Научная статья на тему 'СИЛЛАБЕМА МОДЕЛИНИНГ ҚОРАҚАЛПОҚ ВА ҚОЗОҚ ТИЛЛАРИГА ТАТБИҚИ'

СИЛЛАБЕМА МОДЕЛИНИНГ ҚОРАҚАЛПОҚ ВА ҚОЗОҚ ТИЛЛАРИГА ТАТБИҚИ Текст научной статьи по специальности «Строительство и архитектура»

6
2
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по строительству и архитектуре, автор научной работы — М. М. Арипов, А. М. Норов, Т. К. Жорабеков, М. Х. Хакимов

Ўзбек тилшунослигида бўғин ажратиш ва бўғин кўчиришнинг бир қатор қоидалари мавжуд бўлиб, бу қоидаларни саралаб бир тартибга келтирган ҩолда ҩосил бўлган қоидалар мажмуини яхлит ҩолда лингвистик модель деб қараймиз ва автоматик бўғин ажратиш ва бўғин кўчиришга оид интерфаол дастур учун алгоритм ишлаб чиқишда мана шу лингвистик моделга асосланамиз. Сўзни бўғинларга ажратиш ва бўғинлаб кўчиришга оид лингвистик модель қуйидаги қоидалардан таркиб топган (1-жадвал):

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «СИЛЛАБЕМА МОДЕЛИНИНГ ҚОРАҚАЛПОҚ ВА ҚОЗОҚ ТИЛЛАРИГА ТАТБИҚИ»

Chirchik State Pedagogical University Effectiveness of Introduction of Digital

Technoogies^n^hemmucaiiommimrocmm

Volume 4 | CSPU Conference 1 | 2023 Ta'lim jarayonida raqamli texnologiyalarni

etish samaradorligi

gi

СИЛЛАБЕМА МОДЕЛИНИНГ КОРАКАЛПОК ВА КОЗОК ТИЛЛАРИГА

ТАТБЩИ

М. М. Арипов , М. Х. Хакимов

Узбекистон Миллий университети

А. М. Норов

Карши давлат университети

Т. К. Жорабеков

Коракалпок давлат университети

Узбек тилшунослигида бугин ажратиш ва бугин кучиришнинг бир катор коидалари мавжуд булиб, бу коидаларни саралаб бир тартибга келтирган холда хосил булган коидалар мажмуини яхлит холда лингвистик модель деб караймиз ва автоматик бугин ажратиш ва бугин кучиришга оид интерфаол дастур учун алгоритм ишлаб чикишда мана шу лингвистик моделга асосланамиз. Сузни бугинларга ажратиш ва бугинлаб кучиришга оид лингвистик модель куйидаги коидалардан таркиб топган (1-жадвал):

1-жадвал

БуFин ажратиш ва кучиришга оид лингвистик модель

БуFин ажратиш (6 та коида):

1. Сузда нечта унли товуш булса, у шунча бугинли булади.

2. Бугин икки кушни унли орасидан утади.

3. Иккинчидан бошлаб, хар бир кейинги бугин бошида факат бир ундош

мавжуд булади.

4. Бугин охири хеч качон икки ундошдан ортик холда учрамайди.

5. Бугин интервокал ундошдан бошлаб кайд этилади.

6. Бугин икки унли уртасида келган икки ундош уртасидан ажралади.

БуFин кучириш (2 та коида):

1. Бугинлар уртасида келган тутук белгиси олдинги сатрда колади.

2. Бир харфдан иборат бугин олдинги сатрда колдирилмайди, кейинги сатрга

хам кучирилмайди.

October 20, 2023 Republican Scientific and Practical Conference

414

Chirchik State Pedagogical University Effectiveness of Introduction of Digital

Technoogies^n^hemmucaiiommimrocmm

Volume 4 | CSPU Conference 1 | 2023 Ta'lim jarayonida raqamli texnologiyalarni

etish samaradorli

Ушбу лингвистик моделга хос Силлабема деб аталувчи лингво-математик модель эса куйидаги куринишда берилади:

b+1 =

+ H (ln(^-))

2S1X. (-1)*' + 2S1 - 5

4

(1)

Ушбу (1) формула узбек тилининг уз лексикаси хамда шарк тилларидан узлашган лексик катлами учун мулжалланган булиб, хозирги кунда унинг узбек тилидан бошка барча туркий тилларга татбики урганилмокда.

Хрзирги кунда коракалпок тилида кирилл ёзуви хамда 2016 йилда кабул килинган лотин ёзувига асосланган алифболар параллел ишлатилмокда [1].

Унинг лотин графикасидаги алифбосида 9 та унли харф мавжуд (1-жадвал).

1- жадвал

Коракалпок; тили алифбоси

Кирилл Лотин Кирилл Лотин Кирилл Лотин Кирилл Лотин

А а А а И и I i Р р R r Ш ш Sh sh

Э э А а И й Y y С с S s Щ щ Sh sh

Б б B b К к K k Т т Т t Ъ ъ -

В в V v К к Q q у у U u Ы ы I i

Г г G g Л л L l Y у U u Ь ь -

F F G g М м М m У у W w Э э Е е

Д д D d Н н N n Ф ф F f Ю ю -

Е е - Ц ч N n Х х X x Я я -

Ё ё - О о О о ^ х H h

Ж ж J j е е О о Ц ц C c

З з Z z П п P p Ч ч Ch ch

Коракалпок тилида хам бугин (бууын) ажратиш ва бугин кучиришга оид коидалар худди узбек тилидаги сингари булиб, масалан, «бууын» (buwin) сузи «бу-уын» (bu-win) каби икки бугинга ажратилади, бу ерда ёндош келган иккита «уу» харфлардан биринчиси «у» унли товушни, иккинчиси, яъни «у» ундош товушни англатади. Демак, узбек тилига хос бундай VV харфлар устида коракалпок тилига хос VC алмаштириш амалларини бажарган холда Силлабема моделини мазкур тилга кийинчиликсиз куллаш мумкин.

Козок тили алифбосида 42 та харф булиб, шундан 15 таси унли ва 25 таси ундош харфлардир Бирок товушлар сони 37 та, шундан 12 таси унли товуш, 25 таси ундош товушлардир. Булар орасида

October 20, 2023 Republican Scientific and Practical Conference

2

415

Chirchik State Pedagogical University Volume 4 | CSPU Conference 1 | 2023

Effectiveness of Introduction of Digital Ta'lim jarayonida raqamli texnologiyalarni

9 та махсус товушлар мавжуд, улар: э, i, е, у, ¥, Ч, F, К, h (2-жадвал).

2-жадвал

К^озок тили алифбоси

Х,арф Аталиши Х,арф Аталиши Х,арф Аталиши

(Spin) (айтылуы) (Spin) (айтылуы) (Spin) (айтылуы)

Аа а ка Фф эф

Ээ э Лл эл Хх ха

Бб бе Мм эм hh ha

Вв ве Нн эн Цц це

Гг ге Цч эц Чч че

Ff Fa Оо о Шш ша

Дд де ее е Щщ ща

Ее йе Пп пе ъ айыру б-си

Ёё йо Рр эр Ыы ы

Жж же Сс эс Ii i

Зз зе Тт те ь ж1щшкелш б-си

Ии ый, ш Уу ¥y,Yy Ээ э

Йй кыска и ¥¥ ¥ Юю йу

Кк ка yy Y Яя йа

Козок тилидаги моносиллабик (бир бугинли) суз учун бугин (буын) турлари худди узбек тилидагидек (рус тилидан узлашган сузлар истисно колдирилди) куйидаги куринишларда булади [2]:

1) унли (V): о-кы (уки), i-ш (ини).

2) унли + ундош (VC): ал (у), ез (уз).

3) унли + ундош + ундош (VCC): сез (суз), ант (онт).

4) ундош + унли (CV): не (не), ки-ши (киши).

5) ундош + унли + ундош (CVC): соц (сунг), бiз (биз).

6) ундош + унли + ундош + ундош (CVCC): терт (турт).

Рус тили ва у оркали бошка тиллардан узлашган сузларни истисно килган холда козокча сузларда учрайдиган баъзи харф ва харфий бирикмаларни мос транскрипция белгилари билан алмаштириш оркали Силлабема моделини бу тилга хам куллаш мумкин.

Шу уринда таъкидлаш жоизки, бугунги кунда козок тили грамматикаси ва фонетикасини компьютерли моделлаштириш, козок тилини интерфаол режимда онлайн укитиш учун етарлича илмий-амалий тадкикотлар амалга оширилган, хусусан, буни

October 20, 2023 Republican Scientific and Practical Conference

416

Chirchik State Pedagogical University Effectiveness of Introduction of Digital Technologies in the Educational Process

g

Volume 4 | CSPU Conference 1 | 2023 Ta'lim jarayonida raqamli texnologiyalarni joriy etish samaradorligi

g

«https://yznaika.com/hints/26-fonetika» сайтидаги «Фонетикалык талдау (Фонетический разбор) онлайн» номли Web-сахифасидаги интерфаол бугин ажратиш ва шунга ухшаш бошка сайтлардан хам куриш мумкин [3].

REFERENCES

[1] Дэулетов А. Хрзирги каракалпак тили. Фонетика. - Нэкис, 2005. - 148 б.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

[2] Байкабылов 0., Дуйсабаева Д. К&^рп казак эдеби тiлi. - Ташкент, 2013. -

[3] https://yznaika.com/hints/26-fonetika - Фонетикалык талдау (Фонетический разбор) онлайн (дата обращения: 09.12.2019).

268 б.

https://cspi.uz/

Republican Scientific and Practical Conference

October 20, 2023

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.