Научная статья на тему 'Давлат молиясини бошқаришнинг долзарб масалалари'

Давлат молиясини бошқаришнинг долзарб масалалари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
1352
245
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
МОЛИЯ ТИЗИМИ / ГОСУДАРСТВЕННЫЙ БЮДЖЕТ / ДАВЛАТ БЮДЖЕТИ / PUBLIC BUDGET / МОНЕТАР СИЁСАТ / СОЛИқ-БЮДЖЕТ СИЁСАТИ / МОЛИЯНИ БОШқАРИШ / МОЛИЯ МЕХАНИЗМИ / МАЪМУРИЙ БОШқАРУВ / МУВОФИқЛАШТИРУВЧИ БОШқАРИШ / МОЛИЯВИЙ ДАСТАК / ФИНАНСОВАЯ СИСТЕМА / FINANCE SYSTEM / МОНЕТАРНАЯ ПОЛИТИКА / MONETARY POLITIC / НАЛОГОВО-БЮДЖЕТНАЯ ПОЛИТИКА / УПРАВЛЕНИЕ ФИНАНСАМИ / MANAGEMENT OF FINANCES / ФИНАНСОВЫЙ МЕХАНИЗМ / FINANCIAL MECHANISM / АДМИНИСТРАТИВНОЕ УПРАВЛЕНИЕ / ОПТИМИЗАЦИОННОЕ УПРАВЛЕНИЕ / FINANCES OPTIMIZATION MANAGEMENT / ФИНАНСОВЫЙ РЫЧАГ / LEVERAGE / FISCAL-BUDGETARY POLITIC / FINANCE ADMINISTRATION

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Хайдаров Мирёқуб Тожиевич

Мақолада давлат молия тизими ҳақида асосий тушунчалар, давлат бюджетининг моҳияти, Давлат монетар ва солиқ бюджет сиёсатлари боғлиқлиги, давлат молиясини бошқариш ва бунда молиявий механизмнинг турли хиллари кўрсатилган.В настоящей статье приводятся основные понятия государственной финансовой системы, значимость государственного бюджета, взаимозависимость монетарной и налогово-бюджетных политик, управление государственными финансами и некоторые виды финансового механизма.There are provided in the article the basic notions of a state financial system, significance of the public budget, interdependency of monetary and fiscal-budgetary politics, management of state finances and implementation of some kinds of finance mechanism.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Давлат молиясини бошқаришнинг долзарб масалалари»

Хайдаров М.Т.,

ик.тишд фaнлaри нoмзoди, дoцeнт

ДАВЛАТ МОЛИЯСИНИ БОШК,АРИШНИНГ ДОЛЗАРБ МАСАЛАЛАРИ

ХАЙДАРОВ М.Т. ДАВЛАТ МОЛИЯСИНИ БОШЦАРИШНИНГ ДОЛЗАРБ МАСАЛАЛАРИ

Maкoлaдa дaвлaт мoлия тизими x1aкидa aсoсий тyшyнчaлaр, дaвлaт бюджeтининг MOX^A™, Дaвлaт мoнeтaр Ba сoлик бюджeт сиёсaтлaри бoFликлиги, дaвлaт мoлиясини бoшкaриш Ba бyндa мoлиявий мexaнизмнинг турли xиллaри ^р^тил^н.

Тaянч ибoрaлaр: мoлия тизими, дaвлaт бюджeти, мoнeтaр сиё^т, сoлик-бюджeт сиё-сaти, мoлияни бoшкaриш, мoлия мexaнизми, мaъмyрий бoшкaрyв, мyвoфиклaштирyвчи бoшкaриш, мoлиявий дaстaк.

ХАЙДАРОВ М.Т. АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ УПРАВЛЕНИЯ ГОСУДАРСТВЕННЫМИ ФИНАНСАМИ

В нaстoящeй ^a^e привoдятся oснoвныe пoнятия гoсyдaрствeннoй финaнсoвoй сис-тeмы, знaчимoсть гoсyдaрствeннoгo бюджeтa, взaимoзaвисимoсть мoнeтaрнoй и нaлo-гoвo-бюджeтныx пoлитик, yпрaвлeниe гoсyдaрствeнными финaнсaми и нeкoтoрыe виды финaнсoвoгo мexaнизмa.

Ключeвыe слoвa: финaнсoвaя систeмa, гoсyдaрствeнный бюджeт, мoнeтaрнaя пoлити-Ka, нaлoгoвo-бюджeтнaя пoлитикa, yпрaвлeниe финaнсaми, финaнсoвый мexaнизм, aд-министрaтивнoe yпрaвлeниe, oптимизaциoннoe yпрaвлeниe, финaнсoвый рычaг.

KHAYDAROV M.T. ACTUAL ISSUES OF STATE FINANCES MANAGEMENT

There are provided in the article the basic notions of a state financial system, significance of the public budget, interdependency of monetary and fiscal-budgetary politics, management of state finances and implementation of some kinds of finance mechanism.

Keywords: finance system, public budget, monetary politic, fiscal-budgetary politic, management of finances, financial mechanism, finance administration, finances optimization management, leverage.

XX асрнинг охири ва XXI асрнинг бошларида молиявий маблаглар ахборот жамиятини царакатлантирувчи, энг муцим маълумотлар воситаси, яъни цийматлар цара-катини акс эттирувчи ва цийматлар яратувчи энг муцим восита сифатида бацолана бошлади.

Ишлаб чикариш воситалари Fояси ик,ти-содиёт тушунчаларига илк бор классик иктисодиёт назариячилари томонидан XVIII асрда киритилиб, бунда мех,нат куроллари, мех,нат предмети ва мех,нат асосий ишлаб чикариш воситалари сифатида каралган. Иктисодиёт муносабатларининг мураккаб-лашиб бориши ва иктисодиёт назарияси тараккиёти ишлаб чикариш воситалари ту-шунчасини кенгайтириб бормокда. Охирги 50 йилларда булар неоклассик иктисо-диётчилар, маржиналистлар Fояси тараф-дорлари, институционализм назарияси тар-Fиботчилари ва бошкалар томонидан фан-техника ютуклари, тадбиркорлик хусусият-лари, ахборот ва бошка омиллар каторида, молия-пул воситаларини ишлаб чикариш воситаларининг энг мух,имларидан бири, деб бах,оланмокда.

Классик иктисодиёт назариячиларининг пул-молия факат дастмоя, ишлаб чикариш ва савдо-сотик хизматини амалга оширув-чи воситаси Fоясидан фаркли уларок, мо-лия маблаFлари ишлаб чикариш ва савдо-дан катъий назар, узи янги киймат яратувчи омил сифатида бацолана бошланди. Бунга Fарб давлатларида авж олган секю-тиризация жараёнлари ва турли хилдаги деривативлар бозорларининг тараккиёти далда булиб хизмат килди. Шу билан бирга, таъминланмаган маблаFларнинг (unbacked assets) куплаб х,олларда муомалада х,ара-катланиши, 2001-2002 йилги «доткомлар» молиявий инкирози ва 2008 йилдан бери х,амон давом этаётган молия-иктисодий инкирозларга кармасдан, молия маблаF-лари иктисодиётдаги жараёнларни х,ал килувчи омил сифатида бах,оланиб келинмокда.

Гарчан, тараккий этаётган ва транзит иктисодларда дериватив ва кийматли

^озлар бозорлари тараккий этган дав-латлар каби ривожланмаган булса-да, молиявий маблаFларни иккинчи даражали омил сифатида бах,олаш замон талаблари-дан йирокдир. Бу омилдан окилона фойда-ланиш ушбу иктисодий категорияни замо-навий иктисодиёт ютуклари нуктаи назар-дан тах,лил килиш ва унинг бошкаруви ма-салаларини кенгрок урганиш, мазкур ре-сурслардан фойдаланиш самарасини оши-риши мукаррар.

1. Давлат молия тизми

Молия (лотин тилида finances - пул маблаFларини англатади). Fарб назариёт-чилари молия ва пул категориялари фарки ва боFликлиги масаласига катта эътибор каратмайдилар. Лекин бу атамалар ораси-да сезиларли фаркланиш мавжуд.

Молия атамаси режали иктисодиёт дав-ри ва замонавий илмий адабиётларда мар-казлашган пул маблаFларининг шакллани-ши, таксимланиши ва фойдаланишида ву-жудга келадиган муносабатлар мажмуаси деб тушунтирилади. Куплаб олимлар молия таксимловчи характерга эга ёки молия давлат томонидан маблаFларни таксимлайди, деб фарклайдилар1. Биринчидан, амалда пул маблаFлари таксимлаш ва кайта так-симлаш хусусиятларига эга. Иккинчидан, молия маблаFлари нафакат давлат томонидан, балки давлат тасарруфида булмаган тижорий банклар оркали х,ам жамланади, х,удудлараро ва иктисодиёт тармоклариаро

1 Руденко О.Е. Финансы и кредит. Учебно-практическое пособие. - М.: МГУТУ, 2004;, Черкасова Ю.И. Финансы: Конспект лекций для студентов специальности 060500 «Бухгалтерский учет, анализ и аудит» заочной, ускоренной, индивидуальной и дистанционной форм обучения. - Красноярск, 2001; Варламова М.А., Крутякова Ю.А. Шпаргалка по курсу «Финансы, денежное обращение и кредит». - М.: «Аллель-2000».

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 6

кайта таксимланади ва бу жараёнларга давлатнинг аралашиши шарт эмас.

Молия пул маблаFлари эмас, балки ин-сонлар орасидаги пулли маблаFларнинг шаклланиши, кайта таксимланиши ва пул маблаFларидан фойдаланиш борасидаги муносабатлар деб каралади. Муносабатлар эса мажбуриятлар оркали ифодаланади.

Агар соддалашган ибораларда буни ифодалайдиган булсак, молия маълум маж-буриятлар билан боFлик пул десак, хакикатга якин булади. К,ачонки шу пул юзасидан мажбуриятлар вужудга келса, у молия тусига киради. Масалан, х,амёндаги маблаFларни одатда молия эмас, пул деб атаймиз. Ана шу маблаF банк жорий х,исоб ракамига жойлаштирилса, эгаси учун пул-лигича колаверади. Эгаси уни истаган вактда банкдан талаб килиб олиши мумкин ёки лозим булган ерга тулов топшириFи билан тулатиши мумкин. Чунки эгаси учун бу эркин пул маблаFлари х,исобланади. Шу пайтнинг узида ана шу маблаFлар банк учун молиядир. Чунки банк учун у эркин эмас. Банк биринчи талабга кура ушбу маблаFларни эгасига кайтариш ёки топши-рилган манзилга тулаб бериш мажбурияти-ни олган.

Модомики, маблаF эгаси ушбу маблаFни худди шу микдорда ва шу валютада банкка муддатли депозитга жойлаштирса, худди ана шу маблаF молия тусига киради. Чунки маблаF эгаси буни маълум муддатгача талаб килиб олмаслик мажбуриятини уз зим-масига олади. Банк эса, бунинг эвазига кушимча мажбурият: депозит микдорига келишилган фоизларини тулаб беради. Куриб турганимиздек, бир хил маблаF тур-ли шароитларда турли куринишга эга булиши, пул ёки молия шаклида намоён булиши мумкин. Бунинг асосий фарки мажбуриятлар вужудга келиши билан боFликдир.

Бошка мисол, оила бюджетида оила бошлиFининг оила аъзоларининг шахсий эх,тиёжини кондиришга маблаF ажратиши

пул муносабати, лекин молиявий муноса-бат эмас. Лекин жисмоний шахснинг уз да-ромадининг маълум бир кисмини соликлар сифатида ажратиши бу молиявий муноса-батларга киради.

Молия жамият ялпи мах,сулоти ва мил-лий даромаднинг кайта таксимланишида кулланиладиган инструмент булиб хизмат килади. Молия улчов сифатида моддий ва номоддий мах,сулотларнинг ишлаб чикари-лиши ва улардан самарали фойдаланишни назорат килиш инструментидир. Шу билан бирга, у давлат ва жамият тарракиётини раFбарлантирувчи восита вазифасини х,ам утайди.

Молия тизими деганда, турли даражада мужассамланган иктисодий алокалар билан боFлик молиявий буFинлар мажмуаси тушунилади.

Молия буFинларини куйидаги сох,аларга гурух,ланади:

Соцалар

1. Давлат тассаруфидаги молия:

• давлат бюджети;

• бюджетдан ташкари максадли фондлар;

• давлат кредити.

2. Корхоналар молияси:

• тижорий муассасалар молияси;

• нодавлат ташкилотлар молияси;

• жамоат уюшмаларининг молияси. Ка-саба уюшмалар фирка ва ^аракатлар молияси.

3. Уй хужаликлари молияси:

• шах,арда яшовчи оилалар молияси;

• кишлок ерларда яшовчи оилалар молияси.

4. Сугурта молияси.

Бизнинг шароитимизда суFурта молияси-ни корхоналар молияси каторида куриш катта хато булмайди. Чунки суFурта бозори жуда ривожланиб кетмаган. Тараккий этган давлатларда суFурта молияси ало^ида эъти-борга эга. Чунки бу буFиннинг уз хусусият-лари мавжуд - турли хилдаги спотлар, де-ривативлар, нархлар ва валюта курслари-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 6

нинг суFурталаниши мазкур б^ин тах,лили ва бошкарувига алох,ида эътибор талаб к,и-лади.

Иктисодий субъектлар молиясининг шаклланишига кура молия тизими икки сох,ага таксимланиши мумкин:

• марказлашган молия;

• номарказлашган молия.

Марказлашган молия буFинларига дав-

лат молияси (давлат тасарруфидаги бюджет маблаFлари ва уларга тенглаштирилган бюджетдан ташкари максадли жамFар-малар) тааллукли булса, колган буFинлар-даги молия маблаFлари номарказлашган сох,ага киради.

Давлат бюджети. Давлат бюджети иктисодиёт ва ижтимоий сох,а тарракиётини самарали тартибга солувчи мажмуа булиб, у давлатга зарур булган молиявий ресурс-лар х,ажмини акс эттиради, мамлакатда солик сиёсатини белгилайди, миллий даро-мад ва ялпи ички мах,сулот кайта таксимла-нишининг аник йуналишларини кайд этади, маблаFларни харажат килиш оркали давлат ижтимоий ва иктисодий сиёсатини амалга оширади ва стратегик тараккиётни таъмин-лаб туради. Узбекистан Республикасининг Бюджет кодексининг 3-моддасида Давлат бюджети: «Узбекистан Республикасининг Давлат бюджети - давлатнинг давлат вази-фалари ва функцияларини молиявий жи-х,атдан таъминлаш учун мулжалланган мар-казлаштирилган пул жамFармаси», деб таърифланган.

Аслида, мазмунан давлат бюджети жа-миятнинг жамланган молия маблаFлари булиб, улар давлат ва мах,аллий бошкарув органларига юкланган вазифаларни молия-лаштиришга мулжалланган х,амда молия-лаштирилган ишларнинг бажарилишини камраб олиши лозим. Келтирилган тушун-чанинг Бюджет кодексида ифодаланиши-дан асосий фарки Бюджет кодексида давлат бюджети «марказлаштирилган пул маблаFи» деб ифодаланганидадир. Келтирилган назарий тушунчада эса молиявий

маблаF деб ифодаланмокда. Аслида пулми ва/ёки молия?

Давлат бюджети х,амиша х,ам «марказлашган пул жамFармаси»га эга эмас. Бюджет вужудга келган зах,отиёк пул маблаF-лари шаклланмайди. Х,ар йили Узбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан келгуси йил учун давлат бюджети пара-метрлари кабул килиниб, Узбекистон Республикаси Президенти томонидан тасдик-ланиши билан кучга киради. Одатдаги тартибга кура, ушбу х,одиса тасдикланаётган бюджет параметрларининг ижроси амалга ошириладиган молия йилидан олдинги йилнинг ноябрь-декабрь ойларида руй бе-ради. Бирок, бу даврда х,али «марказлашган пул маблаFлари» шаклланмаган булади. Марказлашган пул маблаFлари шакллани-ши учун Узбекистон Республикаси Молия вазирлиги, жойлардаги молия бошкарма-лари ва туман, шах,ар молия булимлари ойма-ой таксимланган Бюджет даромадла-ри ва харажатлари ёйилмасини ишлаб чикади ва тасдиклайди. Солик органлари ушбу х,ужжатга асосланиб бюджетга солик йиFа бошлайдилар. Лекин бу соликлар ке-либ тушгунга кадар бюджетда «марказлашган пул маблаFлари» х,али булмайди. Демак, уни марказлашган пул маблаFлари дейиш етарлича асосланмаган.

Кимдир «айланма касса маблаFлари»га ишора килиши ва утган йилги колдиклар бюджетдаги марказлашган пул маблаFлари-дир, дейиши мумкин. Лекин ушбу «айланма касса маблаFлари» утган йилги колдик булиб, уни жорий йилги бюджетга утказиш-дан аввал жорий йилнинг Бюджет ёйилма-си кабул килиниши лозим. Шундан кейин утган йилдан колган айланма касса маблаF-лари жорий йил х,исобида расмийлаштири-лиши мумкин булади.

Давлат бюджетини ушбу нуктаи назар-дан ифодалайдиган булсак, уни «марказлашган пул маблаFлари» эмас, балки «жа-миятнинг жамFарган молия маблаFлари» деб ифодалаш керак.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 6

Россия Федерацияси Бюджет кодексида «Бюджет - форма образования и расходования денежных средств, предназначенных для финансового обеспечения задач и функций государства и местного самоуправления», деб ифодаланган. Лекин унинг кандай асосланганлиги, нима учун молия-вий фонд эмаслиги келтирилмаган1.

Хуш, «марказлаштирилган пул фонди» ёки «жамиятнинг жамFарган молиявий маблаFлари» дейишнинг фарки нима? Бун-дан кандай манфаатдорлик юзага келади?

Модомики, пул маблаFлари эркин ва х,еч кандай мажбуриятлар билан боFлик эмас экан, уни исталган максадларга сарфлаш мумкин булади.

Давлат бюджети эса авваламбор, нафа-кат молиявий ресурслар, балки бир йилдан уч йилгача тузилган давлатнинг молиявий режасидир. Унинг шаклланиш манбалари Бюджет кодексининг 50-моддасида аник курсатилган манбалардан шаклланиши мумкин. Конунда курсатилмаган манбалардан ёки бюджет параметрлари ва Солик кодексида белгиланган ставкалар мик-доридан ортикча туловларни талаб килиш ноконунийдир.

Шунингдек, бюджет харажатлари х,ар йили кабул килинадиган Давлат бюджети параметрларида режалаштирилган максад-ларгагина йуналтирилиши мумкин. Давлат бюджети параметрлари ва режалари бюджет молия маблаFларининг аник йуналиш-ларга сарфланиши мажбуриятларини кабул килган ва ушбу мажбуриятларнинг бажа-рилмаслиги ноконуний булиб колиши нуктаи назаридан бюджетни эркин пул жамFармаси эмас, балки аник мажбуриятлар билан боFлик жамиятнинг молиявий жамFармаси, дейиш уринлидир.

1 Статья 6. Понятия и термины, применяемые в Кодексе http://base.garant.rU/12112604/1/#block_1 Шn#ixzz49lg7kL7m

Бюджетни марказлашган жамFарма дейиш х,ам амалий нуктаи назардан х,акикатдан йирок. Чунки амалда солик ва бошка носо-лик маблаFлар ягона Fазна x1исобвараFига туширилгани билан бир ерда марказлашиб турмайди. Одатда бу маблаFлар тушиши билан касса ижроси шаклида, бюджет таш-килотлари ва бюджетдан маблаF олувчилар тулов топширикномаларига кура Молия ва-зирлиги Fазначилиги томонидан шу ондаёк тулаб берилади. Бу маблаFларнинг жамFа-рилиб туриш имконияти йук. Бюджет маб-лаFлари турли даражадаги Fазначилик ор-ганлари томонидан ойлик режага кура кун-ма-кун режалаштирилади ва шу кундан ке-чиктирилмасдан касса ижросига йуналтири-лиши лозим.

Бюджетнинг даромадлари тушумлари кечиккан х,олда, Fазна органлари режала-ридан чикиб кетиш х,олларида касса тулов-лари нафакат кунма-кун, х,ар бир соати ва дакикаси х,исобли булиб, туловлар шоши-линч амалга оширилади. Яъни, марказлашган х,олда жамFарилиш имконлари амалда жуда чеклангандир.

Кадимдан бюджет сузи х,амён тушунча-сини, урта аср даврларида давлат харажат-ларини белгиловчи ^ужжатлар тупламини билдирган. Парламентаризм ривожланиши ва давлат молияси давлат х,укмдорлари маблаFларидан ажралган янги тарих даври-дан бюджет сузи давлатнинг марказлаштирилган молиявий маблаFларини билдира бошлагани маълум. Давлат бюджетчилиги барча давлатларда давлатчилик тараккиёти билан боFлик булиб, у бюджет даромадла-рининг шаклланиши ва харажатларининг максадли ва самарали амалга оширилиши билан узвий боFлик х,олда ривожланиб бормокда.

Давлат бюджетчилигининг тараккиёти XX асрнинг иккинчи ярмида унинг натижа-дорлигини таъминлашга каратила бошла-ди. Австралияда бошланган жараён катор

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 6

тараккий этган давлатларда давлат бюдже-тининг натижадорлигига каратилган, дас-турли бюджетларни жорий килиш билан боFлик тадкикотлар ва амалий ишлар билан давом этиб келди. Х,озирда куплаб давлатларда «Максадга йуналтирилган бюд-жетлаштириш» жорий килинган.

Узбекистон Республикаси Олий Мажлис Конунчилик палатаси томонидан 2013 йил 28 ноябрда кабул килинган, Сенат томонидан 2013 йил 12 декабрда маъкулланган ва Президент томонидан 2013 йил 26 декабрда тасдикланган Узбекистон Республикаси-нинг Бюджет кодексини давлатимизда бюджет конунчилиги тараккиётининг янги боскичи деб таърифласа булади. Бунинг асосланиши катор конун ва конун ости х,ужжатлари бирлаштирилиши ва тизимла-нишидадир. Бюджет кодексида катор янги тамойиллар жорий килинди ва буларнинг энг мух,имларидан бири - бюджет тизими бюджетлари маблаFларидан фойдаланиш-нинг натижадорлиги тамойилидир. Унга кура бюджет бажарилиши эндиликда на-факат бюджет маблаFларини узлаштириш ва максадли харажатини амалга ошириш, ушбу маблаFлар х,исобидан режалаштирил-ган натижадорликка эришилган х,олдагина бюджет бажарилган х,исобланади. Акс х,олда, натижага эришилмаганлиги учун жа-вобгар шахсга, ким булишидан катъий назар, бюджет ташкилотими, Fазначилик хо-димими ёки молия органларими, бюджет жараёни иштирокчиларининг жавобгарли-ги тамойили кулланилиши лозим булади.

Иктисодий мазмун буйича бюджет - давлат ва мах,аллий бошкарув органлари, молия муассасалари ва хужалик субъектлари, юридик ва жисмоний шахслар орасида буладиган давлат бюджети шаклланиши ва таксимланиши борасидаги молиявий муно-сабатларнинг туридир.

Бу бюджет муносабатлари миллий даро-маднинг муайян кисмини бюджет оркали

таксимлаш ва кайта таксимлаш борасида булиб, жамиятнинг ва фукароларнинг иктисодий, ижтимоий ва сиёсий эх,тиёжларини кониктиришга каратилган. Узбекистонда амалга оширилаётган солик сиёсати солик юкини йилдан йилга камайтиришга каратилган булиб, 2014 йили солик юки 20,5 фоиздан 20 фоизга, даромад солиFи ставка-си эса 9 фоиздан 8 фоизга камайтирилди1.

^у^у^ий категория сифатида давлат бюджети - давлатнинг вазифа ва функция-лари ижро этилиши молиявий таъминоти-нинг конун билан белгиланган шаклидир.

Режалаштириш нуктаи назаридан, давлат бюджети молиявий жужжат булиб, у да-ромадлар ва харажатлар балансидан иборат.

Узбекистонда бюджет тузилмаси Республика бюджети, вилоятлар, Тошкент шах,ри ва КораколпоFистон Республикаси, туман ва шах,арлар бюджетлари ва бюд-жетдан ташкари давлат максадли фондлари бирлигидан иборат.

Давлат консолидациялашган бюджетини 100,0% деб олсак:

• Республика бюджетига - 28 %;

• мах,аллий бюджетларга - 40%;

• давлатнинг максадли жамFармаларига 32 % харажатлар туFри келади.

Келтирилган ракамлар уртача булиб, баъзи йилларда 1% атрофида силжишлар кузатилиши мумкин. Бунда факат бевосита бюджет ташкилотлари харажатларини мо-лиялаштиришнинг амалга оширилган ту-

1 Каримов И.А. 2015 йилда иктисодиётимизда туб таркибий узгаришларни амалга ошириш, модернизация ва диверсификация жараёнларини изчил давом эттириш х,исобидан хусусий мулк ва хусусий тадбиркорликка кенг йул очиб бе-риш - устувор вазифамиздир. // Узбекистон Пре-зиденти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2014 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2015 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мух,им устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Ма^камасининг мажлиси-даги маърузаси. // «Халк сузи» газетаси, 2015 йил 17 январь.

1 расм. Бюджет харажатларининг ижтимоий сох,аларга йуналтирилганлиги (жами бюджет

харажатларига нисбатан %да)

58.6 58.1 58.5 59.1 58.6 58.8 59.1

51

■ '

« ' 54.8

■ - 52.2

50.5 50.8

щ ' ¿ZZ. 49.9

2005 2006 2007 2008 2009 201 D 2011 2012 201 3 2014 201 5 2016

ловлари келтирилган. Бюджетлараро трансфертлар ва даромадлар бундан истисно.

Махаллий бюджетдан амалга оширила-диган харажатларни 100,0% деб олсак:

• вилоят бюджетларига 30%;

• туман (шах,ар) бюджетларига 70% ха-ражатлар тyFри келади.

Келтирилган ракамлар уртачадир. Чунки баъзи вилоятларда туманларнинг сони каттарок ва бу харажатларда хам бюджетлараро трасфертлар инобатга олинмаган.

Бюджет муносабатлари давлат ва махал-лий бошкарув органлари фаолиятларини, худудлар ва туманларнинг иктисодларини мувофиклаштиришда, ижтимоий сохани таъминлаш ва ривожлантириш, жамият осойишталигининг химояси ва миллий хавфсизликни таъминлаш билан боFлик эхтиёжларни молиялаштириш давомида вужудга келади.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Бюджетнинг асосий мохияти - ижтимоий сохани молиялаштиришидадир. Ижтимоий сиёсат, хукуматнинг марказий ва худудий бошкарув органлари оркали ахолининг турмуш сифати ва даражасини оширишга каратилган фаолиятининг мажмуасидир. Ушбу фаолият ахолининг катта гурухларига каратилган булиб, Давлат бюджетидан мо-лиялаштирилади. Ушбу фаолият хар бир давлатда долзарб хисобланган ва узок

даврга мулжалланган жамиятнинг мафку-равий кийматларини амалга татбик этишга каратилади.

Ижтимоий сиёсат давлат тараккиётининг умумий йуналишларининг бир кисми булиб, ижтимоий сохага тааллукли карорлар кабул килинишига каратилгандир. Яъни бу инсонга, унинг жамиятдаги урни, унга ижтимоий кафилликлар таъминланиши ва бунда турли ижтимоий гурухлар хусусият-ларини инобатга олиниши назарда тутила-ди. Ижтимоий сиёсат давлат хокимиятининг барча органлари: конун чикарувчи, ижро этувчи, суд, шунингдек оммавий ахборот воситалари оркали амалга оширилади.

Ижтимоий сиёсат жамиятнинг барча катламларининг истакларини узида мужас-самлаштириб, давлатдаги вазиятдан келиб чиккан холда ижтимоий эхтиёжларни кондиришга каратилади.

Давлат бюджетининг ижтимоий мохияти давлат томонидан ахоли турмуш даражасини мунтазам ошириб бориш, ижтимоий тараккиётни таъминлаш билан боFлик харажатларни молиялаштирини ташкиллаш-тиришни билдиради. Ижтимоий химоя -ахоли турмуш даражаси ва фаровонлиги даражасини маълум меъёрдан пасайиб кет-маслигига каратилган хукуматнинг амалга ошираётган фаолиятидир.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 6

2-расм. Республикамизда пул массасини тартибга солишда куйидаги воситалардан фаол

фойдаланилмокда:

мажбурий захира меъёрларини узгартириб бориш;

Марказий банкнинг к;айта молиялаштириш ставкасини мувофиклаш тириш;

Ижимоий сиёсатга давлат бюджети ха-ражатлари асосий кисмининг йуналтири-лиши Узбек моделининг кучли ижтимоий сиёсатга йуналтирилганлиги билан х,ам изох,ланади (1-расм).

3. Давлат монетар ва солик бюджет сиёсатлари богликлиги. Молия сиёсати-нинг йуналишлари.

Давлат молия сиёсати солик-бюджет сиёсати ва монетар (пул агрегатлари) сиё-сатни бирлаштирган х,олда жорий килиш оркали амалга оширилади.

Соли^-бюджет сиёсати

Солик-бюджет сиёсатини шакллантириш ва амалга ошириш Молия вазирликлари зиммасига юкланади.

Солик сиёсатининг таркибий кисми солик юки ва солик базасини белгилашдир.

Бюджет харажатлари сиёсатининг таркибий кисми бюджет жараёнининг самараси ва бюджет параметрларининг илFорли-гидан иборат.

Монетар сиёсат

Монетар (Пул агрегатлари) сиёсатини шакллантириш ва амалга ошириш Марказий банклар зиммасига юкланади. Бу сиё-сатнинг асосий максадларига давлат пул бирлигининг мустакиллиги, ишончлилиги ва х,аракатланишини таъминлаш, инфляция жараёнларини «жиловлаш» ва самарали кредит сиёсатини амалга ошириш киради. Келтирилган чоралар давлат муомаладаги

пул массасини тартибга солиш максадида амалга оширилади (2-расм).

Миллий валютаси эркин конвертацияси-ни тулик амалга оширадиган давлатларда валюта интервенциясини амалга ошириш -муомалага валюта чикариш ва аксинча, миллий пул массасини купайтириш максадида валютани сотиб олиш усуллари кулланилади. Келтирилган усулларнинг барчаси муомаладаги пул микдорининг оптимал даражада булишини таъминлашга каратилади. Агар пул массаси керагидан ортикча булса, бу инфляциянинг авж оли-шини юзага келтиради. Пул кадрсизланиши жамиятдаги барча иктисодий жараёнлар-нинг эррозиясига олиб келади. Бюджетнинг иктисодиётга таъсири кескин пасаяди ва давлат бошкарувининг самараси сусаяди.

Муомаладаги пулнинг етарлилигини бах,оловчи курсаткич - монетизация дара-жасидир. Монетизация даражаси муомаладаги накд пул ва банк х,исоб ракамларидаги йиллик уртача колдикларни ялпи ички мах,сулотга булиш оркали х,исобланади.

Мамлакатимизда монетизация коэффи-циентининг усишига карамасдан, унинг даражаси пастлигича (2013 йилда 23,2%) колмокда. Ушбу курсаткич Россияда -51,5%, КозоFистонда - 35,0%, Украинада -54,9%, Хитойда - 187,6%, Кореяда - 144,7%,

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 6

Малайзияда - 141,7%, Сингапурда - 137,6%, Х,индистонда - 76,3%ни ташкил этади1.

Иктисодиётда пул етишмовчилиги инвестиция ва истеъмол талабини сикишга, хисоб-китобларнинг пулсиз шаклини кен-гайишига, хисоб-китобларда хорижий ва-лютадан фойдаланиш купайишига ва бу эса, уз навбатида, иктисодиётни долларла-шувининг ошишига, яширин иктисодиёт ва норасмий молия бозорининг кенгайишига, соликларнинг бюджетга тушишининг кечи-кишига, дебитор-кредитор карзлар ошиб кетишига олиб келади. Шунингдек, молия-вий воситачилик даражаси, пул-кредит трансмиссияси каналлари ишлашининг са-марадорлиги ва охир-окибатда иктисодий усиш даражасини чегаралаши мумкин.

Республикамизда баркарор иктисодий усиш, солик бюджет сиёсати самарадорли-гини таъминлаш максадида пул-кредит сиёсатини такомиллаштириш лозим.

4. Давлат молиясини бош^ариш. Мо-лиявий механизм.

Давлат молиясини бошкариш давлатнинг иктисодий ва ижтимоий-сиёсатини амалга ошириш максадида уюштирилади.

Бунда куйидаги масалалар хал килиниши лозим:

• маблаFлар даврий нуктаи назардан етарли булиши;

• маблаFлар максадли сарфланиши;

• маблаFлар харажатлари натижали булиши;

• маблаFлар самарали сарфланиши.

МаблаFлар даврий нуктаи назардан

етарли булиши куйидагиларни англатади:

• маблаFлар максадли сарфланиши;

• маблаFлар харажатлари натижали булиши;

1 Додиев Ф. Узбекистонда пул-кредит сиёсати-нинг ривожланиш тенденциялари, муаммолари ва ечимлари. / «Узбекистонда молиявий секторнинг ролини ошириш ва унда илFор хориж тажриба-сидан фойдаланиш» мавзусидаги халкаро илмий-амалий конференция материаллари туплами. 2015 йил 2 апрель. - Т.: «Iqtisod-MoПya», 2015. -23-б.

• маблаFлар самарали сарфланиши.

Давлат молияси бошкарувини амалга оширишда молия механизми кулланилади. Молия механизми ташкилий ва молиявий муносабатларнинг уюшганлиги, молия маб-лаFларини шакллантириш ва фойдаланиш-ни амалга оширувчи восита. У маъмурий, мувофиклаштирувчи ва молия дастаги шаклларида намоён булиши мумкин.

Маъмурий-молиявий бошкарув аник молия режаларининг тузилиши, улар бажари-лишининг боскичма-боскич мониторинги юритилиши ва тах,лил натижасида камчи-ликларни аниклаш ва бартараф килини-шини назарда тутади.

Мувофиклаштирувчи молиявий бошкарув натижадорлик ва самарадорлик курсат-кичларини молия харажатларига мувофик-лаштирилишини назарда тутади. Масалан, хозирги кабул килинган жон бошига молия-лаштириш мезонларига кура, бошланFич синф укувчилари сони 35 нафар деб урнатилган. Илгари бу мезон 24-25 нафар деб кабул килинган эди. Чунки бошланFич синфлардаги укувчилар хали укиш куникмаларига эга эмаслар. Уларнинг хар бири билан алохида шуFулланиш керак.

Амалда, баъзи мактабларда синфдаги болалар сони 40 нафардан ортиши хам учрайди. Бу хол маблаFлардан фойдаланиш унумдорлигини оширади, деб тасаввур килиш мумкин. Шу билан бирга, натижадорлик тамойили, яъни хар бир укувчи давлат таълим стандартларига жавоб бера-диган даражада таълим олиши бу шароит-да жуда мурракаб. Натижада сарфланган маблаFлар нафакат самарали, урнатилган максадга эришилмаганлиги сабабли беху-дага сарфланган, деб бахоланиши мумкин.

Агар синфдаги укувчилар сони 15 на-фаргача камайтирилса, натижадорлик юко-ри булади, лекин бюджет маблаFларидан фойдаланишнинг самарадорлиги кескин ту-шиб кетади. Мувофиклаштирувчи меха-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2016, 6

низмнинг мох,ияти айнан самарадорлик ва натижадорлик тамойилларини мувофик-лаштирилишидадир.

Молия дастаги деганда, кам молия маб-лаFлари билан кушимча маблаF жалб килиш ва йирик лойих,аларни амалга оши-риш назарда тутилади. Масалан, агар 100 миллионлик лойих,а булса, тадбиркорда эса 60 миллион булса, колган 40 миллионни банкдан кредит олиб лойих,ани амалга ошириш мумкин. Бунда дастак 6 га 4 деб бах,оланади. Агар тадбиркорниг маблаFи атиги 40 миллион булса, банк ортикча та-ваккалчиликни узига олмайди ва бу лойих,ага 60 миллион кредит бермайди. Бунда тадбиркор 20 миллиондан иккита шерик топа олса, колган 20 миллионни банк кредитидан молиялаштириши мумкин. У х,олда молия дастаги 4 га 6 булади.

Канчалик дастак узун булса, шунчалик маблаFлардан самарали фойдаланилаётган булади.

Бюджет сох,асида молиявий дастак мада-ният муассасаларини молиялаштиришда кулланилади. Масалан, театр ва бошка шунга ухшаш бюджет ташкилотлари чипта сотиш оркали кушимча маблаF жалб ки-лади. СоFликни саклаш сохасида аралаш молиялаштиришнинг тараккий этиши хам молия дастагини куллаш оркали амалга оширилмокда.

Бозор иктисодиёти шароитида давлат молиясини бошкаришнинг долзарблиги ортиб бормокда. Бу сох,ада тадкикотлар амалга оширилиши ва натижаларни турли даражада мутахассисларни тайёрлаш дас-турларига киритиб бориш давр талабидир.

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. 2015 йилда иктисодиётимизда туб таркибий узгаришларни амалга ошириш, модернизация ва диверсификация жараёнларини изчил давом эттириш хисобидан хусусий мулк ва хусусий тадбиркорликка кенг йул очиб бериш - устувор вазифамиздир. / Узбекистон Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2014 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2015 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Мах,-камасининг мажлисидаги маърузаси. // «Халк сузи» газетаси, 2015 йил 17 январь.

2. Узбекистон Республикасининг Бюджет кодекси. // Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2013 й., 52-1-сон; 2014 й., 36-сон, 452-модда; 2015 й., 52-сон, 645-модда.

3. Узбекистон Республикасининг Солик кодекси. // Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2007 й., 52 (1)-сон; 2008 й., 52-сон, 512-модда.

4. Хайдаров М.Т. Давлат бюджетини режалаштириш ва бунда бюджет ташкилотлари ва бюджетдан маблаF олувчилар бюджет буюртмаларининг ахамияти. // «Иктисод ва молия», 2014, 12-сон. -19-б.

5. Хайдаров М.Т. Модернизациялаш ва инновацион иктисодиётни тадкик этиш-нинг долзарб масалалари. // «Иктисод ва молия», 2014 йил 7-сон.

6. Хайдаров М.Т. Организация мониторинга государственного бюджета при переходе на Программно-целевое бюджетирование и бюджетирование ориентированное на результат. // «Иктисод ва молия», 2010, 5-сон. -44-б.

7. Хайдаров М.Т., Тешабаев Х.Ф. и др. Принципы казначейской системы исполнения государственного бюджета. Монография. // «Экономика и право». Т., 2006.

8. Руденко О.Е.. Финансы и кредит. Учебно-практическое пособие. - М.: МГУТУ, 2004.

9. Черкасова Ю.И. Финансы: Конспект лекций для студентов специальности 060500 «Бухгалтерский учет, анализ и аудит» заочной, ускоренной, индивидуальной и дистанционной форм обучения. - Красноярск, 2001.

10. Варламова М.А., Крутякова Ю.А. Шпаргалка по курсу «Финансы, денежное обращение и кредит». - М.: «Аллель-2000», 2005.

11. Додиев Ф. Узбекистонда пул-кредит сиёсатининг ривожланиш тенденциялари, муаммолари ва ечимлари. / «Узбекистонда молиявий секторнинг ролини ошириш ва унда илFор хориж тажрибасидан фойдаланиш» мавзусидаги халкаро илмий-амалий конференция материаллари туплами. 2015 йил 2 апрель. - Т.: «Iqtisod-Moliya», 2015. -23-б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.