CC BY
65SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 1 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
SIMMETRIYA VA ASSIMETRIYA TARJIMA NAZARIYASIDA
Sabohatxon A'zamjonovna Yusupova Maftuna Solijonovna Usmanova
FarDU katta o' qituvchisi FarDUmagistranti
ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada tilshunoslik tarixidagi simmetriya va assimetriya hamda tarjima nazariyasini tarjima jarayonining zarurati sifatida o'rganishga bag'ishlangan. Tarjima nazariyasida simmetriya va assimetriyaning universal kategoriyasi va badiiy tarjima jihati ko'rib chiqiladi. Simmetriya asl badiiy matn estetikasining asosini tashkil etadi va haqiqiy tarjimani ta'minlaydi. Asl matn va tarjima qilingan matn o'rtasida simmetriya/ assimetriya munosabatini o'rnatish tarjima birliklari bo'lgan turli darajadagi simmetrik elementlarni aniqlashni o'z ichiga oladi. Tadqiqot natijalaridan nazariy pozitsiyalarni qayta ko'rib chiqish va tarjimaning o'qitish amaliyotini tuzatish, shuningdek, tarjima sifatini baholash usullari va tamoyillarini aniqlashtirish uchun foydalanish mumkin, bu mualliflarning fikricha, ushbu maqolaning dolzarbligini ko'rsatadi.
Kalit so'zlar: simmetriya, assimetriya, tarjima nazariyasi, matn, struktura va mazmuni, badiiy tarjimasi, leksik ma'nosi.
ABSTRACT
This article is dedicated to the study of symmetry and asymmetry in the history of linguistics and the theory of translation as a necessity of the translation process. In the theory of translation, the universal category of symmetry and asymmetry and the aspect of literary translation are considered. Symmetry is the basis of the aesthetics of the original artistic text and provides a true translation. Establishing a symmetry/asymmetry relationship between the original text and the translated text involves the identification of symmetrical elements at different levels that are units of translation. The results of the research can be used to revise theoretical positions and correct the teaching practice of translation, as well as to clarify the methods and principles of translation quality assessment, which, according to the authors, shows the relevance of this article.
Key words: symmetry, asymmetry, theory of translation, text, structure and content, literary translation, lexical meaning.
KIRISH
To'g'ri, tarjima intellektual faoliyatning eng qadimiy turlaridan biri bo'lib, turli xalqlar o'rtasidagi madaniy-madaniy, tarixiy, adabiy-geografik aloqalar vositasidir.
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 1 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
Simmetriya yunoncha "simmetriya" so'zidan olingan bo'lib , teng, uyg'un, Simmetriya omillari - nisbiylik nazariyasi, kvant mexanikasi, qattiq jismlar fizikasi, funktsiyaning grafik assimetriyasi, atom va yadro fizikasi, arxitektura, tarix, musiqa, til va adabiyot sohalari va xalqlar madaniy va madaniy hayotining boshqa shakllari va insoniyat ko'rinishlari aks ettirgan.
Asimmetriya haqida birinchi marta Qadimgi Yunonistonda Xrizip (miloddan avvalgi III asr) "Anomaliya haqida" va "Kratlar" "Grammatika shudringidagi anomalist" asarida tilga olingan. Asimmetriya so'zi (yunoncha usimetra — nomutanosiblik, nomuvofiqlik, notekislik, nomuvofiqlik va nomuvofiqlik so'zidan) til birliklarining tuzilishi va faoliyatining tartibsizligi va tengsizligi bo'lib, tilning tuzilishi va faoliyatining asosiy xususiyatlarini aks ettiradi. Asimmetriya ikki hodisada yaqqol namoyon bo'ladi: asl ma'no farqida (yadro yoki markaz) va tuzilish va mazmun o'rtasidagi farqda (chekka).
Shu munosabat bilan akademik Vernadskiy V.I. tilshunoslikda simmetriya omilini tadqiq etish yangi hodisa emasligini, balki u qadimdan lisoniy umumiyliklarni o'rnatib kelayotganini qayd etgan. Simmetriya va assimetriya hodisalarisiz tillarning strukturaviy masalalarini muhokama qilish mumkin emas.
Simmetriya leksema va semema bir-birini to'ldiruvchi bo'lganda leksik darajada namoyon bo'lishini qayd etadi va uni leksik-semantik hodisa deb ham ataladi. Agar bir leksema ikkinchi leksemaga mos kelsa, leksik birlikning tuzilishi simmetrik boladi. hisoblanadi U o'xshashlik, mutanosiblik, o'zaro bog'liqlik, yaqinlik, moslashish, oyxshatish, parallellik maynolarini bildiradi. Aniq fanlarga ko'ra, simmetriya va assimetriya dunyo tartibining asosiy tamoyillaridan biri hisoblanadi. Simmetriya tilshunoslikdagi tuzilmalar va tillararo birliklarning tengligini qamrab oluvchi hodisadir.
Simmetriya va assimetriya til mavjudligida juda katta rol o'ynaydi va til faktlarini nazariy tushunish uchun asosiy qiyinchiliklardan birini tashkil qiladi. Odatda, tabiiy belgi shunday semiotik tizim sifatida tavsiflanadi, u boshqa semiotik tizimlardan farqli o'laroq, belgining assimetriyasi, ya'ni ma'no va denotatning aniq mos kelmasligi bilan tavsiflanadi.
Simmetriya va assimetriyaning leksik qiymatlari va ularning tarjima jarayoniga ta'siri ham o'rganiladi. Simmetriya va assimetriya dunyo tartibining asosiy tamoyillari hisoblanadi. Tilshunoslikda simmetriyaga ko'proq e'tibor berildi, u tilni tashkil etishning asosiy, hatto yagona printsipi deb e'lon qilindi. Tarjima nazariyasida simmetriya/ assimetriyaning ayrim toifalarini tahlil qilish mumkin.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Professor Ponomarenko I. simmetriya va assimetriya matnning asosiy hodisa va xususiyatlari bo'lib, matn fazosida, ochiq tizimda va ma'noning cheksiz harakatida ifodalanishini ta'kidlaydi. Simmetriya va assimetriya hodisalarini tabiat va bilishning
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 1 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7
universal tamoyili sifatida tan olish bu qonunni badiiy matn xususiyatlarining asosiy jismi sifatida ko'rsatishga imkon beradi.
Tilshunoslikda leksik belgi, til birliklarining assimetriyasi, til belgisi ikkilik assimetriyasi, til belgisining ta'siri, tuzilishi va mazmuni tushunchalari doimo faylasuflar, tilshunoslar, adabiyotshunoslar, tarjimonlar va psixologlarning markaziy tadqiqot maqsadlaridan boylib kelgan. Lingvistik assimetriya g'oyasini birinchi marta Ferdinand de Sossyur taqdim etildi, keyin Balli Sh., Karsevskiy SO, Gak V.G., Avramov G.G., Likov A.G. va boshqalar mustahkamlandi. Til birliklarining assimetriya mohiyatini tahlil qilgan va ko'rib chiqqanlar ham ular edi.
Abramov G.G. asarida simmetriya va assimetriya kategoriyalarini tahlil qilib, assimetriya tipologiyasini ishlab chiqdi. Mavzu Gak VG tadqiqotini davom ettirdi va simmetriyaning uchta turi mavjudligini taklif qildi va boshqa assimetriya turlarini ko'rib chiqdi. U til tizimining assimetriyasi ko'rinishini, tizim bo'g'inlari tengsizligining rivojlanishini, tizim bo'g'inlarining tengsizligini, yadro (markaz/yadro) va periferiyaning mavjudligini bir toifaga olib keladi.
Shubnikov A.V. V. A. Kopsik bilan hammualliflik qilgan va G. Vayl bu haqda qiziqarli fikrlarni bildirgan. 1972 yilda Shubnikov A.V. va Koptsik V.A. "Fan va san'atda simmetriya" didning bezakiga aylandi va ikki yildan so'ng ingliz tilida chop etildi. Shubnikov A.V. va uning maktabi simmetriya tushunchasini keng tadqiq qildi. Ularning g'oyalari etkazib berish operatsiyalarida ko'proq ishtirok etdi va simmetriya tushunchasini fanning turli sohalarida qo'llash imkonini berdi.
Badiiy asarlar tarjimalarini qiyoslash va qiyoslashda simmetriya va assimetriya ko'rinishlariga ham baho bergan. Shu nuqtai nazardan qaraganda, simmetriya lisoniy qoliplarning tartib, o'xshashlik, tenglik, nisbat, mutanosiblik kabi lisoniy xususiyatlar majmuini va uning o'ziga xos xususiyatlarini o'z ichiga oladi. Asimmetriya so'zi tojik tilining izohlash madaniyatiga hali kiritilmagan va izohlanmagan. Ammo xorijlik olimlar buni tartibsizlik, tengsizlik, nomutanosiblik, noqulaylik, nomuvofiqlik kabi simmetrik belgilarning yo'qligi deb izohlaydilar.
XULOSA
Yuqoridagilardan kelib chiqadiki, tilshunoslikda simmetriya va assimetriya hodisalarini o'rganish sezilarli va uzoq davom etgan evolyutsiyani boshdan kechirgan. Leksik birliklar, tilning tuzilishi, funktsiyasi va tillarning o'zaro ta'sirini o'rganish madaniyatlararo muloqot jarayonida kuchli aloqaga ega. Til birliklari tizimini qiyosiy tahlil qilish lingvistik qoliplar orasidagi assimetriya holatlarini aniqlash imkonini beradi va til birliklarining notekis rivojlanishi tufayli bu hodisalar yuzaga keladi va pirovardida tarjima va madaniyatlararo muloqot jarayoniga ta'sir qiladi.
Asl va tarjima matnlarning qiyosiy tahlili shuni isbotlaydiki, lisoniy birliklarning
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7
simmetriyasi yoki assimetriyasi bilan bir qatorda bir xususiyatga ko'ra lisoniy birliklar ham simmetrik bo'lib, aks holda ular assimetrik bo'ladi.
Xulosa qilib aytish mumkinki, til birliklarining simmetriya va assimetriya hodisalarini o'rganish va tekshirish jarayonida ularning miqdoriy va sifat o'zgarishlari hisobga olinadi va asl va tarjima matnlarning tuzilishi va mazmunini qiyoslash va qiyoslashda o'z aksini topadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. Vigner E. Simmetrik etyud / Per. s ang. Yu.A. Danilova; Pod ed. YAL. Smorodinskiy. M., 1971 yil.
2. Kretov A.A. Tilshunoslikdagi assimetriya / Kretov A.A. // Voronej davlat universiteti axborotnomasi. Seriya: Tilshunoslik va madaniyatlararo muloqot. - 2010. - 2-son. - S. 5-11.
3. Maslov S.U. Kognitiv mexanizmlarning assimetriyasi va uning oqibatlari // Semiotika va informatika. 1983. Vyp. 20.
4. Ovchinnikov N.D. Asimmetriya // Yangi falsafiy ensiklopediya: V 4 jild. M, 2000. T. 1.
5. Sonin A.S. Mukammallikni topish: simmetriya, assimetriya, dissimmetriya, antisimmetriya. M.: Znanie, 1987 yil.
6. Sossyur F. Haqiqiy tilshunoslik. Moskva: Taraqqiyot, 1977. 696 b. M
7. Urmantsev Yu.A. Tabiat simmetriyasi va simmetrik tabiat. - M.: Mysl, 1974. - 229 b.
8. Shubnikov A.V., Kopcik V.A. Simmetriya va fan va san'at. M.: Nauka, 1972 yil.
9. Yusupova, S. А. Z., & Toshmirzayeva, D. O. (2023). INGLIZ VA OZBEK TILLARIDA BAXT VA BAXTSIZLIK KONSEPTINING IFODALANISHI. YOUTH, SCIENCE, EDUCATION: TOPICAL ISSUES, ACHIEVEMENTS AND INNOVATIONS, 2(8), 87-92.
10. A'zamjonovna, Y. S. (2023). INGLIZ TILI TALAFFUZINING HUDUDIY VARIANTLARI VA ULARNING FONETIK XUSUSIYATLARI. SUSTAINABILITY OF EDUCATION, SOCIO-ECONOMIC SCIENCE THEORY, 7(5), 60-63.
11. Yusupova, S. A. Z., & qizi Ma'murova, M. B. (2023). YAXSHILIK VA YOMONLIK HAQIDAGI O 'ZBEK XALQ MAQOLLARI. GOLDEN BRAIN, 1(1), 259-262.
12. Yusupova, S., & Nozimova, M. (2023). LEXICAL-SEMANTIC AND ONOMASTIC CHARACTERISTICS OF BIRD NAMES IN ENGLISH AND UZBEK. Eurasian Journal of Academic Research, 3(1 Part 2), 125-128.
13. A'zamjonovna, Y. S., & Akmaljonovna, N. X. (2023). USE OF SPORTS TERMS IN LINGUISTICS. Новости образования: исследование вXXIвеке, 1(6), 162-164.
14. qizi Akhatova, K. Q., & Yusupova, S. A. Z. (2023). ACTUAL SPEECH DIVISION IN LINGUISTICS. THE ROLE OF SCIENCE AND INNOVATION IN THE MODERN WORLD, 2(4), 39-43.
15. A'zamjonovna, Y. S. (2023). INGLIZ TILI TALAFFUZINING HUDUDIY VARIANTLARI VA ULARNING FONETIK XUSUSIYATLARI. SUSTAINABILITY OF EDUCATION, SOCIO-ECONOMIC SCIENCE THEORY, 1(5), 60-63.
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7
16. A'zamjonovna, Y. S., & Xurshidaxon, A. (2023). AFIKSLARNING SO'Z TURKUMLARIGA KO'RA GURUHLANISHI. SUSTAINABILITY OF EDUCATION, SOCIO-ECONOMIC SCIENCE THEORY, 7(5), 55-59.
17. Djumabayeva, S., & Yusupova, S. (2023). INGLIZ TILI VA UNING POLIETNIK XUSUSIYATLARI. Yangi O'zbekistonpedagoglari axborotnomasi, 1(1), 37-41.
18. A'zamjonovna, Y. S., & Murotovna, K. M. (2023). Second Language Acquisition. Miasto Przyszlosci, 31, 5-8.
19. Юсупова, С. А. (2023). НЕКОТОРЫЕ ВАЖНЫЕ АСПЕКТЫ АНГЛИЙСКИХ АНЕКДОТОВ. Journal of new century innovations, 12(4), 38-40.
20. A'zamjonovna, Y. S. (2023). KOGNITIV LINGVISTIKADA KONSEPT TUSHUNCHASI. Journal of new century innovations, 12(4), 43-48.
21. A'zamjonovna, Y. S. (2023). PHRASEOLOGICAL ISSUES IN MODERN LINGUISTICS. Новости образования: исследование вXXIвеке, 1(6), 158-161.
22. A'zamjonovna, Y. S., & Xurshidaxon, A. (2022, December). INGLIZ TILIDA SO'Z YASALISH USULLARI (MORFOLOGIK USUL, SEMANTIK USUL, KOMPOZITSION USUL). In Proceedings of International Educators Conference (Vol. 3, pp. 303-306).
23. Yusupova, S. A. Z., Sayfidinova, A. T., & Rajabova, N. R. (2022). PLAGIARISM: ADDICTION OR A NEW SOURCE TYPE?. THE ROLE OF SCIENCE AND INNOVATION IN THE MODERN WORLD, 1(3), 150-155.
24. Yusupova, S. A. Z., & qizi Shodiyeva, G. N. (2022, December). SOZ TURKUMLARI TIZIMINING TURLI TILLARDA TALQIN ETILISHI. In INTERNATIONAL CONFERENCE: PROBLEMS AND SCIENTIFIC SOLUTIONS. (Vol. 1, No. 7, pp. 111-114).
25. A'zamjonovna, Y. S. (2022). METAPHOR IN LITERATURE. ANALYSIS OF THE TERM THROUGH NOVEL "ANIMAL FARM" BY GEORGE ORWELL. IJODKOR O'QITUVCHI, 3(25), 19-24.
26. A'zamjonovna, Y. S. (2022). LINGUISTIC AND SOCIAL FEATURES OF SLANG. Scientific Impulse, 1(5), 1789-1793.
27. Mashrabovna, N. M., & A'zamjonovna, Y. S. (2022). THEORETICAL CONCEPT OF POLITENESS BASICS IN DIFFERENT-REGIONAL VARIATIONS. IJODKOR O'QITUVCHI, 3(25), 25-27.
28. A'zamjonovna, Y. S., & Odiljon qizi, Q. M. . (2022). Internetga Oid Terminlarni Ingliz Tilidan Rus Va O'Zbek Tillariga Tarjima Qilish Xususiyatlari. MiastoPrzyszlosci, 30, 252254.
29. Yusupova, S. (2022). ИЖТИМОИЙ ГУРУХЛАРДА ^УРМАТ КАТЕГОРИЯСИ ИФОДАЛАШ. Science and innovation, 1(B5), 350-352.
30. A'zamjonovna, Y. S. (2022). INGLIZ TILIDA EMOTSIYALARNING GRAMMATIK IFODALANISHI. PEDAGOGS jurnali, 20(2), 65-68.
31. To'lanboyeva, G., Yusupova, S., &Mirzayeva, D. (2022, November). CULTURE AND LINGUISTICS. RELATIONSHIPS. In INTERNATIONAL CONFERENCE: PROBLEMS AND SCIENTIFIC SOLUTIONS. (Vol. 1, No. 6, pp. 82-88).
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7
32. M. Axunova, & S. Yusupova (2022). SON KATEGORIYASINING QO'LLANILISHI VA UNING INGLIZ VA O'ZBEK TILLARIDA QIYOSLANISHI. Science and innovation, 1 (B7), 736-739.
33. G. Tolanboyeva, & S. Yusupova (2022). LINGVOKULTUROLOGIYA O'RGANILISH TARIXI. Science and innovation, 1 (B6), 540-543.
34. Юсупова, С. А. (2022, September). УЗБЕК ТИЛИ ТИПОЛОГИЯСИДА ^УРМАТ КАТЕГОРИЯСИ. In INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE" THE TIME OF SCIENTIFIC PROGRESS" (Vol. 1, No. 1, pp. 10-14).
35. Юсупова, С. А. (2022, September). УЗБЕК ТИЛИДА ^УРМАТ ИФОДАЛАШНИНГ ЛИНГВОКУЛЬТУРОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ. In INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE" INNOVATIVE TRENDS IN SCIENCE, PRACTICE AND EDUCATION" (Vol. 1, No. 1, pp. 10-14).
36. Sabohatxon, Y., Zilolaxon, T. Y., &Shaxlo, Y. L. (2022). EXPRESSION OF METAPHOR IN DIFFERENT SYSTEM LANGUAGES. RESEARCH AND EDUCATION, 1(2), 209-212.
37. A'zamjonovna, Y. S. (2022). GARRI POTTER HIKOYASIDA ME'MORCHILIK. O'ZBEKISTONDA FANLARARO INNOVATSIYALAR VA ILMIY TADQIQOTLAR JURNALI, 1(12), 1103-1104.
38. Maftuna Erkin qizi, J. ., Kamilla Andreyevna, P. ., Sabohat A'zamjonovna, Y., &Farhod Faxriddinovich, U. . (2022). MEDIA DISCOURSE FEATURES. Scientific Impulse, 1(3), 561-565.
39. Odilova Mavluda To'Lqinjon Qizi, &Yusupova Sabohatxon A'Zamjonovna (2022). JAMAL KAMAL'S TRANSLATION OF SHAKESPEARE'S WORKS. Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali, 1 (12), 101-104.
40. S. Yusupova,& M. Odilova (2022). THE ROLE OF WILLIAM SHAKESPEARE IN WORLD LITERATURE. Science and innovation, 1 (B8), 1859-1862.
41. A'zamjonovna, Y. S. (2022). STYLISTIC CHARACTERISTICS OF UZBEK AND ENGLISH OFFICIAL DOCUMENTS. Journal of new century innovations, 11(8), 76-80.
