Научная статья на тему 'Корхоналар иқтисодий-молиявий фаолияти устуворликлари негизидаги скаляр муносабатлар'

Корхоналар иқтисодий-молиявий фаолияти устуворликлари негизидаги скаляр муносабатлар Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
363
54
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
корхона / генерация / градиент / скаляр муносабат / миқдор ва сифат кўрсаткичлари. / enterprises / generation / gradient / scalar relations / quality and quantitative indices.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Вахабова Дилфуза Хаитваевна

Мақолада корхоналарнинг иқтисодий-молиявий фаолиятини ривожлантириш йўналишларининг устуворликлари матрицаси ҳамда «градиентлаш» ва скаляр, яъни поғонали муносабатларни ифодаловчи кўрсаткичлар ёритиб берилган. Скаляр муносабатлар шаклланишининг асосий воситалари – корхоналар молиявий-иқтисодий фаолиятини таҳлил қилиш ва иқтисодий ҳолатни ташхис қилиш каби кўрсаткичлари аниқланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

GRADIENTS AND SCALAR RELATIONS OF FINANCIAL AND ECONOMIC ACTIVITY OF THE ENTERPRISES

In article gradients of financial and economic development of the enterprise in the form of a matrix are defined, characteristics of the scalar relations are lit. The main instruments of formation of the scalar relations – the analysis of indicators of financial and economic activity of the enterprises and diagnostics of their economic state are defined.

Текст научной работы на тему «Корхоналар иқтисодий-молиявий фаолияти устуворликлари негизидаги скаляр муносабатлар»

Вахабова Д.Х.,

Тошкент давлат техника университети «Менежмент» кафедраси катта укитувчиси

КОРХОНАЛАР ИКТИСОДИЙ-МОЛИЯВИЙ ФАОЛИЯТИ УСТУВОРЛИКЛАРИ НЕГИЗИДАГИ СКАЛЯР МУНОСАБАТЛАР

ВАХАБОВА Д.Х. КОРХОНАЛАР ИЦТИСОДИЙ-МОЛИЯВИЙ ФАОЛИЯТИ УСТУВОРЛИКЛАРИ НЕГИЗИДАГИ СКАЛЯР МУНОСАБАТЛАР

Маколада корхоналарнинг иктисодий-молиявий фаолиятини ривожлантириш йуна-лишларининг устуворликлари матрицаси х,амда «градиентлаш» ва скаляр, яъни поFонали муносабатларни ифодаловчи курсаткичлар ёритиб берилган. Скаляр муносабатлар шакл-ланишининг асосий воситалари - корхоналар молиявий-иктисодий фаолиятини тах,лил килиш ва иктисодий х,олатни ташхис килиш каби курсаткичлари аникланган.

Таянч иборалар: корхона, генерация, градиент, скаляр муносабат, микдор ва сифат курсаткичлари.

ВАХАБОВА Д.Х. ГРАДИЕНТЫ И СКАЛЯРНЫЕ ОТНОШЕНИЯ ФИНАНСОВО-ХОЗЯЙСТВЕННОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ПРЕДПРИЯТИЙ

В статье определены градиенты финансово-экономического развития предприятия в виде матрицы, освещены характеристики скалярных отношений. Определены основные инструменты формирования скалярных отношений - анализ показателей финансово-хозяйственной деятельности предприятий и диагностика их экономического состояния.

Ключевые слова: предприятие, генерация, градиент, скалярные отношения, качественные и количественные показатели.

VAHABOVA D. KH. GRADIENTS AND SCALAR RELATIONS OF FINANCIAL AND ECONOMIC ACTIVITY OF THE ENTERPRISES

In article gradients of financial and economic development of the enterprise in the form of a matrix are defined, characteristics of the scalar relations are lit. The main instruments of formation of the scalar relations - the analysis of indicators of financial and economic activity of the enterprises and diagnostics of their economic state are defined.

Keywords: enterprises, generation, gradient, scalar relations, quality and quantitative indices.

Х,ар кандай тизим каби корхоналар иктисодий-молиявий фаолияти х,ам си-фат ва микдор курсаткичлари ёрдамида улчаниши мумкин булган характеристика-ларига эга. Корхоналар иктисодий-молия-вий фаолияти генерациясининг алох,ида олиб караладиган х,ар бир таркибий кисми унинг таркибига кирувчи турли элементлар мажмуи сифатида ифодаланиши мумкин. Ушбу куп сонли элементларнинг умумий йиFиндиси (жамланган ифодаси), уларнинг векторли, яъни аник максадли йуналиши корхоналар иктисодий-молиявий фао-лиятининг узига хос модели сифатида урганилади. Принципиал жих,атдан олиб каралса, тадкикот объектини анъанавий иктисодий-статистик ва тах,лилий услуб-лар ёрдамида х,ам ифодалаб бериш мумкин, аммо замонавий тадкикот ва илмий тах,лил ишларини олиб бориш услубиёти шунчалик юксак даражада шакллантирил-ганки, тадкикот натижаларини мутлако янги, илгаригидан анча юксак даражада шарх,лаш имкониятини беради. Замонавий тадкикот услублари ёрдамида корхоналар-нинг иктисодий-молиявий фаолиятида ку-затиладиган боFланишларни муайян тарзда тизимлаштирилган турли хил маълумотлар асосида жуда содда ва киска (лунда) килиб таърифласа булади. Бу уринда тадкикот объектига тааллукли тизимлаштирилган маълумотларни тегишли матрицалар сифатида урганиш мумкин. Ушбу матрицалар корхоналар иктисодий-молиявий фаолия-тининг турли таркибий кисмлари генера-цияси кай даражада самарали кечаётгани-ни акс эттиради (1-расм).

Корхоналар иктисодий-молиявий фаолияти генерациясининг х,ар бир таркибий кисми бир канча элементлардан иборат. Ушбу элементларни технологик ёки натижа-вийлик нуктаи назардан урганиш мумкин. Х,ар икки х,олатда х,ам олинадиган натижа-лар узаро боFланган ривожланиш векто-ри доирасида аникланади. Бунда корхо-нанинг иктисодий фаолияти натижаларига кучлирок таъсир курсатаётган векторларни туFри аниклай билиш жуда мух,им. Шунинг

учун биз, иктисодий-молиявий фаоли-ят ривожланишининг жами йуналишлари, шунингдек, уларга хос булган ривожланиш векторларини х,ам алох,ида гурух,ларга ажратиб, «корхона иктисодий-молиявий фаолиятининг градиентлари (устуворлик-лари) масаласига алох,ида тухталишга ка-рор килдик. Бу уринда «градиент» деган-да айни вакт (давр)да объект сифатида олиб каралаётган корхонанинг ривожланиш харакати майдоннинг энг жадал (мак-симал) суръатлар билан усиш х,аракатини курсатувчи устувор йуналиши тушунилади. Фаолият йуналишларини устувор деб олин-ган (градиентланган) ва устувор булмаган (градиетланмаган) кисмларга ажратиш мох,иятан редукция, яъни (соддалашти-риш) жараёнини акс эттиради. Бу уринда тах,лил жараёнларини бажариш учун мух,им булган маълумотларни соддалаштириш жа-раёнида иктисодий-молиявий фаолиятнинг градиентлари, яъни устувор саналадиган йуналишлари белгилаб олинади. Шундай йул билан вазиятни ташхис килиш жараён-ларида куйилган максад(лар)га эришишга сезиларли даражада ёрдам килмайдиган маълумотларни саралаб чикариб ташлаш мумкин булади.

Корхона иктисодий-молиявий фаолияти устувор йуналишларини, яъни градиентла-рини тах,лил килиш жараёнида ресурслар-дан фойдаланиш йуналишларининг тузил-маси катта ах,амият касб этади (2-расм).

Мех,нат ресурсларидан фойдаланиш йуналишларининг юкорида кайд этилган турт-та йуналиши орасида ишлаб чикаришда банд булган одамлар сони (айникса, уларнинг малакавий таркиби) х,амда мех,нат унумдорлиги алох,ида устуворлик характе-рига эга булади, чунки максимал даража-даги иктисодий самара олиш учун айнан шу икки курсаткич жуда мух,имдир. Колган курсаткичлар ёрдамчи вазифада келади.

Бу ривожланиш йуналишларини турли хил гурух,ларга ажратиб урганиш мумкин. Мазкур гурух,лар иктисодий-молиявий фао-лиятни шакллантиришни амалга ошириш

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 12

1-расм. Корхоналар иктисодий-молиявий фаолияти генерацияси таркибий кисмларининг

тувилиши

2-расм. Мех,нат ресурсларидан фойдаланишнинг устуворлик даражаси тузилмаси

Мех,нат ресурсларидан фойдаланишнинг устуворлик даражаси

тузилмаси - п

Ишлаб чикаришда банд булган одамлар сони ва уларнинг тузилмаси - п

Мех,нат унумдор-лиги - п.

Мех,натга ^ак тулаш - - п3

Мех,нат ресурсларидан фойдаланишнинг бошка йуналиш-лари - п4

давомида эришилиши кузда тутилаётган максадларга мос равишда тузилади.

Устуворлик даражаси гурух,ларининг нав-батдаги мух,им йуналиши ишлаб чикариш воситалари (маблаF, мех,нат куроллари) х,исобланади. Уларнинг тузилмаси 3-расмда келтирилган.

Корхоналар иктисодий-молиявий фао-лиятини самарали йулга куйишда ишлаб чикариш воситалари (маблаF, мех,нат куроллари), яъни асосий воситалардан окилона фойдалана билиш жуда мух,им. Бу масалада асосий фондларнинг актив (ишлаб чикаришга алокадор) ва пассив (ишлаб чикаришга алокаси булмаган) кисми уртасидаги узаро нисбатни туFри танлай билиш ута ах,амиятлидир. Таъкидлашимиз

жоизки, асосий фондларнинг актив кисмига (ишлаб чикаришга алокадор) жойлаштири-ладиган маблаFларгина сунгги натижаларга таъсир курсатиши мумкин.

Мух,окама этилаётган масалада мех,нат предметлари (моддий ресурслар)дан фойдаланишнинг устувор даражаси тузилмаси х,ам катта ах,амият касб этади (4-расм).

Корхоналар иктисодий-молиявий фао-лиятини самарали йулга куйишнинг сунгги йуналиши иктисодий-молиявий фаолият натижалари х,исобланади (5-расм).

Жамланган градиентлар, яъни устувор-ликлар ривожланишнинг х,ар бир йуна-лишига мос келадиган матрицалар шакли-ни олади. Бу матрицаларнинг принципиал куриниши куйидагича булади:

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 12

3-расм. Ишлаб чикариш воситалари (мабла^ мех,нат куроллари), яъни асосий воситалардан

фойдаланиш устуворлик даражаси

Л

т

Ишлаб чикариш воситалари (мабла^ мех,нат куроллари), яъни асосий воситалардан фойдаланишнинг устуворлик даражаси - о

Асосий ишлаб чикариш воситалари (мабла^ мех,нат куроллари - ох

Асосий булмаган ишлаб чикариш

воситалари (маблаf, мех,нат куроллари - о2

Номоддий активлар - о3 Бошка хил узок муддатли куйилмалар - о4

4-расм. Мех,нат предметлари (моддий ресурслар - Т)дан фойдаланишнинг устувор даражаси

тузилмаси

5-расм. Корхоналар иктисодий-молиявий фаолияти якуний натижаларини бах,олашнинг

устуворликлари тузилмаси

ЭКОНОМЕТРИКА ВА СТАТИСТИКА / ЭКОНОМЕТРИКА И СТАТИСТИКА

6

Ш =

w

w,.

w

w,.

w

W1I w.,l

w

тп

Ушбу матрицанинг элементлари ривож-ланиш йуналишларининг устуворликла-рини1 ташкил килади. Мох,иятан олганда, бу корхоналар иктисодий-молиявий фао-лиятини тах,лил килиш ва диагностика килишнинг устувор йуналишлари х,исоб-ланади. Устуворликлар тизими ва тузилма-си фаолият максадлари х,амда ташки, ички шарт-шароитлар таъсири остида шаклла-надиган иктисодий вазият билан белгила-нади.

Корхоналар иктисодий-молиявий фао-лиятининг аксарият курсаткичлари микдор курсаткичлари, яъни сон куринишида ифодаланиши мумкин булган улчам (кат-талик, киймат) ёрдамида белгиланади. Бу параметрлар мутлак ёки нисбий маъ-но, усиш суръатлари, коэффициентлар ва х,оказолар куринишини олиши мумкин. Уларнинг умумий хусусияти шундаки, улар вакт улчамлари ёрдамида улчанадиган (динамик, даврийлик хусусиятига эга) жа-раёнларда поFонама-поFона шаклда та-саввур этилади. Бундай хусусиятга эга кат-таликлар скаляр (лотинча scalaris сузидан олинган булиб, «поFонали» деган маънони беради) катталиклар деб аталади. Бундай катталикларнинг киймати биргина сон ёрдамида ифодаланиши мумкин. Масалан, ишлаб чикариш х,ажми, ишлаб чикаришда банд булган ходим(ишчи)лар сони, ишлаб чикаришга сарфланадиган материал х,амда фондлар сиFими ва х,оказо катталиклар.

Юкорида айтиб утилган катталикларнинг жамланган ифодаси бир-бири билан узаро мазмунан боFлик булган курсаткичларнинг поFонали, яъни скаляр тизимини (корхоналар иктисодий-молиявий фаолиятининг скаляр муносабатларини) ифода этади.

1 W - ривожланиш йуналишларининг устувор-ликлари.

Жамланган скаляр муносабатлар мох,ия-тан корхоналар иктисодий-молиявий фаолиятининг юзага келишини мониторинг, тах,лил ва ташхис килишнинг микдор курсаткичлари воситасида ифодаланувчи характеристикаларини акс эттиради.

Скаляр муносабатлар одатда турлар-га ажратилади. Корхоналар иктисодий-молиявий фаолиятининг поFонали, яъни скаляр муносабатларини акс эттирувчи биринчи тури иктисодий-молиявий фао-лиятга дахлдор булган барча маълумот-ларни атрибутив (аниклашга оид) ва ва-риацион (вариацияга оид) туркумларга ажратилиши билан характерланади. Бу дегани, скаляр, яъни поFонали муноса-батларнинг биринчи тури аниклашга оид (атрибутив) ва вариацияга оид (вариацион) гурух,лар ёрдамида яратилиши мумкин. Бу х,олда скаляр муносабатларнинг вариацияга оид курсаткичлари дискрет ёхуд интервал шаклда курилиши мумкин. Бу хилдаги боFликликлар негизида медиал (уртача) тавсифларга эга булган хусусиятларни ку-затиб булмайди.

Корхоналар иктисодий-молиявий фао-лиятини акс эттирувчи иккинчи турдаги скаляр муносабатлар кенг куламдаги нисбий катталиклар ёрдамида улчанади. Улар сармоя салох,ияти вужудга келишининг микдор курсаткичлари воситасида ифо-даловчи кийматларнинг аввалдан белги-лаб берилган индикаторлар ёки аввалрок олинган ривожланиш курсаткичлари каторидан коэффициентли ёхуд фоизли шаклларда оFиши даражасини курсатади. Корхоналар иктисодий-молиявий фаолия-тининг узгаришларини акс эттирувчи ва узаро солиштирилиши мумкин булган динамик курсаткичлардан фойдаланишнинг узига яраша кулайликлари бор. Жумла-дан, улар ёрдамида доимий ва узгарувчан курсаткичларнинг катта куламлардаги умумий синф ва гурух,ларини тузиш, узига хос ва йиFма курсаткичларнинг занжирли ва базисли тизимларини куриш мумкин.

Вариацияга оид, корреляцион ва регрес-сион моделлардан фойдаланилганда кор-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 12

хонанинг иктисодий-молиявий фаолияти негизидаги узига хос скаляр муносабатлар-ни шакллантириш мумкин булади. Фойда-ланиш учун кулай булган Ехсе1-мух,итнинг пайдо булишига кадар бу хилдаги бах,олаш тамойили асосан илмий изланишлардагина кулланилган. Аммо х,озирги вактга келиб, бу услуб ишлаб чикаришнинг усиш жараён-лари амалиётида жуда кенг кулланиладиган булди.

Юкорида санаб утилган х,амма турда-ги скаляр муносабатлар корхоналар икти-содий-молиявий фаолияти шаклланиши-нинг барча таркибий кисмларида мавжуд. Бирок, скаляр муносабатларнинг сунгги циклида алох,ида турдаги боFланишлар х,осил булади. Улар корхона иктисодий-молиявий фаолияти самарадорлигининг курсаткичларини ифодалайди. Бу икти-содий фаолиятнинг якуний натижасини курсатиб турувчи узига хос курсаткичлар тизимидир. Шу уринда бир нарсани эъти-роф этмокчимизки, ишлаб чикариш фао-лиятининг нечоFли яхши натижа бериши, унумдорлигини иктисодий-молиявий фаолиятнинг айрим элементларига асосланиб бах,олаш унчалик туFри эмас. Корхонанинг иктисодий-молиявий фаолиятини унинг натижаларига доир курсаткичлар буйича бах,олаш максадга мувофик булади, чунки

мавжуд шарт-шароитларда мех,нат унумдорлигини максимал даражада ошириш имкониятлари билан пировард натижа-нинг самарадорлигини уЙFунлаштиришга эришилгандагина мазкур фаолиятга х,ар томонлама туFри бах,о берса булади. Корхонанинг иктисодий-молиявий фаолияти самардорлигини скаляр муносабатлар ти-зими ёрдамида х,ам бах,олаш мумкин.

Скаляр катталик (улчам)лар билан скаляр муносабатларни бир-биридан фарклаш керак. Скаляр катталик (улчам)лар деган-да, микдор курсаткичлари назарда тути-лади. Скаляр муносабатлар деганда эса иктисодий объектнинг х,олати, ривожланиш (х,аракат, фаолият)нинг вакт курсаткичлари (улчам)лари билан ифодаланувчи конуният ва тамойиллари, шунингдек, корхонанинг иктисодий-молиявий фаолиятига таъсир килаётган омиллар, сабаб ва натижаларни курсатувчи алох,ида сифат белгилар тушу-нилади.

Корхонанинг иктисодий-молиявий фаолиятини акс эттирувчи микдор ва сифат курсаткичларини тах,лил килиш, тизимнинг жорий пайтдаги х,олатини бах,олаш, мавжуд муаммоларни урганиб уларнинг ечими-ни таклиф килиш скаляр муносабатларни шакллантиришнинг асосий воситаларидир.

Адабиётлар:

1. Браткова О.В., Гапоненко В.Ф. Управление устойчивым развитием промышленных предприятий. - М.: «Компания Спутник», 200б. -С. 177.

2. Гиляровская Л.Т., Ендовицкая А.В. Анализ и оценка финансовой устойчивости коммерческих организаций. - М.: «ЮНИТИ-ДАНА», 2006. -С. 159.

3. Глазов М.М. Анализ и диагностика финансово-хозяйственной деятельности предприятий. / Учебник. - Санкт-Петербург: ООО «Андреевский издательский дом»,

2006. -С. 448.

4. Ивонина И.Э. Анализ финансово-хозяйственной деятельности предприятия -основа корпоративного управления. // Сб. науч. трудов ОАО «УзЛИТИнефтгаз». - Т.,

2007. -С. 265-271.

5. Хашимова Н.А., Ивонина И.Э. Корхоналар молиявий-иктисодий фаолиятининг градиентлари ва скаляр муносабатлари. - Т.: «Extremum-Press», 2014. -215-б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.