Научная статья на тему 'ТИЛДА БАЗУС ВА УСТҚУРМА'

ТИЛДА БАЗУС ВА УСТҚУРМА Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

CC BY
57
3
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Research Focus
Область наук
Ключевые слова
ўз қатлам / ўзлашган қатлам / ҳукмрон тил / арабча ўзлашмалар / форс-тожикча ўзлашмалар / рус-байналминал ўзлашмалар. / His layer / the mastered layer / ruled language / ruling divisions / Persian-Tajik materials / Russian-fladial issues.

Аннотация научной статьи по Гуманитарные науки, автор научной работы — З.М.Қодиров

Ушбу ма қолада ўзбек тили лексикасининг ўз ҳамда ўзлашган қатлами ҳақида мулоҳаза юритилади. Асосан, ўзбек тилига арабча форс-тожикча, рус-байналминал ҳамда бошқа тиллардан ўзлашма сўзлар қатлами тўлиқ ёритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article discusses the Uzbek language's oriented layer in this article. The Uzbek language is fully covered by an Arabic Persian, Russian Fatnalinals and other languages.

Текст научной работы на тему «ТИЛДА БАЗУС ВА УСТҚУРМА»

ТИЛДА БАЗУС ВА УСТЦУРМА

Узбек тилининг узлашган катлами З.М.^одиров

АДУ катта укитувчиси https://doi.org/10.5281/zenodo. 7454729

Аннотация: Ушбу мацоладаузбек тили лексикасининг уз %амда узлашган цатлами %ацида муло%аза юритилади. Асосан, узбек тилига арабча форс-тожикча, рус-байналминал %амда бошца тиллардан узлашма сузлар цатлами тулиц ёритилади.

Калит сузлар: уз цатлам, узлашган цатлам, %укмрон тил, арабча узлашмалар, форс-тожикча узлашмалар, рус-байналминал узлашмалар.

Annotation: This article discusses the Uzbek language's oriented layer in this article. The Uzbek language is fully covered by an Arabic Persian, Russian Fatnalinals and other languages.

Keywords: His layer, the mastered layer, ruled language, ruling divisions, Persian-Tajik materials, Russian-fladial issues.

КИРИШ

Х,ар кандай тилнинг энг марказий, энг кадимий, энг навкирон ва энг рационал бирлиги суз х,исобланади. Муайян бир тилдаги мавжуд сузларнинг йигиндиси шу тилнинг лугат фондини ёки шу тилнинг лексикасини ташкил этади. Дунёда х,еч бир тил йукки, у узи мустакил, "автоном" яшаса ва ривожланса, бугунги кунда дунёда етти мингга якин тил мавжуд булиб, улар узаро бир бирлари билан мунтазам алокада булади. Бундай алока, биринчи навбатда, тилларнинг лугат фондида, лексиконида куринади. Дунёнинг кай бир нуктасида илм-фан, санъат, техника ва бошка сохдларда кашфиёт, янгилик содир булса, у шу миллат тилида уз аксини топади. Бошка тилларда шу тушунчанинг мукобил варианти топилади, агар мукобил варианти булмаса, кашфиёт яратилган тилдаги вариант, суз, ном кабул килинади. Кашфиёт-янгиликнинг мукобил варианти бир тилда булиши мумкин, бошка тилда булмаслиги мумкин. Мукобил варианти бор тиллар уз вариантини, мукобил варианти йук тиллар узга, асл вариантни кабул килишга мажбур буладилар. Алжабр, Алкухл(алкогол), макру%, компьютер, поезд, велосипед, агроном, фермер, кластер...

Шу аснога кура тилдаги мавжуд сузлар иккига - уз(туб) сузларга ва узлашма(олинма) сузларга булинади.

ТАДЦЩОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Уз сузлар

Уз сузлар муайян миллат ижтимоий келиб чикиш тарихи, ижтимоий турмуш тарзи, ижтимоий маънавий маданияти, географик жойлашуви билан боглик тушунчаларни ифодаловчи сузлар х,исобланади. Х,ар бир тилда бир бугиндан ёки бир узакдан ташкил топган сузлар шу тилнинг туб сузлари х,исобланади. Турколог олим А.Н.Баровков таъбири билан айтганда, узбек тилидаги соф тукий сузлар, дастлаб, бир бугинли сузлар(ол, бер, цуй, тур, кет, цоч, ёз...) булган, кейинчалик, икки бугинли (ана, мана, уша, оппоц, цизил, икки, саксон), уч бугинли(ёлланма, огмачи) ва бошкалар. Махмуд ^ошгарий узининг "Девони лугатит турк" асарини тушишда х,ам дастлаб бир бугинли, сунг икки бугинли, сунгра уч бугинли ва шу тартибда давом эттириши х,ам фикримизнинг исботи була олади.

Х,ар кандай тилнинг уз катлам сузлари дейилганда, шу тилнинг кадимий товушлари уз катлам сузлари таркибидаги иштироки катъий таъминланган булади, бу товушларнинг иштироки шу тилнинг бугин тизими билан катъийлашади. Узбек тилининг кадимий товушлари дейилганда, ундош товушларнингжарангли жарангсизлик белгиси назарда

тутилади ва диалектал(шева) вариантлари билан исботланади. Бугин тизим унли ва унли-ундош муносабати асосига курилади. Узбек тилининг бугин тизими 1) унли(У - вокализм), 2)ундош(С - консонант)-унли(V), 3)унли(V)-ундош(C), 4) ундош(С)-унли(У)-ундош(С) тарзда намоён булади.

1) о-на, о-та, о-ла, а-на, а-ка, у-ка, у-ни (V - CV)

2) ма-на, са-на, ка-ни, шу-ми, ка-ра (CV - CV)

3) ол-ма, уш-ла, ин-да, уз-га, эр-та (CV - CV)

4) бор, бер, бур, тур, коч, кет (CVC)

Х,ар кандай тилдаги туб сузлар шу тил суз туркумларининг барчасини, мустакил суз туркумлари - от, сифат, сон, олмош, феъл, равиш, ёрдамчи суз туркумлари - кумакчи, богловчи, юклама, ундов ва таклид, модал сузларнинг асосини ташкил килади.

Тилларнинг узаро алокалари миллат ва давлатларнинг узаро кушничилик, хамкорлик, иктисодий, маънавий-маданий, сиёсий мафкуравий, адабиёт-санъат, фан-техника, диний алокалари билингвистик факторларга айланади.Суз узлаштиришда узга тилдаги сузнинг уз тилдаги мукобил варианти топилади, уз тил мукобил варианти топилмаган такдирда узга тил варианти кабул килинади. Суз узлаштириш икки хил, суз айнан кабул килинади, ёки суз маъноси таржима, калька килинади. Ручка - ручка, перо -перо, компьютер - компьютер, стол - стол...

Спутник - йулдош, гласный - унли, согласный - ундош, одноклассник - синфдош, однополчан - цуролдош, сослуживший - хизматдош...

Муайян бир тилдаги сузлар кадамийлик даражасига кура кайси тилдан узлашгани ёки кайси тилга мансублигини мушкул булиб колади, бунда мазкур сузнинг этимологияси илмий хдкикатдан узилган булади. Масалан, узбек тилидаги кадимий жой номлари Хоразм, Бухоро, Варахша, кадимий асбоб-ускуна, хунар, сохага тааллукли суз ва номларнинг илмий этимологиясини аниклаш анча мушкул.

Узлашган катлам

Дунё тилшунослиги тажрибасидан шу маълумки, муайян бир тилда (ривожланган тилда, калок тилда эмас) мавжуд сузларнинг йигиндиси юз фоиз (100 %)деб олинса, шу тил мансуб туб сузларнинг мансублик даражаси йигирма беш фоиз(25%)дан ошмайди, бу шу тилнинг калоклик даражасини эмас, балки ривожланганлик даражасини курсатади.

Давлатлар уртасидаги сиёсий, иктисодий, мафкуравий, маънавий ва бошка алокалар натижасида давлатлар узаро алокага киришар экан, тиллар хам узаро алокага киришади ва натижада тиллар бир бирларидан суз узлаштира бошлайди.Тилларнинг узаро суз узлаштириши икки хил булади. Икки тил узаро тенг хукукли булиши мумкин ёки бир тил хукмрон, иккинчи тил тобе булиши мумкин. Масалан, Грек - Рим империясининг бошка давлатларни босиб олиши натижасида грек ва юнон тиллари шу давлат тилларига нисбатан хукмрон тилга айланди, Ислом давлати араб тилини мусулмон мамлакатлар тилларига нисбатан, Форсийлар давлати форс тилини туркий тилларга нисбатан, Олтин Урда хонлиги турк тилини рус тилига нисбатан, Буюк Британия инглиз тилини узи мустамлака килган давлат тилларига нисбатан, харбий ва расмий сузлар кириб келади ва расмий услуб ишгол килинади. Армия, рота, генерал, карабин, автомат, тюрма, нота, приказ, гимн, конституция, расмий иш когозлари хукмрон тилда ёзила бошланади, рапорт, акт, протоколь, отчет, кейин илмий услуб - фонема, лексема, морфема, синтаксис, аффикс, грамматика, предикат, субъект, сунгра адабий услуб, бадиий асарлар хукмрон тилда ёзила бошланади, провард натижа огзаки-сузлашув услуби ишгол килинади.

Икки тил узаро тенг хукукли булади, бунда у ёки бу мамлакатда килинган кашфиёт, янгилик, ихтиро, янгиланиш шу мамлакат, миллат вакили тилида аталади, узлаштираётган тил узида шу сузнинг мукобили булса, мукобили билан кабул килади, агар булмаса, уша миллат сузини кабул килади, поезд, велосипед, телевизор, компьютер, туютер, композитор, стакан, банка, светафор, ёки учинчи миллат тили сузини дублет(<франц. Doublet < double - иккилик) суз сифатида кабул килади, студент (немисча) - талаба (арабча), университет (юнонча) - дорулфунун (арабча), республика (грекча) - жумуурият (арабча), стонок (русча) - дастгоу(форсча), атеист (юнонча) - даурий (арабча). Бир миллат сузлари иккинчи миллатга утиб, иккинчи миллатдан учинчи миллатга узлаштирилиши мумкин. Алкоголь (аль кухл - арабча), алгебра (ал жабр - арабча), алгоритм каби арабча сузлар, январь, февраль каби лотинча, ой номлари ёки бошка-бошка илмий грекча, лотинча ва яна бошка тил атамалар узбек тилига иккинчи тил - рус тилидан узлаштирилган.

Тилларнинг генеологик таснифига кура бир тил оиласига ёки бир тил гурухига мансуб тилларнинг узаро суз узлаштириш даражаси катта ахамият касб этмайди, чунки келиб чикиши бир тилларни лексик фаркланиши жуда оз фоизни ташкил килади, бу холат фонетик жараёнлар билан, полисемик жараёнлар билан, синонимик жараёнлар билан, грамматикализация, лексикализация ходисалари билан изохланиши мумкин. Туксон икки бугинга ажрайдиган туркий кавм тилларининг географияси - шимолий-гарбий Хитойдан шаркий - шимолий Европагача булган худудни ташкил килади. Бу тиллар уз оиласига мансуб кардош тиллар билан алока килиш билан бирга бошка оилага мансуб нокариндош тиллар билан хам, юкорида айтилган сабабларга биноан, алока килиши таказо килинади. Жумладан, узбек тили хам кадимда ва хозирда хам куплаб нокариндош тиллар билан алокада булган ва натижада у тиллардан узбек тилига жуда куплаб турли сохаларга мансуб сузлар узлаштирилган. Х,озирги кунда узбек тилида мавжуд узлашган катлам сузларини туртта катламга ажратиш мумкин.

1.Арабча узлашма катлам.

2.Форс-тожикча узлашма катлам.

3.Рус-байналминал узлашма катлам.

4.Бошка тиллардан узлашма катлам.

Арабча узлашма катлам.

1.Таркибида арабча "айн"(ъ) товуши булади. Маъно, раъно, аъло, даъво, меъёр, неъмат, меъда, меъмор, машъал, маълум, маъдан, маърака, маъруза. Маърифат, маъсум, маъшуц, маъюс,журъат, истеъдод, исеъфо, ваъда, ваъз

2.Таркибида арабча юмшок "хе"(х) товуши булади. Эутимол, эутирос, уосил, мавуум, мажуул, маддоу, маурум,мауфий,моуият, малуам, маруамат, маруум, маслауат меунат, меуроб, мауалла, мауал, маубус, маубуб, маузун, маукам, истеузо,

3.Таркибида арабча "му" унсури булади. Муттасил, мукаррам, мукаммал, музокара, музаффар, мужассам, мужмал, мудуиш, мудом, мударрис, муддат, муддао, мувозанат, муваффацият, муваццат, муваффац, мувофиц, муборак, муаттар, муассаса, муболага, муаллац, муаммо, муайян, муаллиф, муаллим,муборак, мубтало, музокара, мулк, мулла. Мулозамат, мулойим, мулозим, мулоцот, мулоуаза, мумиё, мумкин, мумтоз, мунаввар, мунажжим, мунис, мунаццид, мундарижа, мунозара, муносабат, муносиб, мунтазам, мунтазир, муовин, мураббий, муомала, муолажа, мураббо, мураккаб, мурид, мурод, муроса, муруват, мусаввир, мусаффо, мусибат, мусица, мусобаца, муслим, мусофир,

MycmaMJiaKa,Mycma6uö, Mycmacno, Mycmayun, MycmayKaM, Mymanocu6 Myme, Myma(aKKup, Mymaxaccuc, Mymnay, MymmayaM, Myxnuc, Myx6up, MymKyn, Mymoupa

4.TapKHÖHga yHnu TOBymnap K;aTop Kenagu: moam, ouna, Maom, coam, waMoa, uööao, umoam, Maopu(.

5.TapKHÖHga yHnu Ba yHgom TOBymnap :y$T Kenagu: Taaccyö, Taa::yö, TaannyK, öagHHH, MaH^aaT, Mygo^aa, ranna, H33a, H33aT, unno-öunno, H$$aT,MunnaT, MHHHaT,Mogga,Hggao,

6.TapKHÖHga -ot, -aT, -at, -eT yHcypnapu öynagu: ax6opom,Masny6unm, , Mayopam, waMunm, waMoam, wapoyam, wunonm, wayonam, wuööunm, wunonm, za3anem, zanuMam, zapoüu6om, rn(pnam, zonu6unm, zyp6am, Kyn(am, u6oöam, u6opam, uwo6am,unmu(om, uwoöuem, uwo3am, unnam,unoyuem, uMKonunm, unonm, unconunm, ucnoyom, ucnoMunm, ucmunoyom, KaMonom, opunm,ea3unm,

7.TapKHÖHga naö-Tum ":hm"(¥) TOBymu öynagu: waenon, wae3o, waeo6, waöan, waeoyup, waöean, waeyap, waöuö, wa3aea, wa3M, wa3o, wan6, waM, waMuna, waMon, waMynwaM, wa3M, wan6, wany6, wano6, wapaen, wapuMa, wacyp, wayö, ^wayn, ^wun,

8.^hhhh aTaManap: wannam, wano3a, wayannaM, uüMon, u(mop, maümon, (apumma, py3a, paMa3on, uMon, uMoM,Ky(p,Macwuö,Mynna, onm, oxupam, ma(cup, mac6uy, munoeam, yaon, yapoM, ayuöa, ayuya, 6apaKa, mac6ey, öyo, MyMun, ya3o, mayeo, yueMam, mapuam...

9.TapKHÖHga -hh, -bhh, -ha yHcypnapu öynagu: wuööuü, wunouü, wy3buü, aöa6uü, aynoyuü, zornuü, zaüpuyonynuü, sap6uü, somü, u6muöouü, uwmuMouü, ucjomuh...

10.AgaöueTra oug aTaManap: apy3, sa3an, (apö, pyKn, yuwo,6aen, 6ae3, 6aüm, Mucpa, Mamna, Macnaeuü, MyxaMMac, yacuöa, mam6ey, paöu(, caupa. ma3Kupa ,na3M,yo(un,Mynayyuö,moup, mebp, aöu6, maxannyc, py6ouü...

11.MaKTaö, Maopu$ Ba Matpu^aTra oug cy3, Hcrunox,, aTaMa Ba TepMHHnap: Mypa66uü, mabnuM, unmrnoM, mana6, maycun, Kumo6, öapc, caeon, axnoy, uMmuyon, yanaM, xam, yap(, namp, wunö, cayu(a, pucona, mapwuMa, 6ae3, 6o6...

12.TapKHÖHga -eH, -aH, -hh yHcypnapu öynagu: sanaen, aünan, yonynan, mayMunan,

гaмгun,

13.TapKHÖHga "3yn" yHcypu öynagu: 3ynnuconaün, 3ynyapnaün, 3ynxyMop, 3ynyaböa, 3ynyuwwa, 3yn(uyop, 3ynKu(n,

13.0cmoh :ucMnapHHHHr HOMnapu: caüepa, 3yyan Muppux, 3yypo, nywyM, caMo, yyem, 6ypw,Mymmapuü, Kounom, (a3o, (anaK...

14.X,H:pHH-KaMapHH oh HOMnapu: MyyappaM, Ca(ap, Pa66uyn aeean, Pa66uyc conuü, jKyMaöyn aeean, MyMaöyn conuü, Pawa6, Mab6on, PaMo3on, Maeeon, 3ynyaböa, 3ynyuwwa...

15.X,H:pHH-maMCHH oh HOMnapu HOMnapu: X,aMan(yy3u), Caep,(xyKu3), Maeзo(эгuзaкJap), Capamon(yucyun6aya), Acaö(mep), y3po(6amoy), Me3on(mapo3u), Aypa6(naen), K,aec(eü), Maöuü(ynoyna), ffane(yaec), Xym(6anuy).

16.TapKHÖHga "Ma" yHcypu öynagu: MaKon, Mamun, Maspu6, Mampuy, Mamb6a,Ma6naz, Maew, Maewyö, Mae3e, Maeye, Maöpaca, May6apa, Mawnuc, Maün, Maxma6, MaMnaKam, Man6a, Man3apa, MapKa3, Mappa, Macöap, Macwuö, Maco(a, Mabeo, MabpaKa, MayoM, Mayan, Mayanna, Maymap...

17.TapKHÖHga "an" yHcypu öynagu: anyaMöynunno(y,) anyon, anya3ap, anyucca, an(o3, anaMon,anKuMe, anкoгon, anoMam, anMucon, anoya, anoyan, anoyuöa, an(o3, anyon, anyocun, ana3yap...

18.Таркибида "ис" унсури булади: истеъдод, истеъмол, истеъфо, истисно, истиро;ат, истило;, истиора, истисцо, истифода, истицбол, истигно, истицомат, истицлол, истигфор, истицомат, истщола...

19.Таркибида "Абу" унсури булади: Абу Рай;он, Абу Али, АбуХанифа, АбуДовуд...

20.Аллохнинг туксон туккиз исми(АЛ-АСМО ал-Х,УСНО) арабча булади.

21.Аллохнинг Пайгамбарларининг исмлари арабча булади.

21. Инсонларга куйилган баъзи исмлар арабча булади:Али, Анвар, А;мад, Билол, Мансур, Мутаваккил, Маъруф, Аброр, Умар, Ил;ом, Муслим,Ханифа, Хошим, Хасан, Хидят, Саид, Фарид,

22.Илмий атамалар арабча булади. Адабиёт, тарих, фалсафа, мантик, математика, геометрия, астрономия, табобат, тилшунослик ва бошка илм ва фан сохаларига оид атамалар: илм, мацола, мисол, масала, таъриф,манфий, мусбат, каср, маж;ул, имло, табииёт, тиббиёт, нуцта, хандаса, риёзат, устурлоб, му;аррир, ма;раж, феъл, асос, та;лил, услуб, тасниф, жадвал...

Форс-тожикча узлашган катлам

1.Таркибида форсча кенг "О" унлиси булади: омад, пешона, о;анг, осмон, обдаста, обжувоз,обинон, обод, обру(й), овоз, овора, озод, ойна, омбур, омихта, ораста, орзу, ором,осойишта, вайрон, армугон, армон, гадо, о;ак, о;иста, о;у...

2.Таркибида лаб-тиш "В" товуши булади: водариг, вобаста, воя, гав;ар, гаврон, гаврапуш...

3.Таркибида "гул" асосли кушма сузлар: гуландом, гулбарг, гулбадан, гулбанд, гулбог, гулгун,гулдон, гулдор, гулдаста, гулдуз, гулкор, гулисумбул, гулёр,гулзор, гулистон, гулкоса, гулнора, гулоб, гулжабин,гулмих, гулмогултож, гулисапсар,гулхан, гулшан, гулчин, гулхона, гулшода, гулцанд...

4.Таркибида каттик "Х" товуши булади: пахта, тахта, гулах, гусхур, гурсухта, пухта, сохта, сухта,...

5.Таркибида "бад" асосли сузлар:бадбахт, бадбуй, бадбашара, бадбин, бадбуруш, баджа;л, бадгир, бадгумон,бадзот, бадзабон, бадгуй, бадкарда, бадкир, бадкор, баднафс, бадмаст, бадният, бадном, баднома, баднусха, бадрашк, бадранг, бадсурат, бадтарин, бадхур, бадцавоц...

6.Таркибида "бар"унсури булади: бардош, бардавом, бардор, барзанги, бардам, бардаст, барпо, бартараф, барцарор, бар;аёт, бар;аво, бар;ам, бар;ац...

7.Таркибида изофа "И" ёки изофанинг кискарган шаклида булади: ойнаи жа;он, гулираъно, биродари азиз, гули беор, балоигардаон, бало-баттар, балои офат, балои цазо, бахтиёр, бахти царо...

8.Сузнинг уртасида ёки охирида ундошлар катор келади: банда, бандак, бандар(го;), дуст, гушт, цанд, ранг, барг, банд, баланд, кент, паст, мард...

9.Таркибида лаб-тиш "Ж" товуши булади: аждар, мужда, гижда, гижбанг,мужгон, бож, жола...

Ш.Чалгу асбоб номлари: дутор, рубоб, тор, доира, чанг, сето, най, карнай, сурнай, цушнай, ногара, гусногара...

11.Форс-тожикча мучал номлари: муш (сичцон), бацар(сигир), фаланг(йулбарс), харгуш(цуён), на;анг(балиц), мор(илон), асп(от), гусфанд(цуй), ;амдуна(маймун), мург(товуц), сак(ит), хук(тунгиз)...

12.Таркибида лаб -тиш "Ф" ундоши булади: фаранг, фарёд, фарзанд, фарзин, фарзона, фаришта, фармон, фаровон, фаромуш, фарфор, фарсанг, фасона, фириб, форс, фош, фусун...

13.Таркибида каттик "Х" товуши булади: халцоб, хам, хамак, хампа, ханда, харид, хас, хашак, хира, хирмон, хиром, хожа, хужа, хок, хом, хомуш, хомтама, хона, хонанда, хор, хо;иш, худбин,худо, худди, хумкалла, хуноб,

хурмо, хурсанд, хуррам, хуршид, хуш, хуп, хуранда, хуроз...

14Дафта номлари форсча булади:

15."Як-"унсури била бошланувчи сузлар форсча булади: якка, якандоз, якбора, якдил, якдона, яккахон, яккачуп, яккаш, яккама-якка, яккам-дукам, якка-ярим, яккамохов, яктан, якто, якруя, яксон, яктак, якшанба, якцалам...

16."Об" унсури билан бошланувчи сузлар форсча булади: об, обаки, обакидандон, обгардон, обдаста, обдор, обдуз, обжуш, обжувоз, обидийда, обканд, обкаш, обинон, обиравон, ободон, обод, об-оташ, обраха, обрез, обпартов, обру(й), об-тоб, обтова, об-худойи...

17.Узбек тилидаги суз ясовчи олд (префикс) кушимчалар форсча булади: но-, бе-, бо, бад-, сер-, нав-, хуш-, хам-, пур-...

18.Узбек тилидаги суз ясовчи аффиксоидлар форсча булади: -нома, -манд, -параст, -монанд, -симон, -хона, -дор, -гуй, -хон, -зода, -гох, -дон, -пуш,-бон, -фуруш, -она, -намо, -шунос, -соз, -хур,-парвар, -навис, -кор, -дош, -дуз, -вачча, -боп,-боз, -хур...

19.Дил унсурли сузлар форсча булади: дилоро, дилором, дилдор, дилшод, дилкушод, дилрабо,дилёр, дилбар, дилафгор, дилсуз, дилбанд,

20.Таркибида -бин унсури булади: заррабин, калтабин, тамошабин, бадбин, худбин,некбин, фолбин...

Модал сузлар форсча булади:чунки, офарин, шояд, дуруст, расо, ногох, нихоят, даркор, зарур, зинхор..

20. Богловчилар форсча булади: чунки, лекин(лек) , агар, агарчанд, гарчи, балки, магар, чунон, чунончи, токи, зеро, хох, гуё, гох, хам, ё, ёки, ёхуд, на...

Русча- байналминал узлашган катлам

^адимги грек ва лотин тилидан узлашган суз, атама, истилохлар Европа халкларининг(француз, немис, инглиз, испан ва бошк.,) аксарият тилларига узашган ёки мукобиллашган, жумладан, славян тиллари - рус тилига хам узлашган. Бугунги кунда узбек тилида истеъмолда булган байналминал элементлар - суз, истилох, атама, терминлар - рус тили оркали тилимизга кириб келган, шунинг учун бундай элементлар келиб чикиши грекча, лотинч, испанча, французча, немисча ва бошка тилларга мансублигидан катъий назар умумлаштириб русча- байналминал узлашган катлам эканлиги эътироф этилди.

1.Таркибида русча "О" унлиси булади: обзор, обед, область, оборот,озон, образ, одеял, океан,оксид, оккупация,окург,опера, операция,оптимист,оптика, оптимал,орбита, оратор,орган, орден,ориентир,оригинал, обход, проход..

2.Таркибида русча лаб-тиш "В" товуши булади: вагон, вазелин, вакуум, вакцина, валенка, валюта, ванна, ватман, вахта, велосипед, вешалка...

3.Таркибида лаб-тиш "Ф" ундоши булади: фабрика, фабула, фаза, факультет, фамилия, фанат, фанер,фантазия, фара, фельдшер, фельетон, феодал, ферма, фестиваль, фигура, физика, физкультура, филология, филормния, филиал, фильм,фильтр, флот, фольклор,фонд, фонетика, формат, формула, фото, фундамент...

4.Таркибида коришик "Ц" ундоши булади: цемент, центнер, центр, цех, цикл, цивилизация, цилиндр, циркуль, цирк, цитрус,цитата, абзац, шприц, кварц...

5.Таркибида коришик"Ж(дж)" товуши булади: журнал, жирафа, жюри, инженер, прожектор,

5.Таркибида "-ция" унсури булади: мелиция, полиция, коррупция, селекция, коллекция, вентиляция, коммуникация, кульминация,акция, пракция, оппозиция, авиация, агитация, дискуссия, ирригация, операция, интонация, информация, традиция, редакция, экспедиция...

6. Таркибида "-тор" унсури булади: вентилятор, директор, ректор, аккумлятор, прожектор, диктатор, генератор,детектор, композитор, сенатор, агитатор, диктатор, авор, инспектор, лектор, диктор, доктор, калькулятор, архитектор, экспедитор,...

7.Сузнинг охирида "грамма" унсури булади: диаграмма, телеграмма, фототелеграмма, эпиграмма, кардиограмма. Рентгенограмма, стенограмма, монорамма, фонограмма, телефонограмма, барограмма, программа, картограмма...

8.Сузнинг охирида "-тура" унсури булади: кадидатура, комендатура, клавиатура, обревиатура, карикатура, адвакатура, номенклатура, макулатра, арматура, натура, ординатура, аппаратура, квадратура,температура, регистратуура, прократура, диктатура, гарнитура, фактура, корректура, архитехтура, структура, халтура, аспирантура, доктарантура, физкультура...

9.Сузнинг охирида "-ив" унсури булади: массив,пассив, агрессив, консерватив, негатив, коммуникатив, норматив, агглютинатив, альтернатив, иллюстратив, факультатив, оператив, актив, коллектив реактив, мотив, архив

10.Сузнинг охирида муайян сохд мутахассиси отини ясовчи "-лог" унсури булади: геолог, идеолог, теолог, архиолог, биолог, физиолог, гниколог, лексиколог, филолог, фармоколог, этимолог, энтомолог, сейсмолог, рентгенолог, социолог, фонолог, технолог, зоолог, невролог, антрополог,невролог, гидролог,диалектолог, графолог, психолог...

11.Сузнинг охирида "-(а)ж" унсури булади: багаж, блиндаж, пейзаж, экипаж, дренаж, экипаж, персонаж, гараж, тираж, арбитаж, массаж, шантаж, мантаж, трикотаж, репортаж, стаж...

12.Сузнинг охирида шахс отини ясовчи"-нт" унсури булади: аспирант, лаборант, агент, регент, интеллигент, декадент, рецензент, валент, имманент, оппонент, патент, ассистент, доцент, музыкант, эмигрант, комендант, консультант...

13.Х,арбийлик, хдрбий унвонлвр ва хдрбий саноатга оид сузлар: солдат, сержант, офицер, генерал, лейтенант, майор, рота, дивизия, десант, радист, самолёт, снаряд, автомат, армия, авиация, командир, пистолет, ракета, взвод...

14.Техника ва транспортга оид сузлар: машина, автобус, поезд, самолёт, карабль, катер, велосипед, лифт, поршен, вал, руль, балон, камера, педаль, кузов, борт, самосвал, камаз, каробка, шатун,

15.Таркибида каттик ундошни ифодаловчи "Ъ"белгиси булади: объект, субъект, подъём, объезд, разъезд, подъезд съезд..

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

16.Таркибида юмшок ундошни ифоаловчи "Ь" белгиси булади: князь, фестиваль, педаль, деталь, госпиталь, спираль, кабель, мебель, дизель, роль, пароль, фанарь, печать, пальто, фильтр,

17.Ой номлари: январь, февраль, март...

18.Кино, тетр, музей, санъатга оид атамалар: афиша, кадр, картина...

19.Медицинага оид атамалар: доктор, врач, хирург, операция, клиника, укол, ревматизм, аппарат, грипп, вакцина, наркоз, инсульт, волидол...

20. Илм-фан - химия, физика, математика, астрономия, география, тилшунослик, логика...га оид атамалар: элемент, хлор, вектор, икс, квадрат, конус, глюкоза, менерал, кварц, карта, компас,

21.Косметика ва пардоз андозга оид атамалар: вазелин, крем, одекалон, памада, маникюр...

22.Озик-овкат махсулотлари номлари: колбаса, консерва, сосиска, компот, кекс, маргарин, шоколад,винегред, салат,кофе,икра, квас, бутерброт, конфет, бифштекс...

23.Урин-жой, маконга оид атамалар: вокзал, дача, лагерь, вестибюль, клуб, зал, аудитория, ипподром, кабинет, инкубатор...

24.Улчов-микдорга оид атамалар:гектар, грамм, кило, метр, минут, интервал, балл... 25Дурилиш материалларига оид атамалар: цемент, бетон, веранда, квартира,

замазка, каркас, лак, арматура, алебастр...

26.Сузнинг бошида пр-унсури булади: протест, процент, прораб, пропорция, прожектор, прогул, прогноз, практикант...

МуFилча узлашган катлам Мугилчадан узлашган сузлар эски катламга мансуб булиб, хозирда истеъмол доираси чегараланган катлам хисобланиб архаиклашган ва бу катлам узбек тилида жуда оз сузларни ташкил килади. Булар: 1) кадимдаги харбий атама ва истелохлар булиб, таркибида -ул, -вул унсури булади.

Хиравул (олдинда борувчи кисм),чингдавул(асосий кучлардан кейинда борувчи кисм), янкавул (сув ташувчи), сузавул (харбий бошлик ёрдамчиси), патавул (калъа сокчиси, )жангдовул(сокчи, курикчи), жигавул(бошига жига таккан харбий),каравул(сокчи), ясавул(бошлик, сардор), шигавул(элчини кузатиб борувчи),дакавул(хизматкор, кузатувчи), бакавул(дастурхончи), тархон(темирчи)...

Чорвадорликка оид атама ва истелохлар: тайлок(буталок), бурундук, аргимак, бука, курут, гунажин, саман, тарлон, кулун, жувона... ХУЛОСА

Тилларнинг узаро хамкорлиги, биринчи планда, лексик сатхда, суз узлаштиришда амалга оширилади, фонетик, морфологик, синтактик сатхлар эса кейинги планда амалга оширилади ва бу ходисалар билингвистик ходисалар деб юритилади, билингвистик ходисалар билингвистик факторларга асосланади.

Адабиётлар:

1. Гуломов А. Узбек тили морфологиясига кириш. - Тошкент: Уздавнашр, 1953.

2. Х,ожиев А. Лингвистик терминларнинг изохли лугати. -Тошкент: Укитувчи, 1985.

3. Гуломов А. ва бошк. Узбек тили дарслиги. 5-6-синфлар учун. - Тошкент: Укитувчи 1982.

4. Худойберганова Д.С. Узбек тилидаги бадиий матнларнинг антропоцентрик талкини. Докторлик диссертацияси автореферати. -Тошкент, 2015.

5. Худойберганова Д. Матннинг мазмуний таркибида метафоралар.// Узбек тили ва адабиёти. 2012, №3.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.