Научная статья на тему 'Шурланган утлоки саз тупроклар ва шурхокларнинг биогеокимёвий хоссалари'

Шурланган утлоки саз тупроклар ва шурхокларнинг биогеокимёвий хоссалари Текст научной статьи по специальности «Математика»

CC BY
364
92
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Life Sciences and Agriculture
Область наук
Ключевые слова
биогеокимё / миграция / кларк / шурхоклар / генезис / шурланганлик / миграция / таксономия / микроэлемент / biogeochemistry / migration / clark / salt marsh / genesis / salinity / migration / taxonomy / micro element

Аннотация научной статьи по математике, автор научной работы — Холдаров Давронбек Мадаминович, Собиров Анваржон Одилович, Муминова Раънохон Набиджановна, Холдарова Мехриниса Мадаминовна

Мацолада тупроцларнинг элемент таркиби ва унда кечадиган биогеокимёвий жараёнлар курсатиб берилган. Шурланган утлоци саз тупроцлар х,амда шурхокларнинг микроэлемент таркиби ва бу элементларнинг биофиллиги тугрисида фикрлар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по математике , автор научной работы — Холдаров Давронбек Мадаминович, Собиров Анваржон Одилович, Муминова Раънохон Набиджановна, Холдарова Мехриниса Мадаминовна

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

BIOGEOCHEMICAL PROPERTIES OF SALTED MEADED GAS SOILS AND SALONS

The article describes the elemental composition of soils and the biogeochemical processes that take place in it. Opinions on the microelement composition of saline meadow soils and saline soils and the biophilicity of these elements are given.

Текст научной работы на тему «Шурланган утлоки саз тупроклар ва шурхокларнинг биогеокимёвий хоссалари»

ШУРЛАНГАН УТЛОЦИ САЗ ТУПРОКЛАР ВА ШУРХОКЛАРНИНГ БИОГЕОКИМЁВИЙ ХОССАЛАРИ

Холдаров Давронбек Мадаминович

Фаргона давлатуниверситеты Собиров Анваржон Одилович Фаргона политехника институты Муминова Раънохон Набиджановна Куцон давлат педагогика институти Холдарова Мехриниса Мадаминовна Фаргона давлатуниверситети

Мацолада тупроцларнинг элемент таркиби ва унда кечадиган биогеокимёвий жараёнлар курсатиб берилган. Шурланган утлоци саз тупроцлар х,амда шурхокларнинг микроэлемент таркиби ва бу элементларнинг биофиллиги тугрисида фикрлар келтирилган.

Калит сузлар: биогеокимё, миграция, кларк, шурхоклар, генезис, шурланганлик, миграция, таксономия, микроэлемент.

БИОГЕОХИМИЧЕСКИЕ СВОЙСТВА ЗАСОЛЕННЫХ ЛУГОВЫХ САЗОВЫХ

ПОЧВ И СОЛОНЧАКОВ

В статье описывается элементный состав почв и биогеохимические процессы, которые в них происходят. Даны мнения о содержании микроэлементов в засоленных луговых и засоленных почвах и биофильности этих элементов.

Ключевые слова: биогеохимия, миграция, кларк, солончак, генезис, соленость, миграция, таксономия, микроэлемент.

BIOGEOCHEMICAL PROPERTIES OF SALTED MEADED GAS SOILS AND SALONS

The article describes the elemental composition of soils and the biogeochemical processes that take place in it. Opinions on the microelement composition of saline meadow soils and saline soils and the biophilicity of these elements are given.

Keywords: biogeochemistry, migration, clark, salt marsh, genesis, salinity, migration, taxonomy, micro element.

DOI: 10.24411/2181- 0761/2020-10049

Хозирги замон биогеокимёси ландшафтнинг асосий блоклари х,исобланган тупроцларда, хусусан шурланган гидроморф тупроцларда, шурхокларда элементлар даврий системасидаги купчилик элементларни мицдори, миграцияси, кларки, концентарция кларки, биологик сингдириш коэффициенти ва бошцаларни урганади.

Ушбу нуцтаи назардан Узбекистонда шаклланган шур тупроцлар, шурхоклар деярли тадциц этилмаган. Шу боис ушбу мацола Марказий Фаргона мисолида юцоридагиларни ёритиш мацсадида ёзилди.

Тупроцларнинг элемент таркиби уларнинг генезиси ва кимёвий, физик -кимёвий х,амда бошца жараёнларини белгилаб, тупроц таркиби, унда содир буладиган жараёнларни тула-тукис тушунтирадиган бир бутун гоя х,озирча йуц. Бу сохддаги гояларни умумлаштирадиган булсак, уларга цуйидагиларни келтириш мумкин: 1. Тупроц органик, органоминерал ва минерал моддаларининг трасформацияси жараёни.

2. Тупрок профилини, аникроги алохдда катламларини шакллантирувчи хусусий жараёнлар.

3. Тупрокдаги кимёвий моддалар (оксидлар, тузлар, асослар, кислоталар) ва элементларни миграция жараёни.

Бу уринда энг мураккаби ва ах,амиятлиси х,ам тупрокларнинг бирикма ва элемент таркиби х,исобланиб, тупрок таркибида Д.И.Менделеевнинг элементлар даврий системасидаги купчилик элементларини учратиш мумкин.

Тупро; учун унинг биринчи ва асосий тавсифи х,ам элемент таркиби булиб, уз навбатида тупро;ни генезисини ва унумдорлигини белгилайди. Маълумки Кларк жадвалини чоп этилганига х,ам юз йилдан купро; ва;т утди. Бу борада, яъни Ер, тупро;, усимлик коплами, атмосфера, биосфера кларклари тугрисида жуда катта ишлар килинди, улар каторига, энг аввало, Виноградов А.П. [1] ишларини киритиш лозим.

А.Е.Ферсман бу борада 1944 йили "Геокимё дунёнинг янги константасини эгаллади" деб башорат килган эди. Унда буюк олим кимёвий элементларни планетамиз буйлаб таркалиши ва концентрацияланишини назарда тутган эди. Бу х,олат, яъни кимёвий элементларнинг х,амма жойда таркалиши Кларк-Вернадский конуни номи билан юритилади.

Бевосита тупрокка назар ташлайдиган булсак ундаги элемент таркиби тушунчаси куп х,олларда ялпи кимёвий таркиби билан асоссиз равишда алмаштирилади. Албатта, элемент таркиби деганда алохдда атомларни, ионларни тушунмок даркор.

Тупрокни элемент таркиби унинг пайдо булиш жараёнини урганишда, унумдорлигини белгилашда ундаги жараёнларни йуналишини аниклаш катта назарий ва амалий ах,амият касб этади. Бу сохдда куплаб мисоллар келтириш мумкин, улардан бири элемент таркибга караб генетик катламларини ажратишга эътибор берайлик. Масалан, С, N Р каби элементлар куп булса, албатта, чириндили-аккумулятив ёки чириндили катлам деб аниклаш мумкин.

Углерод ва кальций куп булиб, N Р лар кам булса ёки бутунлай йук булса бундай катлам карбонатли-иллювиал катлам булиши мумкинлиги аникланган ва х,оказо. Карбонатлар, гипс микдори куп булган катламлар махсус барьерлар ролини уйнаши х,ам бизга маълум.

Хар хил тупрокларни потенциал унумдорлигини белгилашда, шурланганлик, ифлосланганлик, зах,арланганлик ва х,оказо хусусиятларини аниклашда х,ам элемент таркиби х,ал килувчи ролни уйнайди. Шундай экан бу элементларни урганиш уларни таркалишини, миграциясини тупрокда урганиш бу тупрокшуносликни амалий ва назарий муаммоларидан бири булиб, геокимё, тупрок геокимёси билан узвий боглик. Элементларни тупрок типлари, типчалари, айирмаларидаги миграцияси Ер пустини турли геоморфологик элементларида х,ар хил булгани каби хилма -хилдир. Элементларнинг геокимёвий хоссалари айни вактда уларнинг газ, эритма, каттик х,олатдаги моддалар х,осил килиши, куриниши билан боглик.

Перельман А.И. [2], Глазовская М.А. [3] фикрларига кура элементларни геокимёвий нуктаи назардан тавсифлашда куйидагиларга эътибор бериш керак.

1. Элементни миграциясини аниклайдиган ёки белгилайдиган х,олат даврий системада тутган урни, атом тузилиши, атом, ион радиуси, изотоплари, бирикмаларининг эрувчанлиги, Е^ рН.

2. Х,ар хил тизимдаги кларки, бунда турли генетик катламдаги концентрация кларкини кушишимиз мумкин.

3. Элементни магматик, гидротермик ва гипоген тизимдаги х,аракати, механик, физик-кимёвий, биоген миграциядаги урни, х,аракат шакли.

4. Элементни геокимёвий тарихи.

5. Элементни ноосферадаги роли: технофиллиги, мухитга таъсири, медицинадаги, ;ишло; хужалигидаги урни ва ахамияти.

Ю;орида ажратилган гурухларни тахлил ;илган холда элементлар Перельман А.И. [4], Орлов Д.С. [5]лар томонидан тасниф этилган ва улардан бири ;уйидаги куринишга эга:

Ер пусти элементларининг таснифи. Перельман А.И. [ 6].

Кимёвий фаол газларни хосил ;илувчи элементлар О, Н, S, С, N.

2. Инерт газлар Ar, He, Ne, Kr, Xe, Rn.

5. Типик иш;орий металлар Na, K, Rb, Cs.

[. Литий ва типик иш;орий ер металлари Li, Са, Mg, Ва, Sr, Ra.

). Галогенлар F, Cl, Br, J.

). Литофил анионогенлар Si, Р, В.

7. Доимий валентликка эга булган катион ва анионлар хосил ;илувчи элементлар Al, Zr, Hf, Y, La, Sc, Th, Be.

»S8S8S8S* 5. sSSSSSSSs Узгарувчан валентликка эга булган катион ва анионларни хосил ;илувчи литофил ва сидерофил элементлар Ti, V, Nb ва Ta, U, W, Мо, Re.

). Темир гурухи сидерофил элементлари Fe, Mn, Cr, Ni, Со.

■0т ^ Платина ва платиноидлар (сидерофиллар) Ru, Os, Ir, Pt.

1. Халкофил металлар Z n, Cu, Pb, In, Cd, Hg, Ag, Bi, Au.

2. Металмас халкофиллар As, Sb, Se, Te.

3. Литофил - халкофил элементлар Ga, Sn, Ge, Tl.

Орлов Д.С. [5] таснифига тухтайдиган булсак, бу тасниф бевосита тупро;лар учун тузилган булиб, ундаги, яъни тупро;даги элементни ми;дорига ва сифатига таянган ва гурух,ларга ажратган:

1. Кремний ва кислороддан иборат булиб, улар биргаликда тупро;ни 80 -90 % ни ташкил ;илади. Шу боис бу гурух,га кремнийли бирикмалар гурух,и х,ам дейиш мумкин.

2. Al, Fe, Ca, Mg, K, Na, C гурух,и булиб, булар тупро;да 0.1 % дан бир неча фоизгача булиши мумкин.

3. Ti, Mn, N, Р, S, H гурух,и булиб, микроэлементлардан макроэлементларга утиш гуру^ини ташкил ;илади.

4. Микро- ва ультромикроэлементлар гурух,и булиб, буларга Ва, Sr, B, Rb, Cu, V, Cr, Ni, fo, Li, Мо, Cs, Se ва бош;алар киради, улар ми;дори тупро;да 10-3-10-1 % ни ташкил этади.

Д.С.Орловнинг бу таснифлари х,ам камчиликлардан холи эмас. Масалан: А.И.Перельман таснифи Ер пусти учун тузилган, лекин тупро;ни ана шу ер пустини энг усти ;исмидаги геомембрана деб ;арайдиган булсак, таснифни баъзи хусусиятларидан фойдаланиш мумкин. Д.С.Орлов таснифида эса камёб, онда-сонда учрайдиган нодир элементлар учун жой ажратилмаган ва х,оказо.

Тупро;шуносликда ;уллаш мумкин булган таснифлардан яна бири бу х,ам А.И. Перельман ;аламига мансуб булиб, унда элементлар 2 катта гурух,га ажратилган:

1. Х,аво мигрантлари.

2. Сув мигрантлари.

Хаво мигрантлари уз навбатида фаол ва пассив гурух,ларга булинади: инерт газлар пассив мигрантлар; О, Н, С, N, яъни биосферада кимёвий бирикмалар х,осил ;илувчи элементлар, фаол мигрантлар.

Сув мигрантлари уз навбатида бир неча гурух,га булинади:

1. Харакатчан ва жуда х,аракатчан элементлар: Cl, Br, S, Ca, Na, Mg, Sr, Ra, F, B.

2. Кучсиз х,аракатланувчи катион ва анионлар: K, Ba, Rb, Li, Ra, F, B.

3. Кайтарилувчи, гилли мух,итда х,аракатчан элементлар: Fe, Mn, Cо.

4. Кайтарилувчи водород сульфидли мух,итда инерт, гилли, оксидловчи мух,итларда х,аракатчан ва кучсиз х,аракатчан: Zn, Cu, Ni, Rb, Cd.

5. Кам х,аракатчан, купчилик табиий х,олларда Al, Ti, Cr, Bi, V ва лантаноидлар.

Бу элементларнинг биофиллигига ;араб Перельман А.И. [6] уларни махсус ;аторини тузди. Бу ;аторга энг ю;ори биофилликка - С, ю;ори биофилликка - N, Н, уртача биофилликка - О, Cl, S, Р, B, Br ва бош;алар, паст биофилликка - Fe, Al лар киритилган.

Ю;орида келтирилган таснифларга кура куриб чи;адиган булсак, утло;и саз тупро;лардаги макро-микроэлементлар, камёб элементлар гурух,ига мансуб булиб (Ca, Mg, K, Na, S, Р, Cl, Se, B, N, La, Sn, As, Cd, Au, Fe, Ba, Rb, Th, Ce, Cs, Ta, U, Eu, Hf, Sb, Ve, Lu ва бош;алар) узларининг кларки ва концентрация кларки, геокимёвий спектрлари, сувдаги миграция коэффициентларига кура таснифнинг турли гурух,ларидан жой олади. Демак, бизнинг тад;и;отларимизда утло;и саз тупро;лар ва шурхоклар таркибида х,ар хил миграцияланувчи элементлар гурух,лари ани;ланган [7].

А.И.Перельман таснифидаги инерт газлар гурух,и, платина ва платиноидлар гурух,и, литофил-халкофил элементлар гурух,ига кирувчи элементлар ани;ланмаган, бош;а гурух,га кирувчи элементлардан иккидан ортиги бу тупро;ларда мавжудлиги уз тасдигини топган.

Сугориладиган утло;и саз тупро;ларининг микроэлемент таркибига назар ташлайдиган булсак, бу тупро;ларда х,ам узларининг таксономик урнига кура Fe, Rb, Th, Cе, Cs, Ta, U, Eu, Tb, Hf, Sb, Yb, Lu, La, Sm, As, Sr ларни х,ар хил ми;дорда куришимиз мумкин. Биомакро ва микроэлементларга эътибор берадиган булсак, сугориладиган утло;и саз тупро;ларда Ca, Mg, K, Na, Mn, fo, Mо, B, Cu, Zn, Cr ани;ланган булиб, булар

х,ам микдор ва таркиб жих,атдан тупрокнинг таксономиясига мувофик микдорда таркалган [8].

АДАБИ ЁТЛАР:

1. Виноградов А.П. Геохимия редких и рассеянных химических элементов в почвах. -М., 1957. -238 с.

2. Перельман А.И. Геохимия ландшафта: М., 1975, стр.341

3. Глазовская М.А. Теория геохимии ландшафтов в приложении к изучению техногенных потоков рассеяния и анализу природных систем к самоочищению: Сб.науч.тр.техногенные потоки вещества в ландшафтах и состояние экосистемы. М., 1981. 7-41 с.

4. Перельман А.И. Атомы - спутники. - М., 1980. -176 с.

5. Орлов Д.С. Химия почв. - М., 1992. -400 с.

6. Перельман А.И. Геохимия. - М., 1989. -419 с.

7. Юлдашев Г., Холдаров Д.М. Шурланган тупроклар биогеокимёси.: Монография. Фаргона, 2018. 78-84 бетлар.

8. Холдаров Д.М. Марказий Фаргонанинг шурланган утлоки саз тупроклари ва шурхоклари геокимёси. Биология фанлари номзодлиги диссертацияси Т., 2006 йил, 89-бет.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.