CC BY
32УДК 37.018.12
Т. У. Жукоуская, выкладчык (БДТУ)
ПЕДАГАГ1ЧНАЯ КУЛЬТУРА БАЦЬКОУ ЯК ЧАСТКА АГУЛЬНАЙ КУЛЬТУРЫ ЧАЛАВЕКА
У прапануемай публшацьп на аснове анал1зу кнуючых у навуцы падыходау удакладняецца паняцце «педагапчная культура бацькоу». Вызначаны i ахарактарызаваны яе структурныя кам-паненты i узроуш сфар]шраванасщ.
Адным з тактычных падыходау у вырашэнш супярэчнасцей пам1ж узроунем адукаванасщ бацькоу, якая значна узрасла у апошш перыяд, i невысоким узроунем ix кампетэнтнасщ у разу-менн1 мэт, задач, зместу i метадау сямейнага выхавання можа стаць выкарыстанне актыуных метадау у працэсе фарм1равання педагапчнай культуры бацькоу.
In this article we specify the notion «pedagogical culture of parents» on basis of the analysis of the existed approaches in science, we also define and characterize its structural components and levels of formation.
One of the tactical approaches in solving the contradiction between the increased level of parents' scholarship and the low level of their competence in understanding the goals, tasks, meaning and methods of family upbringing, may become the usage of active methods in the process of forming the parents' pedagogical culture.
Уводзшы. У апошшя гады эканам1чная 1 пал1тычная атуацыя у грамадстве давол1 рэзка змяншася 1 гэта ютотным чынам пауплывала на функцьи сямЧ як сацыяльнага шстытута. Ся-мейныя адносшы перажываюць крызю. Адука-цыйныя магчымасщ, яюя узрасл1 таксама у апошш час, не садзейшчаюць павышэнню кампетэнтнасщ бацькоу у пытаннях выхавання. Мы усё часцей наз1раем у студэнцкай моладз1 бескультур'е, хамства, цышзм, абыякавасць, брыдкаслоуе 1 шшыя негатыуныя з'явы. Ус1м вядома, што аснова выхавання, культура па-водзш маладога чалавека заусёды закладвалюя у сямЧ, залежыл1 ад культуры бацькоу. Таму сучасныя сацыякультурныя умовы дыктуюць неабходнасць па-новаму асэнсаваць праблему культуры бацькоу.
Старажытнейшы выхаваучы шстытут, сям'я, на працягу мнопх стагоддзяу быу адзшай фор-май падрыхтоую маладых людзей да жыцця 1 працы. I сёння вядучая роля сямЧ у выхаванш моладз1 прызнана сусветным грамадствам, за-фшсавана у шэрагу м1жнародных дакументау, у тым л1ку у Канвенцьп па правах дз1цящ. Сям'я разглядаецца як першы I у ¿дэале апошш рубеж аховы дзяцей [1].
Асноуная частка. Ва умовах эканам1чнага 1 пал1тычнага рэфармавання грамадства адбыла-ся пераацэнка культурных 1 сацыяльных каш-тоунасцей, норм 1 адносш. Усё гэта не магло не закрануць сям'ю як сацыяльны 1 выхаваучы ш-стытут. Сям'я сутыкнулася з новым! праблема-мк супярэчнасць пам1ж маладзёжнай субкуль-турай I каштоунасцям1 «дарослай» культуры; барацьба бацькоу за «выжыванне» 1 абумоуле-ныя гэтым бескантрольнасць 1 усёдазволенасць дзяцей; даступнасць для непауналетшх алкаго-лю, наркотыкау, тытунёвых вырабау, азартных
гульняу i г. д.; пагаршэнне пс1халапчнага стану падлеткау (неурозы, юнацю сущыд i спробы да яго, комплексы непаунавартасщ); рост агульна-адукацыйнага узроуню бацькоу i адначасова HÍ3KÍ узровень педагапчнай культуры; зшжэнне аутарытэту навучальных устаноу. У вышку мно-пя сучасныя бацью аказашся не гатовым1 да вы-канання сваёй асноунай функцьи - выхаваучай. У гэтым сэнсе выключна важнае значэнне мае авалоданне бацькам1 спецыф1чным1 ведам1 i навыкам! выхавання, што мнопя навукоуцы тракту-юць як педагапчная культура [2].
Немагчыма вызначыць сутнасць паняцця «педагапчная культура бацькоу» без разгляду тэрмша «культура». Культура - з'ява склада-ная, таму ёй аддаюць шмат yBari шэраг навук: фшасоф1я, сацыялопя, культуралопя, эстэты-ка i г. д. Па звестках ЮНЕСКА, юнуе звыш 600 розных азначэнняу таго, што можна на-зваць культурай.
Слова культура (cultura) лащнскага пахо-джання, што у першапачатковым значэнш - апра-цоука i догляд зямл1, каб зрабщь яе прыгоднай для задавальнення чалавечых патрэб [3]. Kari ж чалавек пачау выдзяляць сябе з прыроды, да яго прыйшло разумение значнасщ уласнай ак-тыунасщ, арыентаванай не толью на вытвор-часць матэрыяльных каштоунасцей, але i ду-хоуных, на удасканаленне яго здольнасцей, аба-гачэнне яго духоунасщ [4].
У слоушку «Семейное воспитание» педагапчная культура бацькоу разглядаецца як «составная часть общей культуры человека, в которой воплощен накопленный человечеством опыт воспитания детей в семье и которая служит основой собственно педагогической деятельности отца и матери, помогает им избегать традиционных ошибок в семейном воспитании
140
ISSN 1683-0377. Труды БГТУ. 2011. № 5. История, философия, филология
и находить верные решения в нестандартных ситуациях» [1].
Прадстаунш педагапчнай навую пры вы-вучэнш педагапчнай культуры як спецыф1ч-най асабл1васщ бацькоу трактуюць гэта нас-тупным чынам: I. В. Грабеншкау разглядае дадзенае паняцце як педагапчную культур-насць бацькоу, г. зн. «совокупность уровней педагогической подготовленности и развития определенных качеств отцов и матерей, отражающихся в процессе деятельности по семейному и общественному воспитанию» [5]; В. В. Чэчэт л1чыць, што гэта не толью педага-пчная падрыхтаванасць, але I «зрелость родителей как воспитателей, которая дает реальные положительные результаты в процессе семейного и общественного воспитания детей, опыт воспитания детей в семье, приобретенный разными категориями родителей непосредственно в своей стране, других странах, а также взятый из народной семейной педагогики» [6]. Як умение анал1заваць, планаваць, аргашзоуваць выха-ваучую дзейнасць, ствараць пэуны стыль 1 тон адносш разглядае дадзенае паняцце Л. I. Малян-кова [7]. Навуковец Т. А. Кушкова педагапчную культуру азначае як «компонент общей культуры человека, в котором находит отражение накопленный предыдущими поколениями и непрерывно обогащающийся опыт воспитания детей в семье» [5].
Навукоуцы л1чаць, што крытэрыям1 сфар-м1раванасщ педагапчнай культуры бацькоу з'яуляюцца: усведамленне мэт 1 задач выха-вання дзяцей у сям'ц усведамленне рол1 педага-пчных, пс1халапчных, медыцынсюх, прававых ведау у выхаванш; назапашванне ведау 1 вопы-ту выхавання дзяцей у сям'ц усведамленне рол1 спрыяльнага сямейнага маральна-пс1халапчна-га ктмату у выхаванш дзяцей; факт рэфлексп. Педагапчная культура бацькоу мае складаную структуру 1 уяуляе сабой адзшства матывацый-нага (аутарытэтнасць, нацэленасць), штэлекту-альнага (педагапчная эрудыцыя, прагназаван-не), эмацыйна-валявога (настойтвасць, цярпен-не, прынцыповасць, самавалоданне), дзейсна-практычнага (педагапчная самаадукацыя, кан-сультаванне), экзютэнцыяльнага (экзютэнцыя -унутранае быццё чалавека, яго непауторнасць, ¿ндывщуальнасць) (самаацэнка, самаанал1з, са-мавыхаванне) кампанентау.
1снуюць розныя узроуш сфарм1раванасщ педагапчнай культуры бацькоу. Паказчыкам1 высокага узроуню з'яуляюцца: ¿мкненне авало-даць вопытам выхавання дзяцей у сям'ц нацэленасць на дасягненне станоучых вышкау выхавання; ¿мкненне заваяваць станоучы бацькоу-сю аутарытэт; жаданне быць добрым бацькам, мащ, прыкладам для уласнага дзщящ; веданне
асноу педагогш, пс1халогп, ф1з1ялогп, медыцы-ны; веданне узроставых 1 ¿ндывщуальных асаб-л1васцей дзщящ; перажыванне разам з дзщящ яго праблем, няудач, радасцей, дасягненняу; умение валодаць сабой ва узаемаадносшах з дзщящ; настойл1васць, цярпенне у дасягненш мэт выхавання; сувязь з выхавальшкам1, нас-таушкам1, выкладчыкам1, пс1холагамц умение находзщь кампрамю I г. д.
Сярэдш узровень характарызуецца невысо-кай защкауленасцю навшам1 у галше выхавання 1 адукацьп, усведамленнем мэт 1 задач выхавання без ул1ку узроставых 1 ¿ндывщуальных асабл1васцей дзщящ, аднастайнасцю метадау I сродкау выхавання, адмауленнем вопыту выхавання папярэдшх пакаленняу, недастатко-вым узаемадзеяннем з вучэбна-выхаваучым1 установам1.
Бацью з шзюм узроунем педагапчнай культуры не маюць дастатковых ведау па педагоп-цы 1 пс1халогп, не толью усведамляюць мэт 1 задач выхавання, у спрэчных педагапчных спуа-цыях не могуць знайсщ кампрамю, у адмоуных вышках выхавання бачаць в1ну толью вучэбна-выхаваучых устаноу, сродкау масавай шфарма-цьи, не умеюць упрауляць сва1м эмацыйна-псь халапчным станам, пастаянна канфлштуюць з дзецьмь У вышку усё гэта прыводзщь да выха-ваучых памылак.
Думаецца, што у сучасных умовах, кат значна узрос адукацыйны узровень бацькоу, неабходна як мага больш ствараць умоу для рэатзацьп патрэб бацькоу у ¿х самаразвщщ I самаадукацьп. Кантакт педагогау, пс1холагау з бацькам1 павшен насщь не толью шфармацый-ны характар, а мець актыунае узаемадзеянне з выкарыстаннем разнастайных метадау праб-лемнага 1 разв1ваючага навучання 1 выхавання. Актыуныя метады забяспечаць актьтаза-цыю разумовай дзейнасц1 бацькоу, пастаяннае ¿х далучэнне да працэсу узаемадзеяння школы, шстытута, ун1верс1тэта 1 сям'1; павышаную ступень матывацьп; высок! эмацыйны узровень, рэфлекс1уную актыунасць.
Асноуны прынцып эфектыунага педагаг1ч-нага сродку знос1н - гэта прынцып «не на-шкодзь». У медыцынскай практыцы ёсць паняцце «ястрагешя» [8]. Так называюць неспрыяль-ныя змены у пс1хщы пацыента, як1я выкл1каны памылкам1 урача падчас знос1н з хворым: як сказау, што сказау, як1м тонам, як паглядзеу. У педагаг1чнай практыцы таксама ёсць такое ж паняцце - «дыдактагешя» [8]. Гэта негатыуны пс1х1чны стан навучэнца, як1 выктканы пару-шэннем педагаг1чнага такту з боку выхавальн1-ка (настаун1ка, выкладчыка, трэнера, бацькоу). Вокрык, пагроза, абраза, запужванне з боку выкладчыка, выхавальшка, бацьк1 фарм1руе у
маладога чалавека павышаную эмацыйна-асо-басную залежнасць, недахоп самастойнасщ, няу-пэненасць у сабе, нерашучасць, пачуццё паста-яннай незадаволенасщ, упартасць. 3 другога боку, паблажшвасць, усёдаравальны стыль у выха-ваучым 1 навучальным працэсе таксама неда-пушчальны, бо перашкаджае дзщящ, навучэнцу выпрацоуваць пачуццё самакантролю I стварае неспрыяльныя умовы для засваення ведау. У асяродку бацькоу, настаушкау распаусюджа-на памылковая думка, што чым больш паблаж-л1ва яны адносяцца да маладога чалавека, тым спрыяльней выглядаюць у яго вачах. Але, як ш дз1уна, дзецям, навучэнцам больш падабаецца умераная строгасць, бо паблажтвасць яны рас-цэньваюць як прыкмету слабасщ, бесхарактар-насщ. Таму бацью, выкладчыю павшны умела спалучаць строгасць I патрабавальнасць з доб-разычл1вым1 адносшам1 да дзяцей, навучэнцау.
Немалаважным фактарам, яю неабходна ушч-ваць кожнаму выхавальшку, з'яуляецца узаема-дзеянне дз1цящ, падлетка з сацыяльным акру-жэннем. Гэты кантакт носщь складаны 1 у мно-пм канфлштны характар. Вядома, што для падлетка кантакт з аднагодкам1 з'яуляецца най-больш значным. Разам з тым гэтыя суадносшы 1 найбольш канфл1ктагенныя. Сварю з равесшка-м, непрыманне з ¿х боку парушае душэуную раунавагу падлетка. А каш яшчэ спуацыя узмац-няецца канфлштам з бацькам1, яюя не разуме-юць прычын рэзкасщ, раздражняльнасщ, грубас-щ у паводзшах сына щ дачю, то у падлетка можа узшкнуць пачуццё загнанасщ, жыццёвага тушка. Таму вельм1 важна бацькам умець дакладна 1 своечасова рэагаваць на крытычныя жыццёвыя спуацьи. Трэба зазначыць, што адным з асноу-ных правш паспяховых педагапчных зносш з'яуляецца: «Гаварыць пра спуацьи, а не пра асобу I яе характар». Яно спрауджваецца пры любых непаразуменнях, яюя узшкаюць пам1ж бацькам1 1 маладым чалавекам. Прывядзем прык-лад: навучэнец разл1у фарбы. Звяртаючыся да спуацьи, настаушк скажа: «Я бачу, хтосьщ раз-л1у фарбу. Нам патрэбна вада I ануча», а звяртаючыся да характару дз1цящ: «Ты таю нехлямяж-ны. Чаму ты таю нядбалы?»
Немалаважным фактарам узаемаадносш бацькоу I дзяцей з'яуляецца небяспека пахва-лы. Уплыу пахвалы будзе дабратворным, кал1 бацью ацэньваюць намаганш 1 дасягненш дз1-цящ, а не яго характар. Прадуктыуная пахвала павшна грунтавацца на рэалютычным, аб'ек-тыуным ашсанш дзеянняу дз1цящ. Трэба адзна-чыць, што пахвала не павшна утрымл1ваць па-
раунання поспехау, вышкау або асобасных якасцей дзщящ з дасягненням1 равесшкау. Пахвала-параунанне не спрыяе фарм1раванню пачуцця самаацэню, самауспрымання асобы, стварае умовы для фарм1равання у яе негатыу-най устаноую I зайздрасщ у адносшах да больш удачл1вага равесшка.
Эфектыунасць педагапчных намаганняу бацькоу будзе толью узрастаць, кат яны пастаянна будуць падкрэсл1ваць сваю павагу да дзяцей. Прытрымл1ванне правша ветл1васщ дазволщь бацькам у любой спуацьи заставацца на давол1 высоюм узроуш культуры 1 падымаць да яго маладых людзей.
Заключэнне. Таюм чынам мы разглядаем педагапчную культуру бацькоу як частку агуль-най культуры чалавека, якая уключае вопыт выхавання дзяцей, падлеткау у сямЧ, назапаша-ны папярэдшм пакаленнем, спецыяльна набы-тыя пс1холага-педагапчныя веды 1 уменш, яюя свядома прымяняюцца у працэсе сямейнага 1 грамадскага выхавання падрастаючага пакален-ня, а таксама працэс пастаяннага самаудаскана-лення як асобы 1 выхавальшка.
Лпаратура
1. Семейное воспитание: краткий словарь / сост. И. В. Гребенников, Л. В. Ковинько. - М.: Политиздат, 1990. - С. 121, 179.
2. Гребенников, И. В. Повышение педагогической культуры родителей как основа совершенствования семейного воспитания школьников: учеб. пособие / И. В. Гребенников. - М.: Просвещение, 1991. - С. 10, 16.
3. Философский энциклопедический словарь. - М.: ИНФРА-М, 1997. - С. 229.
4. Роль культуры в формировании личности / Е. М. Бабосов [и др.]; науч. ред. Е. М. Бабосов. -Минск: Наука и техника, 1980. - С. 192.
5. Куликова, Т. А. Семейная педагогика и домашнее воспитание: учебник / Т. А. Куликова. - 2-е изд., испр. и доп. - М.: Академия, 2000.- С. 170.
6. Чечет, В. В. Педагогика семейного воспитания: учеб. пособие / В. В. Чечет. - Мозырь: ООО ИД «Белый Ветер», 2003. - С. 214.
7. Маленкова, Л. И. Теория и методика воспитания: учеб. пособие / Л. И. Маленкова. - М.: Педагогическое общество России, 2002. -С. 182.
8. Булыка, А. М. Слоушк шшамоуных слоу: у 2 т. / А. М. Булыка. - Мшск: БелЭн, 1999. -Т. 1: А-Л. - С. 434; Т. 2: М-Я. - С. 735.
Паступгла 30.05.2011
