CC BY
66Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
ALISHER NAVOIY RUBOIYLARINING TARJIMADA STILISTIK
IFODALANISHI
Bakhriddin Toshtemir o'g'li Zayniyev
Samarqand davlat chet tillar iinstituti 2-kurs magistranti
ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada Alisher Navoiy ijodining bir qismi ya'ni, shoir ruboiylarini ingliz tiliga o'girish jarayonida stilistik (uslubiy) vositalarning muhim ahamiyati tahlil qilingan. Lirik matn tarjimasida uning mazmun va mohiyati bilan bir qatorda, vazni (o'lchami) ham asliyatga mos kelishi uchun tarjimada muqobil ekvivalentlarni topib, qo'llash masalasi tadqiq etilgan. Bundan tashqari Navoiy ruboiylarining o'ziga xos xususiyatlarini stilistik bo'yoqdorlik yordamida tarjima jarayonida o'z jozibasi va ruhiyatini saqlab qolish ushbu maqolaning tahlil markazini tashkil etadi.
Kalit so'zlar: Alisher Navoiy, tarjima, stilistik vositalar, o'xshatish, ekvivalent.
STYLISTIC EXPRESSION ALISHER NAVOI'S RUBAI IN TRANSLATION
ABSTRACT
This article analyses the importance of stylistic devices in the process of translation a part Alisher Navoi's work, that is his rubai into English. In the translation of the lyric text, the problem of finding and using alternative equivalents in the translation is studied in order to make its metre correspond to the original, as well as its content and essence. In addition, the analyses of this article is based on the preservation of the charm and emotion of the peculiarities Navoi's rubai in the process of translation using stylistic dyeing.
Keywords: Alisher Navoi, translation, stylistic devices, comparison, equivalent.
KIRISH
Alisher Navoiy ijodini to'laqonli anglash va uni yoritib berish qanchalik qiyin bo'lsa, uning nasriy va ayniqsa, lirik asarlarini tarjima qilish orqali unda aks etgan ruhiyatni asl holicha qayta yaratish undanda murakkabroq vazifa sanaladi. Bugungi kunda adabiyotshunos olimlar tomonidan u zot qoldirgan ulkan adabiy merosini tadbiq qilish borasida salmoqli ishlar amalga oshirilmoqda. Shu bilan bir qatorda, shoir tarjimonlar tomonidan esa uni butun dunyo kitobxonlarining diqqatini tortadigan darajada jozibali va asl latofatini saqlagan holda turli dunyo tillariga o'girish ishlari ham o'z samarasini berib kelmoqda. Ammo hanuzgacha shoir tarjimonlar qarshisida turgan
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
Navoiy lirikasini chuqurroq o'rganish va uni dunyo xalqlari tillariga o'girish mushkulotidek ulkan masala to'laligicha o'z yechimini topgan emas. Jumladan, uning ruboiy va g'azallarini ingliz tiliga o'girish ishlari haligacha bizning og'riqli nuqtamiz bo'lib kelmoqda. Bu borada amalga oshirilgan samarali ishlar ham mavjud biroq, sanoqli.
Eski o'zbek tilidan birmuncha xabardor bo'lmay turib, asl mag'zini anglab yetish mumkin bo'lmagan Alisher Navoiy ruboiylarida qo'llangan badiiy san'atlarni boshqa -boshqa oilalarga tegishli bo'lgan tillarda xususan, ingliz tilida bor rangida qayta yaratish mushkul ish albatta. Ammo shoir qo'llagan so'z va iboralarni tarjima tilida ham xuddi asliyatdagi singari jarangdor va purma'noli qilib qayta yaratishda har bir tarjimonning faqatgina o'ziga xos bo'lgan tarjima usullari qo'l kelmoqda. Ruboiy tarjima qilishda mutarjimga muammo tug'diradigan ba'zi so'z va so'z birikmalarining o'girilayotgan tilda aynan tarjimasi topilmasligi sababli, tarjimada stilistik (uslubiy) vositalardan foydalangan holda unga mos va jarangdor ekvivalent topish orqali tarjima qilinayotgan lirik matnni tarjima tilida ham asliyatdagi singari jozibali va ruhiyatini tirik holicha qayta yaratish imkoni tajribali shoir tarjimonlar tomonidan yaratilmoqda.
Biz yuqorida aytib o'tgan stilistika o'zi nima? Uning vazifalari nimalardan iborat? Avvalo, ushbu savollarga yechim topishga urunib ko'ramiz.
Stilistika fikr va emotsiyalarni bildirishda tilning turli vositalaridan saylab foydalanish yo'llarini o'rgatadi. Demak, stil fikr va hodisalarni shunga mos vositalar orqali ifodalash yo'lidir [1. 6].
Quyida bir-necha misollar yordamida stilistik bo'yoqdorlik aks etgan Navoiy ruboiylarining tarjimalarni tahlil qilib chiqamiz: Dedim zaqaning tutib, saqog'ingni o'pay, Ko'z qoshingga surtubon qabog'ingni o'pay, g' Guldek yuzing islabon dudog'ingni o'pay, Yo'q, yo'q, yo'q, agar desang ayog'ingni o'pay.
Alisher Navoiy ushbu "o'pay" radifli ruboiysida u ko'pdan beri otashin ishqida yonib-kuygan yorining yanoqlari, ko'z-u qoshlari, lablari va hech bo'lmaganda oyoqlaridan o'pish niyati borligini bayon etarkan, shoir uni ifodalashda "tanosub" (ar. bog'lanish, munosabat) badiiy san'atidan o'ta mohirlik bilan foydalangan. Bundan tashqari u ruboiyning uchunchi misrasida "tashbeh" (ar. o'xshatish) san'atini shunchaki qo'llabgina qolmasdan, qiyoslash jarayonida - dek qo'shimchasidan foydalanib, tashbehi sareh ya'ni, mutlaq tashbeh (aniq o'xshatish)ni yuzga keltirgan [2. 84-85]. Inglizcha tarjimasi:
I said, holding by your chin your cheeks I kiss, Licking your eyes with eyelids your brows I kiss,
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
Smelling your rosy cheeks your lips I kiss, If you say: No, No, No, your foot I kiss.
Tarjima shu darajada aniq va tushunarli chiqqanki, inglizcha matndanoq Navoiy ohangi sezilib turadi [3. 3].
Ushbu ruboiy tarjimasining uchunchi misrasiga alohida e'tibor qaratamiz.
Guldekyuzing islabon dudog 'ingni o 'pay.
Bu so'z bilan Navoiy ishqida yongan yorining guldek yuzlaridan hidlab, shirin lablaridan o'tli bo'sa olish ilinjida ekanligini ta'kidlagan. Shu o'rinda tarjimon ham bu paytda shoir qalbida qanday tug'yonli his-hayajonlar kechayotgani, o'tli yuragida esa muhabbatning otashin olovi qay darajada alangalanib yonayotganini his etolgan. Asliyatda aks etgan sharqona ohangning g'arbcha jarangini yaratishda mutarjim ushbu misrani quyidagicha ifodalagan.
Smelling your rosy cheeks your lips I kiss.
Navoiyning gula qiyos etgan yor yuzini tarjimon o'ta ustalik bilan "rosy cheeks" tarzida o'girgan. Ya'ni, bunda "gul yuz" iborasini tartjimon soddagina qilib, "flower face" yoki "bloom face" desa ham ma'no jihatdan mutlaqo to'g'ri bo'lar edi. Ammo Navoiy tashbehini qalban his etolgan tarjimon bu o'xshatishni "qizil yanoq" deb muqobil ekvivalent qo'llash orqali uning jozibasini tarjimaga ham ko'chirib o'tishga muyassar bo'lgan.
Yuqoridagi misol yordamida biz shoir ichki kechinmalarini tarjimaga ham ko'chirib o'tish masalasi haqida fikr yuritdik. Bunda Navoiyning ishqiy mavzudagi hissiyotga to'la ruboiysi tahlil qilindi. Quyida pand-nasihat ko'rinishidagi shoirning "havas" radifli ruboiysini tarjimaning stilistik tahlili tarozisiga tortib ko'ramiz. Gar oshiq esang, mehru vafo qilma havas, Dard istavu dafig'a davo qilma havas, Hijronu visol mutlaqo qilma havas, Dildoringdin g'ayri rizo qilma havas.
Navoiy oshiq ahliga qarata ushbu pand-nasihatga yug'rilgan ruboiysida badiiy san'atning "tazod" (ar. zid qo'yish, qarshilantirish) turini o'ta aniqlik bilan qo'llagan. Bunda aks etgan "dard va davo" hamda "hijron va visol" kabi ma'no jihatdan bir-biriga o'zaro qarama-qarshi bo'lgan so'zlarning qo'llanilishi Alisher Navoiyni yana bir karra so'z va she'riyat sultoni ekanligini yaqqol isbotlab turibdi. Inglizcha tarjimasi:
If you are in love, humanity you do not wish,
You may want pain, but cure you do not wish,
Parting even meeting absolutely you do not wish,
From your sweetheart except consent you do not wish [4. 57].
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
Tarjimadan ko'rinib turibdiki, bunda aynan so'zma-so'z emas balki, uning asl ma'nosini saqlab qolish uchun uslubiy bo'yoqdorlikdan foydalanilgan. Bundan tashqari, ruboiy misralarining o'zaro vaznini bir xil o'lchamga keltirish maqsadida asliyatdagi ba'zi so'zlarning tarjimada muqobil ekvivalenti qo'llanilgan.
Ruboiyning birinchi misraga alohida e'tibor qaratamiz.
Gar oshiq esang, mehru vafo qilma havas.
Bu so'z bilan Navoiy o'quvchini "agar oshiq bo'lsa, o'z mahbubidan mehr va vafo umid qilmaslikka" undamoqda.
Ushbu misra tarjimada quyidagicha ifodalangan.
If you are in love, humanity you do not wish.
Ya'ni: "agar oshiq bo'lsang, odamiylik qilma havas".
Shu o'rinda o'z-o'zidan savol tug'ilishi tabiiy. Nega asliyatda "mehr" va "vafo" kabi so'zlar tarjimada birlashtirilib, "odamiylik" shaklida qayta yaratilgan? Bu masalaga yechim topish uchun avvalo, yuqoridagi misrani so'zma-so'z o'girib ko'ramiz.
If you are in love kindness and loyalty you do not wish.
You may want pain, but cure you do not wish...
Tahlil natijasidan ayon bo'lib turibdiki, bunda misralarning o'zaro vazni yo'qolishi yuzaga keladi. Ya'ni, asliyatda bir xil o'lchamda bo'lgan ruboiy tarjimada aks etgan matnga ma'no va mazmun jihatdan mos kelishi mumkin, ammo shaklan bir-biriga muqobil kelmay qoladi. Shu boisdan ham, o'girish jarayonida yuqoridagi so'zlarning aynan tarjimasi emas balki, ularning ma'nosiga mos ekvivalenti qo'llanilgan. Buda tarjimon Navoiy aytib o'tgan mehr va vafoni shunchaki, kindless va loyalty deb tarjima qilmasdan, ushbu so'zlarning leksik ma'nosini yana bir daraja yuqoriga ko'tarib, har ikkisini umumiylashtirgan holda, humanty (insoniylik) deb qayta yaratgan. Haqiqatdan ham, mehr va vafoni bir so'z bilan aytganda, odamiylikning poydevori deyish mumkin. Chunki bu xislatlardan yiroq bo'lgan har qanday kishi eng oliy insoniy fazilatlardan behbahra qolgan g'ofil bandaga aylanishi muqarrardir. Zero, "Agar inson ko'nglida zarracha sadoqat tuyg'usi bo'lsa bas! Chunki sadoqat muhabbatning poydevoridir. Chin muhabbat esa insoniylikning asosidir" [5].
Bunday qayta yaratishdan yana bir asosiy ko'zlangan maqsad shuki, ruboiyning aynan Navoiy tomonidan sayqallangan jozibasini tarjimada ham imkon qadar saqlab qolishga e'tibor qaratilgan va bunga erishilgan.
XULOSA
Xulosa o'rnida shuni ta'kidlash joizki, stilistik jihatdan ikki til o'rtasida sezilarli farq mavjudligini aniqlashimiz mumkin. Mana shu qisqa qiyosiy tahlil ingliz va o'zbek
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
tillarining bir-biridan farqi juda katta ekanligini ko'rsatib turibdi. Bu farqlarni she'riy sistemada yaqqol ko'rish mumkin [6. 200].
Qisqa qilib aytganda, tarjimada ko'zlangan asosiy maqsadga erishishda mutarjim ikki til bilan o'zaro teng ish olib borar ekan, u avvalo, ushbu tilda so'zlashuvchi xalqlarning tarixi, madaniyati, adabiyoti, urf-odatlari, hamda hayot tarzi haqidagi bilmlarni puxta egallagan bo'lishi lozim.
REFERENCES
1. Qilichev E. O'zbek tilining praktik stilistikasi. - T.: O'qituvchi. 1985. 104 b.
2. Sariyev Sh. Adabiyot fanidan yaxlit o'quv-didaktik majmua. - T.: Sharq 2015. 447 b.
3. Sirojiddinov Sh, Odilova G. Jondin seni ko'p sevarmen. Jahon adabiyoti jurnali 2013 // 6-son.
4. Navoiy A. Qit'alar, fardlar, ruboiylar, tuyuqlar. T.: - G'afur G'ulom nomidagi badiiy adabiyot nashriyoti. 1968. 100 b.
5. Zayniyev. B. Dildan to'kilgan durlar. - T.: Navro'z 2018. 92 b.
6. G'afurov I., Mo'minov O., Qambarov N. Tarjima nazariyasi. - T.: Tafakkur Bo'stoni. 2012. 216 b.
7. Аслонова, Ш. И. (2020). ПРОБЛЕМЫ ПЕДАГОГИЧЕСКИХ ТЕХНОЛОГИЙ В ОБУЧЕНИИ МОЛОДЁЖИ В ВЫСШИХ УЧЕБНЫХ ЗАВЕДЕНИЯХ. Интернаука, (21-1), 59-60.
8. Madaminovich, T. I. (2017). THE LINGUISTIC PECULIARITIES AND APPROPRIATE METHODS OF TRANSLATION. Восточно-европейский научный журнал, (12-4 (28)), 52-53.
9. ШВАЧКО, Е. В. (2017). Научные школы. Молодежь в науке и культуре XXI в.: материалы междунар. науч.-творч. форума. 31 окт.-3 нояб. 2017 г./Челяб. гос. ин-т культуры; сост. ЕВ Швачко.-Челябинск: ЧГИК, 2017.-394 с. ISBN 978-5-94839629-3.
10. Madaminovich, T. I., Khusanovich, K. B., Akhatovna, K. O., & Kholmamatovna, B. L. (2019). Features of the system of formation of compensatory competence among agricultural students as a means of filling in professional terminology. International Journal of Innovative Technology and Exploring Engineering, 5(11), 2202-2206.
11. Тухтасинов, И. М. (2014). НАЦИОНАЛЬНО-КУЛЬТУРНАЯ СПЕЦИФИКА СЛОЖНЫХ СЛОВ, ВЫРАЖАЮЩИХ ВНЕШНОСТЬ И ХАРАКТЕР ЧЕЛОВЕКА (НА МАТЕРИАЛЕ АНГЛИЙСКОГО И УЗБЕКСКОГО ЯЗЫКОВ). Paradigmata poznänf, (3), 74-78.
12. Тухтасинов, И. М. (2011). Сопоставительный анализ описания внешности человека в английском и узбекском языках (стилистический ракурс). Вестник
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
Московского государственного лингвистического университета. Гуманитарные науки, (630), 105-110.
13. Тухтасинов, И. М. (2010). Продуктивные модели сложных слов, обозначающих внешние признаки человека в современном английском языке. Молодой ученый, (5-2), 47-50.
14. Ugli, A. Y. R. (2021). Gastronomic discourse: linguoculturological and translation aspects. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 11(8), 62-66.
15. Аззамов, Ю. Р. (2021). ГАСТРОНОМИК КОМПОНЕНТЛИ ФРАЗЕОЛОГИК БИРЛИКЛАРНИНГ ЛИНГВОМАДАНИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ. МЕЖДУНАРОДНЫЙ ЖУРНАЛ ИСКУССТВО СЛОВА, 4(5).
