыцця дзiцяцi з'яyляюццa пеpшaй яго pэaкцыяй нa нaвaкольнaе aсяpоддзе, yзнayленнем яго элементapнaгa вопыту [1, 60]. Ta^ дзiця вa Узpосце 1-2 гaдкоУ пaкaзвaе, як «гaвоpыць» сaбaчкa, коцiк, кapоУкa, кypaчкa, a стapэйшыя дзецi i нaвaт «raдшrapкi» (тaк нaзывaлi дзяцей пaдлеткaвaгa Узpостy y дpyгой пaлове XIX стaгоддзя) ужо мэтaнaкipaвaнa зaймaюццa гaлaсaвой rnnaubim, y тым лжу пpы дaпaмозе свютулек, n^^iray, дyдaк, жaлеек. Дa raйпpaсцейшыx пеpaймaнняy можнa aднесцi i ¿мггацыю pозныx pyxay, y ягасщ пpыклaдa якix можa быць пpыведзеraя Е.Р. Рaмaнaвым гульня «Гyсi ляцяць!», якую пpaводзiць стapэйшaя «нянькa» сa свaiмi мaлодшымi бpaцiкaмi i сястpычкaмi [5, 58б]. Усе дзецi стaвяць yкaзaльныя пaльчыкi y цэнтap стaлa, a «нянькa» пaчынaе пa пapaдкy пayтapaць: «Гyсi ляцяць! Вyткi ляцяць! Веpaб'i ляцяць!», - пaкaзвaючы npbi гэтым, як яны мaxaюць ^brnarn. Меншыя пaдымaюць pyчкi yвеpx i пayтapaюць pyxi зa ёй, aдкaзвaючы: «Ляцяць!» Рaптaм «нянькa» гaвоpыць: «Шчугаю ляцяць!» i мaлыя paдaснa raдымaюць pyчкi yвеpx. Hяyвaжлiвыx гульцоу «няньга» пляскaе пa дaлонькax i aдкaзвaе: «Не ляцяць!»
naстyповa pэфлектоpнaя ¿младьи пеpapaстaе y «¿минцым aднaмеpнaй дзейгасщ дapослыx» [i, 61]. Янa сyпpaвaджaеццa уключэннем твоpчыx здольнaсцяy дзiцяцi, ra^pabamE нa спpобy спpaектaвaць пэуную сaцыяльнyю pолю нa сябе. Ha гашу думку, гэты пpaцэс aдбывaеццa вa Узpосце 5-7 гaдоy. Дзецi ужо дaклaднa вызнaчaюць свaю пaлaвyю пpынaлежнaсць, yзмaцняеццa пaлaвaя дыфеpэнцыяцыя пaводзiнaУ i нaпpaмкay ix дaлейшaй дзейнaсцi [6, 194]. Метавши з гульнявой дзейгасщ для дзяучыгак пaчынay дзейнiчaць тaк звaны «¿нстытут мaцяpынствa» -
культурны феномен традыцыйнага грамадства, наираваны на фармiраванне у свядомасцi i паводзiнах дзяучыни жаночай адаптацыйнай стратэгii. Дзяучыни калыхалi лялек, запрашалi адна адну «на абедш», дзе «ласавалюя» пiрагамi з пяску, зялëнымi яблыкамг Паступова так1я гульш ускладнялюя i ператваралiся у iмiтацыю сямейных адносшау, у сiмвалiчнае выкананне роляу жанчыны у сям'i i сялянскай абшчыне беларусау. На гэтых прынцыпах пабудаваны многiя дзявочыя гульш, у тым лiку i гульня «Што робiш?», апiсаная М.В. Доунар-Запольсшм [7, 208]. Праз iмiтацыю у ёй асноуных жаночых абавязкау дзяучынка паступова атаясамлiвала сябе з жаночай роляй у сям'i i грамадстве.
Што да хлопчыкау, то iх гульнi вылучалюя большай вонкавай наыраванасцю, што было звязана з дзейнасцю так званага «шстытута пастухоуства» - культурнага феномена, наюраванага на фармiраване у хлопчыкау мужчынскай адаптацыйнай стратэги: мужчынскай свядомасцi i адпаведных паводзшау, актыунай сацыяльнай ролi. Хлопчык1 ва узросце 5-7 год пачыналi адыходзщь ад сва1х хатнiх спрау, паступова пазбауляючыся псiхалагiчнага уплыву мацi. Узрастала роля бацьк1, як1 iмкнуУся прыцягваць сыноу да мужчынск1х спрау па-за межамi сям'i, такой першай справай быу абавязак пасвiць кароу, коней. Метавши на пасьбе складвауся своеасаблiвы мiкраклiмат хлапечай суполк1, як1 нараджау адпаведныя гульнi, як1я мелi больш спартыуна-спаборнiцкiх кампанентау, чым iмiтацыйных. На наш погляд, аналiз пастухоускай гульнi «Каза» дазволiць вылучыць асноуныя кампаненты гульнявога элементу сацыялiзацыi хлопчыкау [2, 43-44]. На пачатку гульш хлопчыш абiраюць «пастуха» пры дапамозе спецыяльнага спаборнiцтва: шырока расставiушы ноп к1даюць праз iх свае шапш, чыя шапка упадзе блiжэй - той «пастух». Дзещ складаюць свае шапш-козы каля убiтага у зямлю кала, i «пастух» iх «пасе» - сцеражэ. Астатнiя павiнны «украсщ коз», пакуль «пастух» не паспеу стукнуць iх пугай. А кат тры «казы украдзены», пастуха-небараку гоняць праз «шых»: той павiнен прапаузщ памiж ног астатнiх на каленях, атрымаушы ад кожнага некальк1 ударау шапкай. Так1м чынам, нельга не зауважыць, што кожны кампанент гульш падкрэ^вау справядлiвасць яе вынiкау: выбар пастуха пры дапамозе спаборнiцтва, пакаранне прагонам праз «шых» за «пакрадзеных коз». Да таго ж спартыуна-спаборнiцкi характар гульнi фармiравау у свядомасцi хлопчыкау мужчынск1я сацыяльныя каштоунасщ: перамагае той, хто мацнейшы, само iмкненне да лiдэрства, неабходнасць выконваць свой абавязак як мага лепш, бо у iншым выпадку цябе чакаюць негатыуныя вынiкi, - i, безумоуна, садзейнiчау набыццю працоуных навыкау.
Трэба адзначыць, што спектр грамадсшх адносiнаУ, як1я адлюстроУвалiся у дзiцячых гульнях, даволi шырош, ён не абмяжоувауся только жаночымi i мужчынскiмi ролямi. У беларуск1х дзяцей кнавала вялiкая колькасць гульняу, у яшх iмiтавалася гаспадарчая дзейнасць беларусау, i у iх прымалi удзел дзещ абодвух палоу. Напрыклад, у ашсанай Л. Чарняускай гульнi «У мак» узгадваюцца усе этапы культывацыi маку, яшя уключаюць i мужчынскую, i жаночую працу на зямлi: пачынаючы ад арання зямлi i заканчваючы яго «трасеннем» - апрацоукай [8, 13]. 1снават таксама гульнi, у яюх iмiтавалiся только жаночыя або только мужчынск1я справы, але прымат удзел у гульнi i дзяучынш, i хлопчык1. Напрыклад, у беларускай народнай гульш «Кросны» пры дапамозе рухау iмiтуецца сам працэс ткацтва [9, 358]. Удзел дзяучынак у гэтай гульш абумоулены iх щкавасцю да выключна жаночай справы - ткацтва, а удзел хлопчыкау выклжаны яе рухомым характарам.
Часам у дзщячых гульнях адлюстроувалася сiстэма сацыяльных адносш: у гульнi «Рэдзька» прасочваецца характар адносш пам1ж прадстаунiкамi асобных груп традыцыйнага грамадства. Захавалася некальк1 варыянтау гэтай гульнi - «Рэдзьку вырываць», «Рэдзьку абiваць», «Рэдзьку каштаваць», яшя не маюць iстотных адрозненняу [2, 73-74]. Ва уах гульнях узгадваюцца таюя асобы, як пан, паш, якая «сына нарадзiла, на стоуб пасадзiла, а той звалiуся, на барану прабiуся», «матка» - сялянка, да якой пан звяртауся з просьбай даць яму рэдзьк1, каб суцешыць панi, а астатнiя дзещ выконвалi ролю рэдзьк1. Безумоуна, дзещ не асэнсоУвалi сацыяльную афарбоуку гульш, для iх была важна сама паэтапнасць працэсу, уласныя сiмпатыi «мата», якая выбрала лепшую «рэдзьку». Важна адзначыць, што дзещ выразна асэнсоУвалi узаемную залежнасць сялян i пана, сацыяльная перавага якога падкрэслiвалсяа тым, што ён заусёды прыязджау па рэдзьку на iмправiзаваным «канi» - палачцы.
Кола грамадск1х адносiнаУ, як1я адлюстроУвалiся у гульнях дзяцей, надзвычай шырокае, часам яны неслi адбггак негатыунага вопыту папярэднiх пакаленняу, напрыклад, гульш «Суд» i «Кароль i стараста» [2, 88-89]. Дзеючыя асобы - «кароль» цi «суддзя», «стараста», «злодзей» цi
«цыган» i «бедны чалавек» - абiралiся пры дапамозе 3anicaK, як1я выцягвалюя з шалю. «Бедны чалавек» пaвiнен быу здагадацца, хто «украу у яго карову» (атрымау зaпiску з надшсам «цыган» цi «злодзей»). «Кароль» щ «суддзя» прызнaчaлi дaволi жорсткае пакаранне у выглядзе «пяцi гарачых» (пящ балючых ударау па далонях) або «беднаму чалавеку» за спробу «падмануць спрaвядлiвы суд» (iгрок не здагадауся, хто злодзей), або «злодзею» щ «цыгану» за «пакражу». Як бачым, роля i пaводзiны уах дзеючых асоб цалкам iмiтуюццa у дзiцячaй гульнi i фaрмiруюць у дзiцячaй свядомaсцi адпаведныя стэрэатыпы паводзшау.
Побач з гульням^ як1я адлюстроуваюць сацыяльную структуру традыцыйнага грамадства, неабходна разгледзець гульш, яшя нясуць aдбiтaк характару узаемаадносшау пам1ж рознымi нацыянальныш меншaсцямi Белaрусi i з прадстауткаш шшых народау. Так1я гульнi з кансерватыунай структурай характэрны для кантактных рэпёнау i рэгiëнaу са змешаным складам насельнщтва, як1м i з'яуляецца тэрыторыя Белaрусi [1, 63-64]. Тут у якасщ прыклада узгадаем гульнi, назвы як1х гавораць сaмi за сябе - «Жыд», «Дзiкaры i беларусы», «Французы i беларусы» [2, 87]. Так, гульня «Французы i беларусы» змяшчае закансерваваны вопыт пaпярэднiх пакаленняу у вайне 1812 года. Щкава, што хаця гульня носiць спартыуна-спаборнщш характар, але яна пабудавана таим чынам, што групоука дзяцей, яшя у гульнi - «беларусы», заусёды перамагае.
Яшчэ адным элементам гульнявой культуры дзяцей у традыцыйным грамадстве беларусау з'яуляецца уласны дзiцячы фальклор - выкарыстанне iмi дрaжнiлaк i прыгаворак, галоуныя рысы як1х: iмпрaвiзaцыйнaсць, нак1раванасць на захаванне маральных якасцей i абарону сацыяльных нормау паводзшау, прынятых у дзiцячым aсяроддзi. На прыкладзе беларуск1х дрaжнiлкaх можна прасачыць супрацьпастауленне хлапечай i дзявочай суполак:
Дабы-дабы, Дзеукам - жабы, Тыры-тыры,
Хлопцам - сыры! [10, 387].
Щкава, што большасць таюх дражншак адлюстроувае нак1раванасць на высмейванне дзяучынак i пaдкрэслiвaе перавагу хлопчыкау. Такая aкaлiчнaсць была абумоулена вылучэннем у хлапечай свядомасщ нaкiрaвaнaсцi на больш актыуную мужчынскую сацыяльную ролю у грамадстве, як ужо адзначалася наш вышэй.
Неабходна адзначыць, што у традыцыйнай сялянскай абшчыне беларусау iснaвaлi aсaблiвыя aдносiны да дзiцячaй гульнявой культуры з боку дарослых. Так, сяляне верыт, што чалавек у дзiцячым узросце валодае прaроцкiмi якaсцямi i свaiмi гульнявымi дзеяннямi ^мггацыяй заняткау дарослых) можа прадказаць, што чакае сям'ю у будучым годзе. Беларусы верыл^ што Бог шруе дзiцячымi спрaвaмi, каб дaнесцi сваю волю да дарослых аб будучым ураджа1, хутшм нaрaджэннi дзiцяцi або смерщ каго-небудзь з родных, аб наблгжэнш вайны або эпiдэмii [11, 30-31].
Асaблiвaсцямi беларускага характару з'яуляюцца ушанаванне продкау i пачщвыя адносшы да старых людзей, як1я фaрмiрaвaлiся у дзiцячым узросце, у тым тку i сумеснымi гульнямi дзяцей з дзядам i бaбулькaмi, «здзяцшелЪ». Лiчылaся, што тaкiя сумесныя гульш быццам бы прынясуць дзiцяцi доупя гады жыцця, таму яны усяляк aбaрaнялiся белaрусaмi ад насмешак i кшнау, бо Боская кара можа спасщгнуць сям'ю такога «дaугaвечнiкa» [11, 56-57].
А.К. Байбурын пaдкрэслiвaе aсaблiвую ролю «вiзуaльнaгa коду» прадметау матэрыяльнай культуры (гаспадарчыя рэчы i швентар), як1я выкaрыстоУвaлiся у традыцыйным грамадстве для перадачы сацыяльна важнай шфармацьн [12, 225]. У дзiцячых суполках трансляцыя сацыяльнага вопыту адбывалася пры дапамозе прадметау дзвдчай матэрыяльнай культуры, у першую чаргу, цацак. На нашу думку, эвалюцыя функцыi цацш ад абрадавай, у старажытнасщ (цацка, як ахоуны сродак - засцерагаць), да гульнявой, у традыцыйным грамадстве, сфaрмiрaвaлa aсaблiвыя адносшы да дзiцячых цацак i веру сялян у прадказальныя улaсцiвaсцi дзяцей, як транслятарау Боскай волi. Н.Д. Бартрам адзначае, што найгалоунейшыЕШ рысaмi цацак сялянсшх дзяцей былi элементы рaдaсцi сaмiх дарослых сялян [13, 48]. Ташм чынам, традыцыйная дзiцячaя цацка, як прадукт творчага асэнсавання дзецьмi уласнага культурнага вопыту, служыла адначасова транслятарам усвядомленых культурных традыцый шшым дзецям i была iндыкaтaрaм жыцця усёй сям'i i нават сялянскай абшчыны.
Так1м чынам, разглядаючы гульнявую культуру дзяцей як фактар сaцыялiзaцыi у трапыпыйным грамадстве беларусау, можна вылучыць наступныя элементы, яшя суправаджалюя
творчай дзейнасцю дзщящ: традыцыйныя дзщячыя гульнi, уласны дзщячы фальклор, традыцыйныя дзвдчыя цацк1. Дзвдчыя гульнi складалiся з наступных кампанентау: жэрабя, або лiчылкi, сiмвалiчнага або канкрэтнага пакарання, як1я выконвалi сацыянарматыуную функцыю, i уласна гульнi. Развщцё iмiтацыйных гульняу адбывалася ад прасцейшых рэфлекторных iмiтацый рухау i гукау да складанай iмiтацыi дзейнасцi дарослых у сям'i i грамадстве. Спробы дзяцей адпаведнага полу у працэсе гульш спраектаваць на сябе пэуную сацыяльную ролю мужчыны цi жанчыны прыводзш да фармiравання адпаведнай адаптацыйнай стратэги. З аднаго боку, дзейнасць ташх спецыфiчных сродкау культуры, як «шстытут мацярынства» i «шстытут пастухоуства», вызначала характар гульнi: iмiтацыйныя рысы гульнi пераважалi у дзявочым калектыве, а спартыуна-спаборнщшя - у хлапечым. З другога боку, сумесныя гульш маглi мець i спартыуна-спаборнщш характар, i элементы iмiтацыi адначасова. Яны з'яулялюя адлюстраваннем сiстэмы грамадск1х i сацыяльных адносiн, пазiтыунага i негатыунага вопыту папярэдшх пакаленняу, характару адносшау да нацыянальных меншасцяу i шшых народау, што прыводзша да фармiравання адпаведных стэрэатыпау паводзiнау. Вышкам усвядомленага культурнага вопыту дзяцей была iх уласная творчая дзейнасць, якая праяулялася у дзiцячым фальклоры i дзiцячай вытворчасцi цацак, а таксама гульнях з iмi.
Лтаратура
1. Дмитриев, В.А. Опыт сравнительно-типологического анализа детских игр / В.А. Дмитриев,
B.А. Иванова // «Мир детства» в традиционной культуре народов СССР: сб. науч. тр.: в 2 ч. - Л.: ГМЭ народов СССР, 1991. - Ч. 2.- С. 56-66.
2. Казлоушчык, Ул. Аб фiзiчным выхаванш у беларусау / Ул. Казлоушчык. - Вшьня: Беларуская крынща, 1928. - 126 с.
3. Материалы по этнографии Гродненской губернии / под ред. Е.Р. Романова. - Вильно: Изд. упр. Виленского учеб. округа, 1911. - Вып. 1. - 237 с.
4. Ракава, Л.В. Гульш i забавы у дзiцячай традыцьи / Л.В. Ракава // Традыцыйная фiзiчная культура беларусау: псторыя, тэорыя, практыка: матэрыялы II рэсп. канф. па праблемах традыц. фiз. культуры беларусау. - Мшск: БДПУ, 1999. - С. 108-110.
5. Романов, Е.Р. Белорусский сборник / Е.Р. Романов. - Вильно, 1912. - Вып. 8.: Быт белоруса. - 724 с.
6. Кон, И.С. Ребёнок и общество: историко-этнографическая перспектива / И.С. Кон. - М.: Наука, 1988. - 269 с.
7. Довнар-Запольский, М.В. Крестьянские игры в Минской губ. / М.В. Довнар-Запольский // Живая старина. - 1894. - Вып. 3-4. - С. 203-208.
8. Дзящныя гульш / сабрала i апрацавала Л. Чарняуская. - Вшьня: Друкарня «ZNICZ», 1919. - 16 с.
9. Гульш, забавы, црышчы / склад.: А.Ю. Лозка. - Мшск: Беларуская навука, 1996. - 532 с.
10. Дзщячы фальклор / склад.: Г.А. Барташэвiч. - Мшск: Навука i тэхшка, 1972. - 734 с.
11. Никифоровский, Н.Я. Дяциныя бавы / Н.Я. Никифоровский // Этнографическое обозрение. -1897. - № 3. - С. 21-66.
12. Байбурин, А.К. Семиотический статус вещей и мифология / А.К. Байбурин // Материальная культура и мифология: сб. Музея антропологии и этнографии. - Л.: Наука, 1981. - Т. XXX. -
C. 215-226.
13. Бартрам, Н.Д. Игрушка / Н.Д. Бартрам // Избранные статьи. Воспоминания о художнике. -М.: Советский художник, 1979. - 173 с. - С. 45-57.
Summary
The article is dedicated to the research of children culture of play as a socialization factor in the tradition byelarussian society of the second half of the 19th and the beginning of the 20th century. The analyses of such elements of playing culture as traditional children games, children folklore and toys allowed to identify their major role in the children's process of social upbrining.
Пастутла у рэдакцыю 31.01.06.
