CC BY
44
ИСТОРИЧЕСКИЕ НАУКИ
УДК 94 (476): 39: 008 "1991-2004"
РАЗВ1ЦЦЁ АДУКАЦЫ1 ЭТН1ЧНЫХ СУПОЛЬНАСЦЯУ БЕЛАРУС1
У 1991-2004 ГАДАХ
Е.Н. ОБУХОВА
Гродненский государственный университет имени Янки Купалы, г. Гродно, Республика Беларусь
Для этшчных супольнасцяу, што пражываюць у шшамоуным асяродда, важнейшым з'яуляецца передача этнакультурнага вопыту наступным пакаленням, выхаванне дзяцей у адпаведнасщ з уласнымi традыцыямi i звычаямi. Спецыяльна арганiзаваны навучальны працэс дазваляе не толькi сфармiраваць у дзяцей цэласную этнiчную самасвядомаць, але iнтэграваць у склад этнiчнай су-польнасцi, дапамагае устанавщь кантакты з замежнымi часткамi этнасу праз вывучэнне лтара-турнай мовы, гiсторыi свайго народа. Ва умовах культурнай ушфшацьи, калi малыя этнiчныя су-польнасщ страчваюць у сваiм побыце мнопя культурныя элементы, актуальным з'яуляецца да-лучэнне да этнакультурных каштоунасцяу не толью дзяцей, але моладзi i старэйшага пакалення.
Навуковае даследаванне развщця адукацыi этнiчных супольнасцяу Беларусi пачалося з другой паловы 1990-х гг., калi ужо быу напрацаваны пэуны досвед дзейнасцi у гэтай сферы. Гэтай тэме былi прысвечаны артыкулы В.Ф. Касовiч, В.1. Мацюшэнкi, В.П. Паулоускай, С.А. Яцкевiча [1; 2; 3; 4]. Развщцё адукацыi польскай i iншых этнiчных супольнасцяу на Гродзеншчыне у 90-х гг. ХХ - пачатку ХХ1 стст. разглядалася у артыкулах М.Я. Калацэй i Н.Л. Улейчык [5; 6; 7; 8; 9; 10]. Ад-нак у айчыннай гiстарыяграфii не было праведзена комплекснага даследавання развiцця адукацып этнiчных супольнасцяу у масштабе рэспублш у постсавецкi час. Мэта дадзенага артыкула - рас-крыць асаблiвасцi станаулення адукацыi этнiчных супольнасцяу у Беларус у 1991 - 2004 гг. Таю храналапчны адрэзак выбраны у адпаведнасцi з логiкай развщця сацыякультурнай сферы Бела-русi: шжняя мяжа адпавядае стварэнню незалежнай Рэспублш Беларусь, у вынiку чаго змяншся умовы ажыццяулення культурна-асветнiцкай дзейнасцi, верхняя - прыняццю новых рэдакцый за-конау «Аб нацыянальных меншасцях у Рэспублщы Беларусь» (ад 5.01.2004 № 261-З) i «Аб культуры у Рэспублщы Беларусь» (ад 18.05.2004 № 282-З), у яюх была заканадауча замацавана мадэль культурнага развщця этшчных супольнасцяу, што склалася за папярэдш перыяд.
Польская этнакультурная адукацыя. Сярод этнiчных супольнасцяу першымi адраджэннем адукацыi занялiся палякi яшчэ у канцы 1980-х гг., калi у асобных школах Гродзенскага раёна пачалюя факультатыуныя заняткi па польскай мове [11, s. 6; 5, с. 256]. Набыццё дзяржаунага су-верэштэту Рэспублiкай Беларусь значна актывiзавала працэсы нацыянальна-культурнага адрадж-эння польскай этшчнай супольнасцi. У 1991/1992 навучальным годзе ужо больш за 10 тыс. навучэнцау вывучалi польскую мову як прадмет цi факультатыу, у гуртках i курсах па выбары у 280 школах Брэсцкай, Гродзенскай, Вщебскай i Мiнскай абласцей, а таксама горада Мшска [12, арк.34]. Большая частка навучэнцау пражывала у Гродзенскай вобласцi, дзе у 30 школах 1360 дзяцей вывучалi польскую мову як прадмет, 5666 вучняу у 134 школах займалюя яе вывучэннем на факультатыуных занятках [13, арк.1 адв.]. У 1993/1994 навучальным годзе польскую мову вы-вучалi ужо 14,3 тыс. вучняу у 310 школах Беларус (з iх 73 % - у Гродзенскай вобласщ) [4, с.16]. У перыяд з 1994 па 2000 гг. колькасць навучэнцау, што вывучалi польскую мову у форме прадмета i факультатыва у дзяржауных агульнаадукацыйных школах, стабшьна перавышала 9000, з 2000 г. намецшася агульная тэндэнцыя да яе зшжэння, i у 2005 г. яна склала 7394 вучня [14, с.50, таблiца].
Польская грамадскасць iмкнулася да арганiзацыi паунавартаснага вучэбна-выхаваучага працэса на польскай мове у сярэднiх школах. У 1991 г. у сярэдшх школах № 3 i 23 горада Гродна адкрылюя першыя польскамоуныя класы, дзе навучалася 49 першакласнiкаy [7, с.305]. У 1993 г. з'явшся польскiя класы у сярэднiх школах Гродна (№ 17 i 25), Ваукавыска (№ 2), Мiнска (№ 1), Брэста (№ 9), а таксама у Наваградку, Лiдзе, Сапоцкiне, вёсках Больщшю i Пашковiчы Вора-наускага раёна Гродзенскай вобласщ [2, с.28; 15]. У 1995/1996 навучальным годзе у Беларуа 517 вучняу навучалiся на польскай мове, з iх 421 навучэнец пражывау у Гродзенскай вобласщ [16, арк.375]. У другой палове 1990-х гг. колькасць вучняу, яюя навучалюя на польскай мове, рэзка
3
узрасла пасля адкрыцця дзяржауных сярэднiх школ з польскай мовай навучання у 1996 г. у Гродне i у 1999 г. у Ваукавыску. Выпускнiкi школ i класау з польскай мовай навучання арыентавалюя, у першую чаргу, на працяг навучання у Польшчы [8, с.61; 10, с.334]. У 2000/2001 навучальным годзе колькасць вучняу, якiя навучалiся на польскай мове, дасягнула 903 чалавею, аднак у 2004 г. адбылося знiжэнне да 656 чалавек (узровень 1996/1997 навучальнага года). Тыя ж тэндэнцьп былi характэрны для дынамш колькасцi вучняу у самiх польсюх школах з той толькi рознщай, што у iх максiмальная колькасць вучняу назiралася у 2001/2002 навучальным годзе [17, с.51, 53, таблща; 18, с.37, 38, таблiца; 19, с.22, 23, таблiца; 20, с.21, таблiца 3.10; 21, с.51, таблща]. Скарачэнне коль-касцi навучэнцау было абумоулена як наступствамi дэмаграфiчнага крызюу, якi пачауся у Беларусi у 1993 г., так i складанасцямi з працауладкаваннем пасля заканчэння польсюх навучальных уста-ноу [19, с.140].
Першаснае знаёмства з польскай мовай i культурай адбывалася у дзяржауных дзщячых даш-кольных установах. У 1994/1995 навучальным годзе у дзщячых садках Гродзенскай вобласщ дзей-шчала ужо 19 гурткоу, дзе вывучалi польскую мову 262 дзiцяцi [2, с.28]. У далейшым гэты паказ-чык вырас: у 2004/2005 навучальным годзе у 39 дзiцячых садах Гродзеншчыны у 61 гуртку польскай мовы займалiся 778 дзяцей [22]. Падобныя гурткi у дзщячых садках былi таксама аргашзава-ны у Брэсцкай i Вiцебскай абласцях, аднак у iх займалася значна меншая колькасць дзяцей [2, с.28].
Для польскай мовы шырока распаусюджанай формай навучання былi гурткi, яюя дзейнiчалi як пры школах, так i пры пазашкольных установах. У 1997/1998 навучальным годзе у гуртках i на факультатывах вывучала польскую мову 11028 дзяцей [23, s.267]. Па дадзеных грамадскага аб'яднання «Польска мацеж школьна», польскую мову на пазакласных занятках у 2002/2003 навучальным годзе вывучала 15937 асоб, у 2004/2005 навучальным годзе - 6424 чалавека [24].
Польсюя грамадсюя аб'яднанш актыуна арганiзоУвалi грамадскiя школы, яюя дзейнiчалi пера-важна на базе iх офiсаУ i «Дамоу польсюх» [25]. Польскiя грамадскiя школы былi досыць шматлiкiя. Напрыклад, у грамадскай суботне-нядзельнай школе пры «Клубе польсюм» у Бара-навiчах у 1993 г. вучылася 380 дзяцей [26], у 1995 г. - 240 вучняу [27]. У 2004 г. у грамадскай польскай школе iм. Л. Нарбута горада Лды займалася 190 чалавек, у Брэсце пры «Клубе поль-сюм» кожны год вучылася каля 400 чалавек [28]. Па дадзеных грамадскага аб'яднання «Польска мацеж школьна», колькасць дзяцей у грамадсюх школах у 2000-х гг. паступова змяншалася: у 2003/2004 навучальным годзе яна складала 2669 чалавек, у 2004/2005 навучальным годзе - 1050 чалавек [24].
Падлiчыць агульную колькасць навучэнцау, ахопленых рознымi формамi польскай этнакуль-турнай адукацып, досыць складана, паколькi не вялося дакладнай статыстыкi па пазашкольных формах навучання. У 1997/1998 навучальным годзе 19353 дзяцей у 325 школах вывучалi польскую мову у розных формах, з iх 12835 у Гродзенскай вобласщ [23, s.267]. У пачатку 2000-х гг. па ста-тыстыцы грамадскага аб'яднання «Саюза палякау на Беларуси польскую мову у розных формах вывучала каля 20 тыс. вучняу, у 2004 г. гаварылася ужо аб 21,5 тыс. асобах [29; 30, s.4].
Польсюя грамадсюя арганiзацыi таксама займалiся асветай моладзi i дарослых. У Гродне гра-мадскiм аб'яднаннем «Польска мацеж школьна» былi арганiзаваны Грамадскi лщэй (1995 г.) i Унiверсiтэт Трэцяга узросту (1997 г.). У лiцэi рыхтавалi жадаючых для паступлення у польскiя ВНУ. На занятках вывучалi польскую мову i лiтаратуру, псторыю i геаграфiю Польшчы, прыро-дазнаучыя i матэматычныя прадметы, выкладауся курс польскай культуры, дзе слухачы вучылюя польскiм народным песням i танцам, адзначалi традыцыйныя польскiя святы [31]. Ва Ушверсгоце Трэцяга узросту у 2001 г. было 130 слухачоу ва узросце ад 45 да 85 гадоу з лiку польскай грамадс-касцi Гродна, якiя вывучалi польскую мову, гiсторыю [32].
Украшская этнакультурная адукацыя пачала развiвацца у 1991/1992 навучальным годзе, калi па шщыятыве мiжраённага таварыства украiнскай мовы «Просвга» (Асвета) у некалькiх школах Кобрына i Драгiчына 312 дзяцей пачалi вывучаць украiнскую мову [33]. У 1992 г. пры школах Кобрына i Кобрынскага раёна юнавала 14 груп вучняу, арганiзаваных «Просвггою», якiя вывучалi украiнскую мову у гуртках, у 1994 г. таюх груп засталося толькi шесць [34]. У Брэсце у сярэдзiне 1990-х гг. мова i гiсторыя Украшы вывучалiся у сярэднiх школах № 17 i 27 [35, с.30]. Па дадзеных Галоунага iнфармацыйна-аналiтычнага цэнтра Мшютэрства адукацыi Рэспублiкi Беларусь, вывучэнне украiнскай мовы у школах Беларус (як можна меркаваць, некальюх гарадскiх школах Гомельскай вобласцi i Брэста (да 1999 г.)) [36, с.42, таблiца; 18, с.35, таблща]) у якасщ прадмета цi факультатыва пачалося з 1996/1997 навучальнага года, колькасць вучняу вагалася ка-
ля лiчбы 100 чалавек [14, с.50, таблща]. У Брэсце з 2002 г. занятю па вывучэннi украшскай мовы аднавiлiся у выглядзе факультатыва пры гарадскiм лiцэi № 1 [35, с.30].
Няшмат звестак захавалася пра yкраiнскiя нядзельныя школы. Вядома, што падобная школа працавала з 1998 г. пры мшскай сярэдняй школе № 80 [37]. У 2000 г. у Брэсце дзейшчала школа украшазнауства, дзе працавала 5 настаушкау. Дзецi з розных школ горада вывучалi yкраiнскую i англшскую мовы, вучылiся вышываць, быу аргашзаваны хор. Школа мела фiлiял у сярэдняй школе № 25, дзе былi аргашзаваны два вакальных калектывы, якiя вывучалi фальклор Брэстчыны [38].
У пачатку 1990-х гг. у Беларусi адраджаецца яурэйская этнакультурная адукацыя. Першыя класы, дзе дзещ вывучалi iyрыт, гiсторыю яурэйскага народа i геаграфiю Iзраiля, пачалi працаваць на базе сярэдняй школы № 132 горада Мшска, у 1993 г. у iх навучалася 126 дзяцей, а у 1994 г. ужо 150 [39, с.6; 40, с.158]. У Гомелi з 1994/1995 навучальнага года пачала працаваць пачатковая школа-сад «Ащква», дзе вывучалюя iyрыт, гiсторыя i культура яурэйскага народа [1, с.167]. З сярэд-зiны 1990-х гг. у дз^чых садках Гомеля («Ащква»), Вiцебска (№ 50) i Мiнска працавалi даш-кольныя групы з вывучэннем iyрыта [1, с.167]. У пачатку 2000-х гг. падобныя групы адчынiлiся у Бабруйску, Пiнску i Брэсце [41]. У 1994/1995 навучальным годзе 212 дзяцей вывучалi яурэйскую мову у дзяржауных школах, у 2001/2002 навучальным годзе - ужо 441, далей колькасць вучняу зшжалася. У 2004 г. Мшютэрствам адукацыi Рэспублiкi Беларусь адзначалася адсутнасць дзяцей, што вывучалi яурэйскую мову у Гомельскай вобласщ [14, с.50, таблiца].
Недзяржауныя школы былi адкрыты яyрэйскiмi арганiзацыямi у Бабруйску i Пiнску. 1урыт вы-вучауся там як прадмет, як i у класах, што дзейнiчалi на базе дзяржауных агульнаадукацыйных школ [41]. Агульнаадукацыйная яурэйская школа-iнтэрнат «Бейс-Агарон» у Пiнску працуе з 2000 г. У першы год у яе паступш 25 хлопчыкау з розных гарадоу Беларусi. У наступным годзе быу аб'яулены набор i хлопчыкау, i дзяучынак, якiя займалюя паасобна. У школе вывучалi агульнааду-кацыйныя прадметы, iyрыт i яурэйсюя традыцыi. Выпускнiкi мелi магчымасць працягнуць сваю адукацыю за мяжой [42].
У 1993 г. у Беларус працавала 13 яурэйсюх нядзельных школ, дзе вучылася каля 1000 дзяцей. У далейшым iх колькасць узрастала: у 1995/1996 гг. у Беларусi працавала 16 падобных школ, у 1998 г. - 21, у 2003 г. - 19 [35, с.19; 43, с.15; 44]. У iх праграму yваходзiлi iyрыт, музыка i спевы, вывучэнне псторып яурэйскага народа, традыцый iyдаiзма [40, с.158].
Яyрэйскiмi грамадскiмi арганiзацыямi надавалася значная увага адукацыi i асвеце дарослых. У лютым 1995 г. у Мшску быу створаны Яурэйсю yнiверсiтэт, у праграме якога былi такiя прадметы, як iyрыт, англшская мова, «Гiсторыя яурэяу Беларусi», «Псторыя яyрэйскiх арганiзацый i устаноу Беларуси», «Псторыя яурэйскага мастацтва», «Найстаражытная псторыя яурэйскага народа» i iнш. [43, с.15]. Ва ушверсгоце працавалi 17 дактароу i кандыдатау навук, выкладанне вялося на рускай мове, фшансаванне ажыццяулялася за кошт Амерыканскага Яурэйскага Аб'яднанага Размерка-вальнага Камiтэту «Джойнт», а заняткi праходзiлi у памяшканш Беларускага дзяржаунага Унiверсiтэта [45, с.67]. У Мiнску i Вiцебску з сярэдзшы 1990-х гг. працавау Адкрыты ушверсгот Iзраiля, якi прадугледжвау завочнае навучанне [43, с.15].
З верасня 1999 г. у Беларусюм дзяржауным ушверсгоце пачау працаваць Мiжнародны гу-манiтарны iнстытут iмя Марка Шагала, створаны на базе Яурэйскага ушверсгота [46, с.100]. Дапамогу у яго функцыянаванш аказвау Амерыканскi Яурэйсю Аб'яднаны Размеркавальны Камiтэт «Джойнт», найважнейшым партнёрам 1нстытута выступау Ерусалiмскi яyрэйскi ушверсгот. У 1нстытуце навучанне вялося па спецыяльнасцях «Замежныя мовы», «Дызайн», «Ар-хiтэктура», «Культуралогiя» i «Маркетынг», былi адкрыты чатыры кафедры, у тым лiку iyдаiкi [47]. Студэнты вывучалi гiсторыю яурэйскага народа i цывшзацып, iyрыт, гiсторыю яурэйскай лiтаратуры i мастацтва. Аднак у вераснi 2003 г. выйшау загад Мiнiстра адукацып Рэспублiкi Беларусь аб спыненш дзейнасцi Мiжнароднага гуманiтарнага iнстытута [48], i у лютым 2004 г. гэтая установа была зачынена [46, с.100]. Прычыны закрыцця iнстытута агучаны не былi.
Л^оуская этнакультурная адукацыя. З пачатку 1990-х гг. пачалося выкладанне л^оускай мовы у трох дзяржауных школах Воранаускага i Астравецкага раёнау Гродзенскай вобласцi. У 1991/1992 навучальным годзе у гэтых школах 101 чалавек вывучау лiтоУскую мову [13; 3, с.37]. На працягу 1991-2004 гг. л^оуская мова выкладалася у школах, размешчаных у раёнах кампакт-нага праж^1вання лiтоУцаУ: у Пеляскай i Больцiшскай базавых школах Воранаускага раёна, Гер-вяцкай, Прскай, Рымдзюнскай сярэднiх школах Астравецкага раёна Гродзенскай вобласщ з бела-рускай мовай навучання [49; 50, арк.152]. Колькасць дзяцей, што вывучалi л^оускую мову у форме прадмета i факультатыва, з 1994 па 2004 гг. не была пастаяннай, вагаючыся каля сярэдняга значэння 56 чалавек [14, с.50, таблща].
У 1992/1993 навучальным годзе у вёсцы Пеляса Воранаускага раёна Гродзенскай вобласщ пачала сваю працу базавая (пазней - сярэдняя) недзяржауная школа з л^оускай мовай навучання (лiцэнзiя Мшютэрства адукацыi Рэспублiкi Беларусь ад 23 лшеня 1993 г., прадоужана у 1999 г.) [51, арк.54; 52, с.107]. Заснавальнiкамi школы з'яулялiся Фонд культуры i Мiнiстэрства асветы i навукi ЛiтоУскай Рэспублiкi. У першы год пасля адкрыцця у школу хадзша толькi 11 дзяцей, у 1995/1996 навучальным годзе там займалася 40 вучняу [53, с.100], у 1999 годзе - 60 вучняу [54]. У школе разам з мясцовай грамадскай аргашзацыяй л^оуцау «Пмщне» адзначалiся нацыянальныя i дзяржауныя святы Беларус i Лiтвы. Утрыманне школы ажыццяулялася за кошт Дэпартамента на-цыянальных меншасцяу i эмiграцыi л^оускага урада, у ёй працавалi настаунт з Лiтвы [54].
У вёсцы Рымдзюны Астравецкага раёна Гродзенскай вобласщ у 1994 г. адкрыуся дзяржауны дзiцячы садок з лiтоУскай мовай навучання, у тым жа годзе пачалося навучанне дзяцей на лггоускай мове у мясцовай пачатковай школе [1, с.167; 49]. 10 кастрычшка 1996 г. на базе пачат-ковай адкрылася лiтоУская сярэдняя школа [55, с.19]. Колькасць вучняу, ахопленых л^оуска-моуным навучаннем у Рымдзюнах, узрасла з 1994 па 1998 гг. амаль у пяць разоу (з 15 да 80 ча-лавек), але у далейшым не перавышала 80 чалавек. Выпускнiкi гэтай школы паступалi у лiтоУскiя навучальныя установы [56].
ЛiтоУскiя нядзельныя школы пачалi адкрывацца пры лiтоУскiх грамадсюх аб'яднаннях з другой паловы 1990-х гг.: у 1995 г. такая школа з'явшася у Мiнску, у 1996 г. - у Гродне [49]. У 1999-2000 гг. у Беларус дзейшчала не менш як шэсць л^оусюх нядзельных школ: у Гродне, Лщзе, Мiнску, вёсках Паляю, Усонi, Вайнюнцы Браслаускага раёна Вщебскай вобласцi. У 2004 г. iх колькасць дасягнула васьмi адзiнак [57; 58, с.28-29].
Адукацыя малых этшчных супольнасцяу. Свае адукацыйныя iнiцыятывы у Беларусi у 19912004 гг. развiвалi не толькi прадстаунiкi чатырох вышэйназваных этнiчных супольнасцяу. У 1990-х гг. грамадскiя школы выхаднога дня былi створаны татарамi, армянам^ карэйцамi, латышамi, грузiнамi, эстонцамi [59, с.22; 60; 17, с.258; 61, с.37]. Такая форма этнакультурнай адукацып, як грамадскiя школы была абрана iмi з-за малалiкасцi прадстаУнiкоУ этшчнай групы i адсутнасцi фiнансавых сродкау. Падобныя школы звычайна працавалi пры офюах грамадскiх аб'яднанняу этнiчных супольнасцяу па выхадным дням i не давалi афiцыйных дакументау аб сканчэнш курса. Выкладчыкамi выступалi цi дасланыя з краiны асноунага пражывання этнасу настаунш, цi мясцо-выя прадстаунш дыяспары, прайшоушыя перападрыхтоуку за мяжой. Нядзельныя школы мшсюх грамадскiх аб'яднанняу некаторых этнiчных супольнасцяу (армянскай, карэйскай, эстонскай) з 1995 г. дзейнiчалi пры Рэспублшансюм цэнтры нацыянальных культур [59, с.22]. Невялшя этшч-ныя супольнасцi мелi па адной нядзельнай школе, акрамя татар. Усяго вядома пра сем нядзельных татарсюх школ, яюя дзейнiчалi у перыяд 1991-2004 гг. у Мшску, Навагрудку, 1у1, Гродне, Слонiме, Смiлавiчах i Маладзечне [62, с.48]. У 2000-я гг. адкрылася школа грэкау у Маладзечна [63, с.9], школы азербайджан, афганцау i немцау у Мiнску [64, арк.19; 65].
Заключэнне. Такiм чынам, у 1991-2004 гг. у Беларус 14 этнiчных супольнасцяу развiвалi уласныя адукацыйныя iнiцыятывы, якiя вельмi адрозшвалюя па колькасцi УдзельнiкаУ i формах аргашзацып.
Найбольш актыуна развiвалася польская этнакультурная адукацыя. Больш за 90 % ад ушх вучняу, ахопленых выкладаннем этнакампанента у той щ iншай форме, вывучалi польскую мову. Польская этнакультурная адукацыя характарызавалася шматстайнасцю формау: ад дзяржауных школ з польскай мовай навучання да нядзельных школ пры польсюх грамадсюх аб'яднаннях. Такое эфектыунае развщце польскай адукацыi было абумоулена не толькi шматлiкасцю прадстаушкоу гэтай этнiчнай групы, наяунасцю месцау кампактнага пражывання палякау у Бела-русi (найперш, у Гродзенскай вобласщ), але i значнай дапамогай грамадсюх арганiзацый i дзяржауных устаноу крашы паходжання. Апошнi фактар быу вырашальным i у развiццi лiтоУскай i яурэйскай адукацыi, якiя таксама вылучалюя разнастайнасцю формау (прынамсi, iмi былi адкры-ты па дзве агульнаадукацыйныя школы, працавалi грамадскiя школы, яурэi актыуна займалiся адукацыяй дарослых), але ахоплiвалi невялiкую колькасць вучняу, што было звязана з невялшай колькасцю прадстаушкоу гэтых этнiчных супольнасцяу. Нягледзячы на значную колькасць украiнцау, што пражывалi у Беларусi, украiнская этнакультурная адукацыя развiвалася досыць слаба, што было абумоулена як нязначнай дапамогай крашы паходжання, так i досыць актыуным фукнцыянаваннем украiнскай мовы у сем'ях, адсутнасцю эмiграцыi у Украiну, меншай скiрава-насцю моладзi на атрыманне там адукацыi.
Адукацыйныя шщыятывы астатнiх 10 этнiчных супольнасцяу, таюх як азербайджанцы, армяне, афганцы, грузшы, грэкi, карэйцы, латышы, немцы, татары, эстонцы, iснавалi выключна у выглядзе 6
грамадсюх школ, у першую чаргу, з-за нязначнай колькасщ этнафорау i дысперснасщ ix рас-сялення па тэрыторьп Беларусi.
Л1ТАРАТУРА
1. Касовiч, В.Ф. Забеспячэнне адукацыйных патрэб нацыянальных меншасцей у Рэспублщы Беларусь / В.Ф. ^C0Bi4 // Нацыянальная палiтыка i мiжнацыянальныя адносiны на Беларусi у XX ст. : зб. навук. арт. / Беларус. дзярж. пед. ун-т ímh М. Танка, Фонд фундамент. даслед. Рэсп. Беларусь ; пад агул. рэд. А.М. Мац-ко, М.К. Сакалова. - Мнск, 1997. - С. 161-169.
2. Мацюшэнка, В. Моуныя праблемы адукацып польскай меншасцi у заxоднiм рэпёне Беларусi у свеце мiжнароднага вопыту / В. Мацюшэнка // Нацыянальная адукацыя: псторыя, сучаснасць, перспектывы : тэмат. зб. матэрыялау Мiжнар. навук.-практ. канф., Брэст, 21-22 верас. 1995 г. / Брэсц. аб'яднанне рэпян. aрг-цыi «Згуртаванне беларусау свету «Бацькаушчына» ; навук. рэд. С.А. Яцкев1ч. - Брэст, 1995. - Зб. 3. - С. 25-29.
2. Яцкев1ч, С. Адукацыя этшчных меншасцей на Беларус / С. Яцкев1ч // Нацыянальная адукацыя: псторыя, сучаснасць, перспектывы : тэмат. зб. матэрыялау М1жнар. навук.-практ. канф., Брэст, 3-4 крас. 1995 г. / Брэсц. аб'яднанне рэпян. арг-цып «Згуртаванне беларусау свету «Бацькаушчына»» ; навук. рэд. С.А. Яц-кев1ч. - Брэст, 1995. - Зб. 1. - С. 35-37.
3. Яцкев1ч, С. Нацыянальная адукацыя на беларуска-польска-лтгоусшм сумежжы у ХХ ст. / С. Яцкев1ч // Нацыянальная адукацыя : матэрыялы М1жнар. навук. канф., Брэст, 3-4 чэрв. 1997 г. / Рэсп. цэнтр нац. культур [i шш.] ; навук. рэд. С.А. Яцкев1ч. - Брэст, 1997. - Кн. 8 : Нацыянальная адукацыя беларуска-польска-лтгоускага сумежжа. - С. 11-19.
4. Колоцей, М.Я. Возрождение национального образования этнических меньшинств на Гродненщине в конце 80-х-90-е гг. ХХ в. / М.Я. Колоцей, Н.Л. Улейчик // Чалавек. Этнас. Тэрыторыя. Праблемы развщця заходняга рэпёну Беларуа : матэрыялы Мiжнар. навук.-практ. канф., Брэст, 23-24 крас. 1998 г. : у 2 ч. / Брэсц. дзярж. ун-т ; навук. рэд. С.В. Арцёменка [i шш.]. - Брэст, 1998. — Ч. 2. - С. 255-260.
5. Колоцей, М.Я. Государственная политика в области национального образования национальных меньшинств в 90-е гг. ХХ - начале ХХ1 вв. / М.Я. Колоцей, Н.Л. Улейчик // Народы, культуры и социальные процессы на пограничье : материалы междунар. науч. конф., Гродно, 22-23 февр. 2010 г. / Гродн. гос. ун-т ; редкол.: Е.М. Бабосов [и др.]. - Гродно, 2010. - С. 426-431.
6. Колоцей, М.Я. Национальное образование национальных меньшинств на Гродненщине в конце 80-х-90-е гг. ХХ в. / М.Я. Колоцей, Н.Л. Улейчик // Этнасацыяльныя i культурныя працэсы у заходшм рэпёне Беларуси псторыя i сучаснасць : матэрыялы рэсп. Навук. Канф., Гродна, 5-6 снеж. 1997 г. / Гродз. Дзярж. Ун-т ; пад рэд. 1.П. Крэня - Гродна, 1998. - С. 303-308.
7. Колоцей, М.Я. Развитие национального образования этнических меньшинств на Гродненщине в 1990-е - начале 2000-х годов / М.Я. Колоцей, Н.Л. Улейчик // Весн. Гродз. Дзярж. Ун-та iмя Янш Купалы. Сер. 1, Псторыя. Фiласофiя. Палггалопя. Сацыялопя. - 2010. - № 1. - С. 58-64.
8. Улейчик, Н.Л. Проблемы развития польского образования на Гродненщине в 90-е гг. ХХ в. / Н.Л. Улейчик // Чалавек. Культура. Педагопка : матэрыялы рэсп. Нав. Канф., Мшск, 1-3 снежня 1998 г. / Беларус. 1н-т праблем культуры ; пад агул. Рэд. А.Я. Мixневiча. - Мшск, 1999. - С. 138-140.
9. Улейчик, Н.Л. Развитие польского образования на Гродненщине в 1990-е годы / Н.Л. Улейчик // Этшчныя супольнасщ у Беларуси псторыя i сучаснасць : матэрыялы навук. Канф., Мшск, 6-7 снеж. 2001 г. / 1н-т псторып НАН Беларуа ; рэдкал.: У.1. Навщш (гал. Рэд.) [i шш.]. - Мшск : Дэполк, 2001. - С. 331-335.
10. Znacz^ce daty w dziejach odrodzenia narodowego Polaków na Bialorusi // Glos znad Niemna. - 1998. - 4 wrzes. - S. 6-7.
11. Обращения, письма учреждений, организаций и граждан о статусе польского языка и других вопросах культуры и сохранения историко-культурного наследия (19.02.1992-02.03.1992 г.). // НАРБ. - Фонд 968. - Воп. 12. - Д. 260. - Л. 34.
12. Дзяржауны арxiу Гродзенскай вобласщ. Фонд 730. - Воп. 2. - Спр. 929. Зводныя статыстычныя спра-ваздачы аб размеркаванш школ i навучэнцау па мове навучання i вывучэнню роднай мовы на пачатак 1991/1992 навучальнага года па Гродзенскай вобласщ.
13. Агульнаадукацыйныя школы РэспублЫ Беларусь па стану на 5 верасня 2004 г. : стат. Давед. / М-ва адукацып Рэсп. Беларусь, Гал. 1нфарм.-аналп\ Цэнтр. - Мшск, 2004. - 100 с.
14. Ejsmont, M. «Dopóki zyje j^zyk, zyje naród» / M. Ejsmont // Glos znad Niemna. - 2001. - 30 marca. - S. 12.
15. Дзяржауны арxiу Гродзенскай вобласщ. Фонд 1171. - Воп. 7. - Спр. 16. Перашска з Прэзвдэнтам Рэс-публЫ Беларусь, Кабшетам Мшютрау, прэм'ер-мшютрам i iншымi па пытаннях узгаднення законау, эт-наканфесшнай спуацып у горадзе Лща.
16. Агульнаадукацыйныя школы па стану на 7 верасня 1995 г. : стат. Давед. / М-ва адукацып Рэсп. Беларусь, Вылiч.-аналiт. Цэнтр. - Мшск, 1995. - 77 с.
17. Агульнаадукацыйныя школы РэспублЫ Беларусь па стану на 6 верасня 1999 г. : стат. Давед. / М-ва адукацып Рэсп. Беларусь, Вылiч.-аналiт. Цэнтр. - Мшск, 1999. - 88 с.
18. Дзяржауны apxiy Гродзенскай вобласцi. Фонд 1171. - Воп. 5. - Спр. 2965. Перашска з Прэзщыумам Вярхоунага Савета Рэспублiкi Беларусь i яго камiсiямi па пытаннях узгаднення законау, работы СПБ, вы-канання дэпутатамi наказау выбаршчыкау.
19. Параунальны аналiз развiцця адукацыi у рэпёнах Рэспублiкi Беларусь : па стану на пачатак 2005/2006 навучальнага года : стат. давед. / М-ва адукацьп Рэсп. Беларусь, Гал. шфарм.-аналгт. цэнтр М-ва адукацыi Рэсп. Беларусь. - Мшск : Г1АЦ МА РБ, 2005. - 63 с.
20. Установы, яюя забяспечваюць атрыманне агульнай сярэдняй адукацыi па стану на 5 верасня 2006 г. : стат. давед. / М-ва адукацын Рэсп. Беларусь, Гал. шфарм.-аналгг. цэнтр. - Мшск, 2006. - 102 с.
21. Тусевич, Е. Мария Бирюкова : «Живём без оглядки на национальность» / Е. Тусевич // Советская Белоруссия. - 2005. - 16 авг. - С. 6.
22. Gawin, Т. Polskie odrodzenie na Bialorusi 1988-2005 / Т. Gawin / Wysza Szkola Administracji Publicznej im. Stanislawa Staszica. - Bialystok, 2010. - 406 s.
23. Kryszyn, T. J^zyk polski na Bialorusi / T. Kryszyn // Polska Macierz Szkolna na Bialorusi [Elektroniczny zasob]. - 2009. - Tryb dost^pu : http://www.pmsgrodno.org/content/view/336/1/. - Data dost^pu : 26.08.2011.
24. Dubikowski, A. Nie traccie zapal... (Rozmowa z Anzelik^ Orechwo) / A. Dubikowski // Glos znad Niemna.
- 2004. -8 pazd. - S. 1.
25. Kronika Ziemi Lidzkiej i Nowogrodczyny // Ziemia Lidzka [Elektroniczny zasob]. - 1993. - № 12. - Tryb dost^pu : http://pawet.net/zl/zl/1993 12/5.html. - Data dost^pu : 24.11.2010.
26. Kronika Ziemi Lidzkiej i Nowogrodczyny // Ziemia Lidzka [Elektroniczny zasob]. - 1995. - № 17. - Tryb dost^pu : http://pawet.net/zl/zl/1995 17/1.html. - Data dost^pu : 24.11.2010.
27. Cylindz, W. Dziel^c si§ oplatkiem / W. Cylindz // Glos znad Niemna. - 2004. - 9 stycz. - S. 5.
28. Ejsmont, M. Dbajmy o mow§ ojczyst^ / M. Ejsmont // Glos znad Niemna. - 2004. - 20 sierpnia. - S. 5.
29. Zaleska, T. Wspolna praca, wspolny wysilek (rozmowa z prezesem ZPB Tadeuszem Kruczkowskim) / T. Zaleska // Glos znad Niemna. - 2004. - 6 lutego. - S. 1, 4-5.
30. Dzialalnosc Liceum Spolecznego Polskiej Macierzy Szkolnej w Grodnie // Polska Macierz Szkolna na Bialorusi [Elektroniczny zasob]. - 2009. - Tryb dost^pu : http://www.pmsgrodno.org/content/view/337/1/. - Data dost^pu : 26.08.2011.
31. Uniwersytet Trzeciego Wieku w Grodnie przy ZS PMS // Polska Macierz Szkolna na Bialorusi [Elektroniczny zasob]. - 2009. - Tryb dost^pu : http://www.pmsgrodno.org/content/view/340/1/. - Data dost^pu : 26.08.2011.
32. Kuprianowicz, G. Ukrainskie odrodzenie na Polesiu Zachodnim (Ziemi Brzeskiej) / G. Kuprianowicz // Над Бугом i Нарвою - Украшський часопис Шдляшшя [Електронний ресурс]. - 1992. - № 2(3). - Режим доступу : http://nadbuhom.pl/art 2395.html. - Дата доступу : 12.10.2012.
33. Мурашкевич, В. Лист з Кобриня / В. Мурашкевич // Над Бугом i Нарвою - Украшський часопис Пщляшшя [Електронний ресурс]. - 1995. - № 1-2. - Режим доступу : http://nadbuhom.pl/art 2178.html. - Дата доступу : 13.12.2012.
34. Нацыянальныя культурна-асветныя аб'яднанш РэспублЫ Беларусь / Каардынац. Савет па справах нац. меншасцей пры Кабшеце Мшютрау Рэсп. Беларусь, Рэсп. Цэнтр нац. культур. - Мшск, 1996. - 48 с.
35. Агульнаадукацыйныя школы РэспублЫ Беларусь па стану на 6 верасня 1998 г. : стат. Давед. / М-ва адукацын Рэсп. Беларусь, Вылiч.-аналiт. Цэнтр. - Мшск, 1998. - 81 с.
36. Дзiдзевiч, А. Украшская нядзельная школа / А. Дзiдзевiч // Голас Радзiмы. - 2001. - 31 студз. - С. 3.
36. Залша, В. Украшська освгга на Берестейщиш / В. Залша // Над Бугом i Нарвою. - Украшський часопис Пвдляшшя [Електронний ресурс]. - 2000. - № 3. - Режим доступу : http://nadbuhom.pl/art 1334.html. -Дата доступу : 12.10.2012.
37. Бацкалевiч, У. Аляксандр Гальперын: «Адной з галоуных нашых мэтау з'яуляецца адраджэнне яурэяу як нацыянальнай, рэлiгiйнай i культурнай супольнасщ» / У. Бацкалевiч // Беларусь. - 1994. - № 8. - С. 4-6.
38. Гальперын, А. Стан i тэодэнцып развщця яурэйскай адукацыi (Беларусь у кантэксце дзяржау былога СССР) / А. Гальперын // Беларусiка=Albaruthenica : Кн. 4 : Яурэйская культура Беларуа i яе узаемадзеянне з беларускай i шшыш культурамi / Мiжнар. Асац. Беларусiстаy, Нац. навук.-асвет. Цэнтр Гмя Ф. Скарыны ; рэд. В. Рагойша [i 1нш.]. - Мшск : Навука i тэхнiка, 1995. - С. 157-159.
39. Вятра, Г. Саюз яурэйсшх аб'яднанняу / Г. Вятра // Мастацтва. - 2006. - № 5. - С. 44.
40. Хвагина, Т. Пинск - Полесский Иерусалим / Т. Хвагина, Э. Злобин, И. Либерман // Мишпоха - № 20.
- Режим доступа : http://www.mishpoha.org/n20/20a01.shtml. - Дата доступа : 20.01.2012.
41. О еврейских национально-культурных объединениях // Аператыуная шфармацыя па праблемах культуры i мастацтва : шфарм.-аналгг Зб. / Нац. б-ка Беларуа. - Мшск, 1999. - Вып. 5. - С. 13-20.
42. Улитёнок, Г. Василёк и звезда Давида / Г. Улитёнок // СБ: Беларусь сегодня. - 2004. - 10 февр. - С.
11.
43. Иоффе, Э. Джойнт в Беларуси / Э. Иоффе, Б. Мельцер. - Минск : Мэджик Бук, 1999. - 94 с.
44. 1офе, Э. ЯурэГ на Беларуа / Э. 1офе // Роднае слова. - 2005. - № 1. - С. 97-100.
45. Международный гуманитарный институт БГУ тянет всего лишь на факультет // БДГ : Деловая газета [Электронный ресурс]. - 2003. - 30 сент. - Режим доступа : http://bdg.by/news/news.htm?52019,1. - Дата доступа : 15.01.2012.
46. Реквием по еврейскому образованию // Авив. - 2003. - август-сентябрь. - С. 2.
47. Община литовцев в Беларуси // Амбасада Лггоускай Рэспублш у Рэспублщы Беларусь [Электронны рэсурс]. - 2011. - Рэжым доступа : http://by.mfa.Мпаех.рИр?2102221582. - Дата доступа : 26.05.2011.
48. Протоколы заседаний коллегии Комитета по делам религий и национальностей при Совете Министров Республики Беларусь и документы к ним (2005 г.). // Текущий архив аппарата Уполномоченного по делам религий и национальностей. - Д. 01-03. - Т. 1.- 225 л.
49. Приказы № 451-506, 508-511, 513-550 министерства по основной деятельности и приложения к ним (17.07.-5.10.1998 г.) // Текущий архив Министерства образования Республики Беларусь. - Фонд 498. - Оп. 1.
- 379 л.
50. Скробко, П.К. Этноконфессиональные отношения и вопросы развития национально-культурных объединений на Гродненщине в 90-е гг. ХХ в. / П.К. Скробко // Региональное сотрудничество : материалы Междунар. науч.-практ. конф., Гродно, 25-26 мая 2000 г. : в 2 ч. / Гродн. Гос. ун-т, Высш. Эконом. школа в Белостоке ; под общ. ред. Ю.Э. Белых. - Гродно, 2000. - Ч. 2. - С. 105-109.
51. Пушкин, 1.А. Нацыянальныя супольнасщ Беларуси грамадска-палиычная 1 культурна-асветнщкая дзейнасць (1990-2005 гг.) / 1.А. Пушкш. - Магшёу : МДУ 1мя А. Куляшова, 2007. - 206 с.
52. 8тко1а w Р1е^1е // Маяатуп Ро№. - 1999. - № 2-3. - 8. 60.
53. Попов, И.А. Гродненщина этноконфессиональная: взгляд на настоящее / И.А. Попов // Этносоциальные и конфессиональные процессы в трансформирующемся обществе : материалы Междунар. науч. конф., Гродно, 15-16 нояб. 2001 г. : в 2 ч. / Гродн. гос. ун-т [и др.] ; под ред. У.Д. Розенфельда. - Гродно : ГрГУ, 2001. - Ч. 1. - С. 14-22.
54. Гуринович, И. Малониай, прашоме! (Из жизни белорусских литовцев) / И. Гуринович // СБ: Беларусь сегодня [Электронный ресурс]. - 2002. - 26 нояб. - Режим доступа : http://pda.sb.by/post/23310/. - Дата доступа : 16.05.2012.
55. Гамзов1ч, Р. В1рпшя Тарнаускайтэ: «У нашых дамах - лггоусш дух» / Р. Гамзов1ч // Голас Радз1мы. -2005. - 24 сак. - С. 12.
56. III Усебеларусш фестываль нацыянальных культур: Гродна, 2-3 чэрвеня 2000 г. : давед. / М-ва культуры Рэсп. Беларусь, Рэсп. цэнтр нац. культур ; уклад. Т.1. Стружэцш [1 шш]. - Мшск : ТАА «Ковчег», 2000.
- 56 с.
57. Лемцюгова, 1.В. З вопыту работы Рэспублжанскага цэнтра нацыянальных культур з нацыянальным1 культурна-асветным1 аб'яднанням1 Беларуа / 1.В. Лемцюгова // Нацыянальныя супольнасщ у Беларуа : зб. Арт. I дак. / Рэсп. Цэнтр нац. культур [1 шш.] ; пад агул. Рэд. 1.В. Лемцюговай. - Мшск, 2001. - С. 19-24.
58. Степаненко, Н. Нас объединила земля Беларуси / Н. Степаненко // Витьбичы. - 2002. - 27 июня. - С.
5.
59. Бшык, А. Забеспячэнне прау нацыянальных меншасцей Беларуа у святле заканадаучых актау / А. Бшык // Нацыянальныя меншасщ Беларуа: шляхам супрацоунщтва 1 згоды : матэрыялы Першай нац. навук.-практ. канф., Вщебск, 21-22 мая 1996 г. : у 3 кн. / Рэсп. Цэнтр нац. культур [1 шш.] ; навук. Рэд. С.А. Яцкев1ч. - Брэст-Мшск, 1996. - Кн. 1 : Канцэптуальныя пытанш развщця нацыянальных меншасцей Беларусь - С. 34-37.
60. Лыч, Л. Татары Беларуа на пераломах сацыяльна-палпычных эпох (ХХ - пачатак XXI ст.) / Л. Лыч.
- Мшск : Кшгазбор, 2007. - 76 с.
61. Грамадсшя аргашзацып нацыянальных супольнасцяу РэспублЫ Беларусь - удзельнш Усебеларускага фестывалю нацыянальных культур // Мастацтва. - 2004. - № 5. - С. 5-24.
62. Протоколы заседаний коллегии Комитета по делам религий и национальностей при Совете Министров Республики Беларусь и документы к ним (2004 г.). // Текущий архив аппарата Уполномоченного по делам религий и национальностей. - Д. 01-03. - Т. 1. - 135 л.
63. Немагай, К. Сташслау Буко : «Падтрымка м1жнацыянальнай 1 мгжканфес1янальнай згоды у нашай краше - гэта не высокая словы, а адно з важнейшых дасягненняу дзяржаунай палпыш» / К. Немагай // Голас Радз1мы. - 2005. - 22 снеж. - С. 2.
THE DEVELOPMENT OF EDUCATION OF THE ETHNIC COMMUNITIES
IN BELARUS IN 1991-2004
E.N. OBUKHOVA
Summary
The article is devoted to the establishment of education of the ethnic communities in the Republic of Belarus in 1991 - 2004 years. The specificity of ethno-cultural education within the state educational institutions and as a private initiative has been shown, its content has also been researched, the evolution of the number of pupils involved in various forms of ethno-cultural education has been shown, the factors that contributed to the revitalization of the educational activities of ethnic communities have been identified.
Key words: education, ethnic communities, public schools, Belarus, ethnocultural values
© OôyxoBa E.H.
nocmynurn e peda^uw 20 fyeepana 2015г.
