Научная статья на тему 'ЎЗБЕК ТИЛИ ДАРСЛАРИДА ТЎҒРИ ТАЛАФФУЗ УСТИДА ИШЛАШ МЕТОДИКАСИ'

ЎЗБЕК ТИЛИ ДАРСЛАРИДА ТЎҒРИ ТАЛАФФУЗ УСТИДА ИШЛАШ МЕТОДИКАСИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
1662
105
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Редукция / талаффуз ва ёзув / иккинчи тил сифати / жонли нутқ / товуш / ассимиляция / кучлироқ оҳанг

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Шарасулова Ширин Махамадсалиховна

Ўзма нутқ билан огзаки нутқ ўртасида катта фарқ бор. Ўзма нутқ муайян имло қоидаларига бўйсундирилган, аммо жонли нутқ қандай бўлса, шундайлигича ёзилмайди. гуйида берилган муҳим фонетик ўзгаришларни билиш тўгри талаффуз қоидаларини эгаллашнинг таркибий қисми ҳисобланади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕК ТИЛИ ДАРСЛАРИДА ТЎҒРИ ТАЛАФФУЗ УСТИДА ИШЛАШ МЕТОДИКАСИ»

ilmiy-uslubiy JumaH

VTKFTf ТТ/ГТТТ/Г ТТАРГТТАРТ/ГТТА TVFPT/Г TA TTArtMfiV* VrTT/TTTA T/TÏÏÏTTAÏÏÏ

Я*

УЗБЕК ТИЛИ ДАРСЛАРИДА ТУГРИ ТАЛАФФУЗ УСТИДА ИШЛАШ

МЕТОДИКАСИ

tK«> ^

Шарасулова Ширин Махамадсалиховна

Узбек тили ва адабиети кафедраси укитувчиси Тошкент давлат шаркшунослик университети https://doi.org/10.5281/zenodo.7238987

Аннотатция: Узма нутк билан огзаки нутк уртасида катта фарк бор. Узма нутк муайян имло коидаларига буйсундирилган, аммо жонли нутк кандай булса, шундайлигича ёзилмайди. гуйида берилган мухим фонетик узгаришларни билиш тугри талаффуз коидаларини эгаллашнинг таркибий кисми хисобланади.

>

-

Калит сузлар: Редукция, талаффуз ва ёзув, иккинчи тил сифати, жонли нутк, товуш, ассимиляция, кучлирок оханг.

Кириш кисми: Маълумки, фонетика (грекча phone - товуш сузидан олинган) тилшуносликнинг нутк товушларини урганувчи булимидир. Фонетика товушларнинг хосил булиши, талаффузи, талаффуз ва ёзувнинг узаро

муносабати, шунингдек, бугин ва ургунинг хусусиятлари каби ходисаларни

«

урганади.

Узбек тилини иккинчи тил сифатида урганувчилар куп товушларни талаффуз килишда кийналадилар. Бу холат юкорида курганимиздек,

, .. , ~ ...

тилларнинг фонетик тизимлари уртасидаги фарк билан изохланади. Айникса, русийзабон укувчилар о-у-у-и товушлари билан фаркланадиган сузларни тугри талаффуз килиш ёки тинглаганда тушунишда мураккабликка дуч келадилар. Фонетикани урганишда энг мухим масалалардан бири имлодир. Шунинг учун

»

унли ва ундош товушлар (харфлар) хакида гап борар экан, асосий эътиборни имло масалаларига каратишга тугри келади. Бунда а, и, у, у харфлари иштирок этган сузларни матндан ажратиш, уларнинг талаффуз хусусиятларини

Р >

шархлаш: у-у, и-у, а-и ва хк. жуфтлар билан фаркланувчи сузлар топиш ва уларни изохлаш; биринчи бугинда у,у, иккинчи бугинда у ёки и келган сузлар талаффузи, имлоси ва маъноси устида ишлаш (уруш-уриш, тушум-тушим каби); и-у товушлари тушиб коладиган сузлар руйхатини тузиш; к,г,х,х товушлари ва к,г,й товушлари билан ёнма-ён келган а, и, у, у товушларининг талаффуз хусусиятлари, и, у товушларининг ута киска ва аник талаффузи устида ишлаш; матндан о,э товушлари иштирок этган сузларни ажратиш ва товуш хамда харф орасидаги муносабатларни изохлаш; о-а билан фаркланувчи суз жуфтлари (ана - она, ата - ота) танлаш, улар иштирокида гаплар тузиш, и, э,

Ш4 > d

: * ^ * п>

№2 2022

Ит|»-иИиЫу ¡игпан

(е) билан фаркланувчи суз жуфтлари иштирокида гаплар тузиш, в олдидан и, у га утадиган (уки - укув, туки - тукув) сузлар руйхатини тузиш фойдалидир.

Ёзма нутк билан огзаки нутк уртасида катта фарк бор. Ёзма нутк муайян имло коидаларига буйсундирилган, аммо жонли нутк кандай булса, шундайлигича ёзилмайди. гуйида берилган мухим фонетик узгаришларни билиш тугри талаффуз коидаларини эгаллашнинг таркибий кисми хисобланади. Асосий кисм:

Аккомодация унли ва ундош товушларнинг узаро таъсирига кура бир- Ж. бирига кисман мослашиш ходисасидир. Масалан и, у,у унлилари тил орка ва чукур тил орка ундошлари билан ёнма-ён келганда мослашув ходисаси юз

беради: китоб, кийим, гилам, кулги, гузал, цилиц, гилоф, цурбон, цушиц, хитоб каби.

Ассимиляция суз таркибидаги ундош товушлар бир-бирига таъсири натижасида бир товушнинг иккинчи товушни узига ухшаш товушга айлантириш ходисасидир. Бу ухшашлик 2 хил булади:

а) прогрессив ассимиляция: етди-етти, айтди-айтти, цочди-цочти, кетяпман-кетяппан;

б) агар кейинги товуш олдинги товушни узига ухшатса, регрессив ассимилияция булади: бирла-билла, тутча-тучча, йигитча-йигичча, сузсиз-суссиз.

Тулик ассимиляцияда бир ундош иккинчисига таъсир этиб, уни узига тулик ухшатиб олади: кетди-кетти, тузсиз-туссиз, оцган-оццан каби.

Туликсиз ассимиляцияда бир товуш ёндош товушга таъсир этиб, уни узига тулик ухшата олмайди, факат жарангсизлантиради ёки аксинча, жарангли ундошга айлантиради: мазкур-маскур, кетган-кеткан, оцшом-охшом каби.

Сингармонизм товушларнинг мослашуви, охангдошлиги, уйгунлигидир. Бу ходиса узбек тили тараккиётининг кадимги туркий тил ва эски узбек тилига хос булиб, унинг хусусиятлари айрим шеваларда мавжуд. Танглай уйгунлиги конуниятига кура суз бошида тил олди унлиси келса, суз уртаси ва охирида хам тил олди унлиси келиши, яъни барча бугинлардаги унлилар узаро уйгунлашуви, мослашуви шарт булган. Бу хол талаффузда артикуляцион кулайлик тугдирган, товушларнинг охангдошлигини таъминлаган: барамыз, кэтамыз, гуллар, цышлагимыз, цуллик каби.

Товуш алмашиниши: Одатда турли хил кушимчалар кушилганда содир булади: тара+к - тарок, сана+к - санок, урток+им - уртогим, кишлок+инг -кдшлогинг ва х.к.

Диссимиляция икки ухшаш ундош товушнинг узаро таъсири натижасида ноухшаш товушларга айланиб колиш ходисасидир. Бу узгариш ассимиляциянинг аксидир: зарар-зарал, бирорта-биронта, учта-ушта каби.

- *

Ж ^ »5«

№2 2022

Ит|»-иИиЫу ¡игпан

Товушларнинг уз холатидан кучиб, ноухшашлик хосил килиши адабий

талаффузга зид хисобланади.

Метатеза суз таркибидаги ундошларнинг узаро урин алмашиниши ходисасидир. Бу, асосан, жонли нуткка хос булиб, талаффуз ва имло коидаларига мос келмайди: супра-сурпа, аувол-авуол, дунё-дуйно, лаънат-наълат каби.

Спирантизация суз таркибидаги портловчи товушнинг талаффузда сиргалувчи товушга утишидир. Бунинг натижасида талаффуз билан сузнинг имлоси уртасида катта фарк пайдо булади: кабоб-кавоб, мацтамоц-махтамоц, мактаб-маутаб, юборди-юворди каби.

Товуш тушиши: Апокопа суз охиридаги катор келган ундошлардан бирининг талаффузда тушириб колдирилишидир: паст-пас, хурсанд-хурсан, рост-рос, артист-артис каби.

Синкопа суз уртасида ургусиз бугиндаги унли товушнинг тушиб колиш

Л/ Г\ ТТТТА П ОТТ ТТТТ1Л • I Т1 I VI М Г?1/-( 1МЛ\ Л /~1 1 I И М/~1 * ЛЛ1П /1Г)ОЧ1

ходисасидир: билан-блан, хина-хна, нима-нма; озиз-оззи, икки+ов-икков, узил-

>

*

узш каби.

Элизия икки суз кушилиши натижасида бир ёки бир нечта унли товушнинг тушиб колиш ходисасидир. Огзаки нуткда ихчамликка интилиш

натижасида сузнинг кискарган шакли юзага келади: айта олади-айтолади, ёзган экан-ёзганакан, ака-ука-акука, Абдусалом-Абсалом каби.

Товуш орттирилиши: Протеза суз бошида битта унлининг орттирилиши ходисасидир. Бу, асосан, узлашган сузлар талаффузида учрайди: стакан-истакан, русча-урисча, штраф-иштароп, румол-урамол каби.

Эпентеза огзаки нуткда икки ундош уртасига айрим унлиларнинг кушиб айтилишидир: ацл-ацил, уукм-уукум, арслон-арислон, кроват-каравот; раис-райис, Тоир-Тойир, шоир-шойир каби.

Эпитеза суз охирида катор келган ундошлардан сунг бир унли кушиб

талаффуз килинишидир: диск-диска, пропуск-пропуска, бланк-бланка, киоск-киоска, банк-банка, танк-танка, хуллас-хулласи каби. Товушларнинг кучсизланиши:

1. Редукция суз таркибидаги, одатда, ургусиз бугиндаги унлининг

_...... ...... ^ .................

кучсизланиб талаффуз килинишидир: пишиц-пъшиц, билак-бълак, цилиц-цълиц,

саримсоц-саръмсоц каби.

2. Суз охирида жарангли ундошнинг жарангсизланиши: озод-озот, мактаб-мактап, барг-барк, бож-боч, пассив-пассиф каби.

3. Суз охирида портловчи ундошнинг сиргалувчи товушга утиши узбек тилида к ундошининг г тарзида талаффуз килинишида куринади: цишлоц-цишлог, тароц-тарог, тошлоц-тошлоз каби.

♦ ¡>

- > >

№2 2022

Ит|»-иИиЫу ¡игпан

Нутк узаро фикр алмашув жараёнида кишиларнинг тил воситаларидан

фойдаланиш фаолиятидан иборат. Инсон нуткини шакллантирувчи фонетик воситалар каторида товушдан ташкари, бугин, ургу, интонация мухим урин тугадк

Товушлар узаро бирикиб бугинларни хосил килса, бугинлар кушилиб, сузларни вужудга келтиради. Бир неча сузлар оханг жихатдан бирлашиб такт (синтагма)ни, мазмунан ва интонацион тугалликни иофдаловчи фонетик

булаклар эса фраза (гап)ларни хосил килади. Куринадики, нутк оханг ва интонация жихатидан узига хос нутк окимидан, яъни турли оханглар занжиридан таркиб топади.

к Нутк окими кичик ва катта фонетик булакларга булинади. Товуш-бугин-

суз-синтагма-гап.

Нуткдаги бирор булакнинг бошкаларига нисбатан кучлирок овоз билан айтилиши ургу ходисасидир. Маълумки, ургу тугри талаффузни

шакллантиришда мухим урин тутади. Ургу нуткнинг кайси булагига тушишига

кура икки турга булинади: суз ургуси ва мантикий ургу.

Суз ургуси суздаги унли товушга тушади. узбек тилида ургу деярли хар доим охирги бугинга тушади. Масалан, уки-укувчи-укувчилар-укувчиларни-укувчиларникига ва х.к.

Аммо узбек тилида ургу охирги бугинга тушмайдиган холатлар хам мавжуд. Булар куйидагилардир:

- араб ва тожик тилидан узлашган айрим равишларда: асло, доим, янги, хамиша;

- модал сузларда: зеро, афсуски, албатта;

- баъзи ёрдамчи сузларда: аммо, лекин, чунки, гарчи;

_ _

- олмошларда: барча, баъзи, хамма, кайси, канча, кандай, кимдир, аллаким, хар качон, хеч нима;

Г^Ч

аллаким, хар качон, хеч нима;

- феълнинг буйрук шаклларида: келсин, кулдир, бошла, тегма;

- баъзи кушимчалар ва юкламалар хам ургу олмайди: бешта,

унтача, борарман, укувчимиз, кушдек, келма, улар-чи, берасизми?

Баъзи сузларда (омофонларда) ургу маъно фарклашга хизмат килади:

олма-олма, сана-сана, босма-босма, кераксиз-кераксиз ва ш.к.

Узбек тилига узлашган русча сузларда ургу маъно фаркловчи хусусиятга

эга. Бундай сузларда ургу биринчи бугинга тушса от, иккинчи бугинга тушса

сифатга айланади: химик-химик, физик-физик, академик-академик, техникУ А техник ва х.к.

Мантикий ургу гапдаги фикрий жихатдан ахамиятли булган сузнинг кучли

талаффуз килинишидир. Бунда сузловчи гап ичидаги баъзи сузларнинг

„ _ „ „ „ „^ _ ^ „ „„_____

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

маъносини янада таъкидлаб, кучайтириб курсатиш учун бошка сузларга

* Г •!»

№2 2022

Ит|»-иИиЫу ¡итак

нисбатан кучлирок оханг билан талаффуз килади. Купинча мантикий ургу

тушадиган суз гап охирида, кесимдан олдин келади. Масалан:

Эртага мен театрга бораман.

Эртага мен театрга бораман.

Эртага театрга мен бораман.

Мен театрга эртага бораман.

Огзаки нуткнинг узига хос ифодали воситаларидан бири интонациядир. У нуткнинг ифодалилигини таъминловчи купгина фонетик омилларга боглик. Буларга урFу, пауза, темп, ритм, тембр киради. Паузанинг грамматик, мантикий ва психологик турлари фаркланади.

Бундан ташкари, бадиий нуткнинг ифодалилигига эришишда ассонанс (бир хил унли товушларнинг такрорланиши) ва аллитерация (бир хил ундош товушларнинг нисбатан бир маромда такрорланиши)нинг ахамияти катта.

Талаффуз меъёрларини пухта эгаллашни таъминлаш максадида куйидаги амалий ишлардан фойдаланишни максадга мувофик деб биламиз:

1. Фонетик машцни бажаринг. Талаффуздан товушларни фарцлашни

»

урганинг:

*

"к^Л. М..

У-у: ун-ун, ул-ул,ур-ур, ук-ук,бур-бур, тур-тур, сур-сур, кур-кур, юл-йул,

*

юк-йук, кул-кул;

У-и: бур-бир, сур-сир, тур-тир;

У-о: бур-бор, тур-тор, кур-кор;

И-э: бир-бер, тир-тер, ит-эт;

бод - бот; сур - сур;

буд - бут; бур - бур - бор - бер - бир;

санъат - санат; кур - кор - кир;

суръат - сурат; зор - зур; даъво - даво; от - ут;

»

таъна - тана; тур-тур-тор-тир;

^Ц) саъва - сава;

шеър - шер;

*

ютр - кор - гор;

Фонетика булимини урганишда товушдош сузлар иштирокида гаплар ва

матнлар тузиш, товушдош сузлар иштирок этган гапларни узаро таккослаш болаларда катта кизикиш уйготади. Бу турдаги ишларни бир неча боскичда олиб бориш маъкул. Дастлаб товушдош сузлар сираси тузилади. Чунончи, тил-

! К*

дил, фил-зил, йил-кил (от), бил, кил (феъл) каби сузлар катори танлангач, болаларга маъноси мураккаб булган сузлар тушунтирилади. Товушдош сузлар иштирокида гап тузиш жараёнида укувчилар гап курилиши, гапнинг охирида

1м ] - > >

^^^^ ^ Ш

ишлатиладиган тиниш белгилари буйича уз билимларини

#

>

мукаммаллаштирадилар.

Суз охирида жарангли ундошлар келганда талаффузда уларнинг жарангсизланиши баъзан турли хил ёзиладиган, лекин бир хил талаффуз

аиэ

этиладиган сузлар (омофонлар)ни юзага келтиради. Уларни узаро фарклашнинг энг кулай усули хар бир сузга маънодошлари (синонимлари) ёки уядошларини топишдир.

Шундай килиб, фонетикани урганишда эътибор факат узбек тилининг

товуш тизимини урганишга эмас, балки укувчиларнинг суз бойлигини ошириш, суздан нуткда тугри ва уринли фойдаланиш, талаффуз меъёрларини мукаммал

суздан нуткда тугри ва уринли фойдаланиш, талаффуз меъёрларини мукаммал эгаллаш, шеърий асарларни ифодали укишни урганишга каратилиши лозим.

УЬт

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Х.Абдурахмонов, А.Рафиев, Д.Шодмонкулова. узбек тилининг амалий грамматикаси. - Т.: укитувчи, 1992.

2. М.Юсупова. Диктантлар туплами. - Т.: укитувчи, 2001.

3. Shirin Bakhtiyarovna Sadikova. (2022) Material existence in Navoi philosophy. Баркарорлик ва етакчи тадкикотлар онлайн илмий журнали, 2022-

»

03-04. 311-314.

; »1 > 4.Абдуллаева Мархабо Рахмонкуловна, (2020). Инсониятнинг узаро

муносабатидаги миллий колоритни ифодаловчи феълли фраземалар (Агата

кристи асарлари талкинида ) "Марказий Осиёда лексикология ва

лексикография: анъаналар ва хозирги замон илмий мактаблари" республика

.... ______

илмий-амалий конференцияси илмий туплами, 153-158.

5. Akramxodjaeva, D., Nasretdinova, M., & Abdullayeva, M. (2020). Translation of national events and concepts in fiction. International Journal of Scientific and Technology Research, 9(2), 2984-2986

6.Abdujabborova Kamola Husniddin Qizi. "Improving literacy skills through

т.

learning reading" Наука и образование сегодня, no. 4 (63), 2021, pp. 85-86.

7. Karima Saydanovna Raxmanberdiyeva Talabalarga chet tili o'qitishda mustaqil ta'lim texnologiyasi tahlillari // Scientific progress. 2022. №2. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/talabalarga-chet-tili-o-qitishda-mustaqil-ta-lim-texnologiyasi-tahlillari (дата обращения: 22.03.2022).

8. Саидова Махсудахон Аббасовна Развитие прагматической компетенции посредством аудирования на занятиях иностранного языка // Бюллетень науки и практики. 2019. №5. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/razvitie-pragmaticheskoy-kompetentsii-posredstvom-audirovaniya-na-zanyatiyah-

inostrannogo-yazyka (дата обращения: 24.03.2022).

j >-;> ]>

ilmiy-uslubry jurnali

9. Abbasovna, Saidova M., and Mukhammadieva N. Ayubovna. "Some Deficiencies in the Development of Oral Speech Through Listening." JournalNX, vol. 6, no. 09, 2020, pp. 146-149.

10. Saidova, Makhsudakhon Abbasovna. Ways to evaluate the professional competence of teachers and its formation // ORIENSS. 2021. №Special Issue 2. URL: https://cyberleninka.ru/article/n7ways-to-evaluate-the-professional-competence-of-teachers-and-its-formation (gara oöpa^eHH^: 24.03.2022).

*<b> >*

-^fV-iir --^SfV-^Y f.—

134

«äs

]m > q > >

slH >

q

>

q

> *

>

q

^ >

q > >

q

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.