Научная статья на тему 'Биология фанини ўқитишда фанлараро боғланишларнинг ўрни ва аҳамияти'

Биология фанини ўқитишда фанлараро боғланишларнинг ўрни ва аҳамияти Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
781
126
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
биологик тушунча / ҳужайра / ирсият / ўзгарувчанлик / генетик символ / эволюцион ривожланиш / одам генетикаси / боғлиқлик / биологическое понятие / клетка / наследственность / изменчивость / генетические символы / эволюционное развитие / генетика человека / взаимосвязь

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Куйчиева Мўъжизахон Абдуманнобовна

Мақолада умумий ўрта таълим мактабларида биология фанини ўқитишда фанлараро боғланишларни амалга ошириш йўллари ва аҳамияти таҳлил қилинган. Шунингдек, ўқитиш жараёнида муайян усуллардан фойдаланиш бўйича таклифлар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

РОЛЬ И ЗНАЧЕНИЕ МЕЖПРЕДМЕТНЫХ СВЯЗЕЙ ПРИ ПРЕПОДАВАНИИ БИОЛОГИИ

В статье рассматривается роль и значение межпредметных связей в преподавании биологии в общеобразовательных школах, а также даются рекомендации по использованию сложных методов в обучении.

Текст научной работы на тему «Биология фанини ўқитишда фанлараро боғланишларнинг ўрни ва аҳамияти»

Куйчиева Муъжизахон Абдуманнобовна,

Андижон давлат университети хузуридаги Халк таълими ходимларини кайта тайёрлаш ва малакасини ошириш худудий маркази «Аник ва табиий фанлар методикаси» кафедраси биология фани укитувчиси

БИОЛОГИЯ ФАНИНИ УЩИШДА ФАНЛАРАРО БОШНИШЛАРНИНГ УРНИ ВА АДОМИЯТИ

УДК: 373: 372.8.

КУЙЧИЕВА М.А. БИОЛОГИЯ ФАНИНИ УЦИТИШДА ФАНЛАРАРО БО€ЛАНИШЛАРНИНГ УРНИ ВА АЦАМИЯТИ

Маколада умумий урта таълим мактабларида биология фанини укитишда фанлараро боFланишларни амалга ошириш йуллари ва ахамияти тахлил килинган. Шунингдек, укитиш жараёнида муайян усуллардан фойдаланиш буйича таклифлар берилган.

Таянч суз ва тушунчалар: биологик тушунча, хужайра, ирсият, узгарувчанлик, генетик символ, эволюцион ривожланиш, одам генетикаси, боFликлик.

КУЙЧИЕВА М.А. РОЛЬ И ЗНАЧЕНИЕ МЕЖПРЕДМЕТНЫХ СВЯЗЕЙ ПРИ ПРЕПОДАВАНИИ БИОЛОГИИ

В статье рассматривается роль и значение межпредметных связей в преподавании биологии в общеобразовательных школах, а также даются рекомендации по использованию сложных методов в обучении.

Ключевые слова и понятия: биологическое понятие, клетка, наследственность, изменчивость, генетические символы, эволюционное развитие, генетика человека, взаимосвязь.

KUYCHIYEVA M.A. THE SIGNIFICANCE AND ROLE OF INTERSUBJECT INTEGRACION IMPLEMENTING ON THE BIOLOGY LESSONS ORGANIZING

In the article it was considered role and significance of intersubjecn connections on the biology teaching at the public scools, and as well peovided recommendation to implementing a sophisticated methods of teaching.

Keywords: biological consciousness, cell, heredity, variability, genetic symbols, evolutionary development, human genetics, interactive.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 5(78)

Кириш. Республикамиз мустакилликка эриш-ган илк кунларидан бошлаб таълим муассасала-рида таълим-тарбия жараёнини ташкил этишга инновацион ёндашиш, фаол ва интерфаол методларга хамда фанлараро боFланишларга таянган холда замонавий педагогик ва ахборот технологиялардан кенг фойдаланиш укувчи шахсига йуналтирилганига алохида эътибор каратилган. Айникса, табиий фанлардаги узвий боFликлик масаласи укитувчининг олдига жуда катта масъулият юклайди. Чунки биология фани укитувчиси утаётган мавзу кимё билан боFлик булса, укитувчидан кимё фанига боFлаб тушин-тиришни талаб этади.

Мацсад. Умумтаълим мактабларда биология фанини укитишда укувчиларни фанга кизик-тириш, дарсларни курсатмалилик асосида, бошка фанлар билан узаро боFлаб, биологик билимларни беришда физик, кимёвий тушунча-лар, физик конуниятлардан уринли фойдаланиш яхши натижа беради. Табиий фанлар каторидаги физика ва кимё дарслари табиат ходисаларини урганади. Табиатнинг биргина объекти х,акида бир бутун билим хосил килиш учун турли фанлар катори биология, физика, кимё хам узаро боFлаб утилади.

Изланиш объекти. Хозирда табиий фанлар-нинг ривожланиши, фанлар уртасида дифференциация ва интеграция жараёнларининг вужудга келиши объектив конуният сифатида табиий фанлар булган биология, кимё ва физика фан-лари уртасида фанлараро боFланишни амалга оширишни талаб этмокда.

Биология укув фанини укитишнинг вазифа-лари - асосий биологик тушунчалар, назария-лар ва конуниятлар билан таништириш, тирик организмларнинг яшаш мухитига мослашиш-ларнинг вужудга келиш механизмлари х,акида маълумотлар бериш, организмларнинг индивидуал ва тарихий ривожланишининг асосий боскичларини таништириш, биология таълими мазмунининг хозирги ижтимоий х,аёт ва фан-техника ютуклари билан боFланишини таъмин-лаш, укувчилар узлари ва узгаларнинг саломат-ликларини саклаши, соFлом турмуш тарзига риоя килишга йуналтириш, табиат ва унинг барча бойликларига окилона муносабатда булиш фазилатларини ёш авлод онгига сингди-риш, биологик билимлар заминида махаллий усимлик ва хайвон турлари, селекция ютуклари, кадимда яшаб ижод этган буюк алломалар ва

хозирги олимларни биологияга оид ишлари билан таништириш оркали укувчиларни миллий истиклол ва ватанпарварлик рухида тарбиялаш каби компетенцияларни шакллантириш ётади.

Кулланилган услуб. Укувчиларга биология-дан юкоридаги билимларни бериш давомида бошка фанларга боFлаб амалга ошириб илмий нуктаи назардан тушунтирсак максадга мувофик булади.

Биология фанини укитиш жараёнида уки-тувчи айрим муаммоларга дуч келиши мукар-рар. Масалан:

1. Барча укувчиларни дарс жараёнида тула жалб килиш муаммоси.

2. Дарсда укувчи тушунгандек булиши, укитувчи саволига жавоб бериши мумкин, лекин айрим биологик жараёнларни тушуниб тасаввур килиши учун бошка фанлар, яъни кимё, физика, география, экология ва бошка-ларга тегишли тушунчаларни х,ам бирдек тах,лил килиб бермоFи лозим.

Хозирги замон табиий фанларнинг ривожланиши ва техник юксалишида физика фанининг урни бекиёс. Кейинги йилларда физика фанида эришилган ютуклар асосида, жумладан, ракета-созлик, ядро энергияси, ярим указувчанлик тех-никаси, ёругликнинг квант генератори кабилар бошка фанларнинг ривожи ва уларда янги каш-фиётлар яратилишига сезиларли таъсир кур-сатди. Биология фанининг ривожига физика фани оптик ва электрон микроскоп кашф эти-лиши билан салмокли таъсир курсатди. Биология фанидан лаборатория машFулотларини амалга ошириш давомида х,ам албатта физик билимларга таянамиз.

Микроскоплар оркали тирик организмларнинг хужайравий тузилиши, хужайрада содир буладиган мураккаб жараёнларни тадкик этиш имконияти яратилди. Микроскопия натижасида тирик организмлар ирсиятнинг табиати, ирсият-нинг моддий асоси булган ДНК ва РНКларнинг узига хос хусусиятлари, вазифалари, белгилари-нинг пайдо булишидаги ролини аниклаш мумкин булади.

Биологиянинг ривожланиши, хусусан, тирик хужайралардаги биоэлектрик ходисалар, биотокларни аниклаш, тирик организмларда содир буладиган энергетик жараёнларни татбик этишда физика фанининг абсорбция, диффузия, осмос жараёнларини тадкик этиш методикаси мухим роль уйнаган. Мазкур методлар ёрда-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 5(78)

1-жадвал. Хужайранинг элементар таркиби1.

Биологик тушунчалар Физикавий тушунчалар Кимёвий тушунчалар

Биоген элементлар Моддаларнинг атом-молекуляр тузилиши, моддаларнинг физик хоссалари Кимёвий элементлар, анорганик, органик моддалар, уларнинг кимёвий хоссалари

Макроэлементлар Элементларнинг физик хоссалари Элементларнинг кимёвий хоссалари

Натрий, калий, хлорнинг утказувчанлик функциялари Осмос, диффузия, актив транспорт, Паскаль конуни Анион, катион концентрацияси

Биоген полимерлар Моддаларнинг атом-молекуляр тузилиши, энергия турлари ва тур узгариши Органик бирикмаларнинг турлари, кимёвий хоссалари

Микроэлементлар Микроэлементлар йод, рух, кобалтнинг кимёвий хоссалари

Моддаларнинг хужайравий тузилиши Моддаларнинг атом-молекуляр тузилиши Моддаларнинг кимёвий тузилиши, катализаторлар, кимёвий боFланишлар

Газлар алмашинуви Диффузия ходисаси Кислород, карбонат ангидрид

мида организмда углевод алмашинувини бошкарадиган оксил табиатли инсулин гормони синтези, мускул ва коннинг нафас олиш пиг-ментлари булган гемоглобин ва миоглобиннинг структуралари ва оксилларнинг ферментатив функциялари аникланган.

Биология фанининг ривожланишида кимё фанининг хам салмокли хиссаси бор. Жумладан, хужайранинг кимёвий таркиби, яъни анорганик ва органик моддаларни аниклаш, оксил, углевод, липидларнинг узига хос хусусиятлари, таркиби, молекуляр тузилиши, табиатининг аник-ланиши, уларнинг хужайрада бажарадиган функцияларини аниклаш, модда ва энергиянинг сакланиш конуни эса хужайрада модда ва энергия алмашинувини тадкик этишга замин яратди.

Олинган натижалар. Юкори синфларда, яъни 10-синфда «Генетика асослари» бобини урганиш жараёнида укувчилар организмни чатиштириш типлари, асосий генетик символ-лар ва атамалар, белги хоссаларининг наслдан-наслга берилиш конуниятлари, генетиканинг селекция асослари, тиббиёт, эволюцион наза-рияни ривожлантиришдаги ахамияти хакида билимларни билиши учун нафакат биология, барча сохалари, математика, тарихий ривожла-ниш конуниятлари, география каби фанларни хам билишини талаб килади.

Табиат хакидаги фанларнинг юксалишида чегарадош фанларнинг вужудга келиши мухим роль уйнаган. Улар жумласига биологик кимё,

1 Жадвал муаллиф томонидан тузилган.

биологик физика, радиобиология, космобиоло-гия, физик кимё, кимёвий физикани киритиш мумкин. Куйида «Хужайранинг элементар таркиби» мавзуси буйича тушунчалар уртасидаги узвийлик киритилган (1-жадвал).

1-жадвални яна давом эттириш мумкин.

Укитувчилар машFулот давомида ургани-ладиган мавзуга оид тушунчаларнинг укувчилар онгига сингдирилишида биология ва бошка фанлардан олган билимларидан фойдаланади.

Биология фанларини укитишда фанлараро боFланишларни амалга ошириш таълим-тарбия жараёнининг мухим дидактик шарти булиб, у укувчилар учун асосий билим манбаи булган укув материалларининг илмийлиги ва изчилли-гини таъминлайди, укувчилар томонидан билимларни узлаштиришга булган кизикиш ортади ва аклий ривожланиш тезлашади (2-жадвал).

Укувчиларни эстетик рухда тарбиялаш эко-логик тарбиянинг гуёки давоми хисобланади.

Маълумки, эстетика гузаллик элементлари, шароитлари ва конунлари туFрисидаги фандир.

Табиий фанларни укитишда фанлараро боFланишни боскичма-боскич ва изчил амалга ошириш оркали укувчиларнинг илмий дунёка-рашларини кенгайтириш имконини беради.

Илмий янгилиги. Биология фанини кимё фанига боFлаш жараёнида куйидаги мисол-ларни хам куриб чикамиз.

Барча тирик организмлар кимёвий модда-лардан оксиллар, углеводлар, липидлар ва нуклеин кислоталардан ташкил топган. Кимёвий

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 5(78)

2 жадвал. Умумий биология булимида утказиладиган экологияга оид амалий ишлар1.

Эволюцион таълимот Ирсият, яшаш учун кураш, узгарувчанлик, табиий танланиш эволюциянинг харакатлантирувчи кучларидир. Мазкур мавзуларга оид амалий ишларни ташкил к,илиш. Табиатда турларнинг хилма-хиллиги сабаблари мавзусини утишда урмон-дашт ёки утлокда экскурсия утказиш. Экскурсия

Экология асослари Табиий биогеоценозлар, улардаги мавсумий узгаришларни кузатиш, махаллий тур ва популяциялар мисолида табиий биогеоценозлар билан танишиш. Табиий биогеоценозлар билан мухитнинг узаро боFлик1лигини курсатиш. Экскурсия, табиатда узини туFри тутиш кридаларини бажариш, табиий объектларни асраш буйича укувчиларнинг амалий фаолиятини ташкил к,илиш. Экскурсия

Цитология асослари A) водород пероксидни каталаза ферменти таъсирида парчалаш; Б) тирик усимлик хужайрасидаги плазмолиз ва деплазмолиз ходисасини кузатиш; B) кук-яшил сув утларини микроскопда куриш, ядро, хужайраларнинг тузилишини кузатиш; Г) элодея барги хужайрасидаги цитоплазманинг харакатини кузатиш. Бундай амалий ишларни бажаришда ташки мухитдан узлаштириладиган моддалар хужайра ичида борадиган жараёнларга таъсир этиши хам мухокама килинади. Дарсда

моддаларнинг синтезланиши ва функцияси хакида маълумот мухим ахамиятга эга.

Масалан, фотосинтез натижасида глюкоза хосил булса, энергия алмашинувида глюкоза сарфланади.

Тирик организмларда физик жараёнлар хам содир булиб туради, бу эса биологиянинг физика фани билан интегратив боFликлигини билдиради. Масалан, одам организмидаги физик омиллар натижасида овкатнинг тишлар ёрдамида майдаланиши, унинг перисталтик ва маятниксимон харакатланишини хам курсатиш мумкин.

Биологиянинг география фани билан боF-ликлигини тушунтиришда усимлик ва хайвонот

дунёсининг таркалиш жойи хамда уларнинг мосланиш белгиларини айтиш мумкин.

Хулоса ва тавсиялар.

Барча фанларнинг интегратив боFликлигини хамма даврларда таъминланган холда фанлар тараккиёти юксак даражада булган. Фанларнинг бир-бири билан хамкорликда ривожланиши эса укувчи-ёшлар интеллектуал салохиятининг янада ривожланишига хизмат килади.

Мавзунинг мазмунига караб кимё, экология, физика, география, математика хамда кишлок хужалигининг барча сохалари мисолида дарс-ларни ташкил этиш мумкин. Шунда укувчиларга мавзунинг тулаконли мазмуни очиб берилади.

Адабиётлар руйхати:

1. Толипова Ж.О., Fофуров А. Биология укитиш методикаси. - Т.: Низомий номидаги ТДПУ, 2012.

2. Толипова Ж,О. Биологияни укитишда инновацион технологиялар. - Т.: Низомий номидаги ТДПУ, 2014.

3. Толипова Ж.О. Биология таълими технологиялари. - Т.: «Укитувчи», 2002.

4. Саидахмедова Н.С. Янги педагогик технологиялар. - Т.: «Молия», 2003.

5. Иноятов У.И., Муслимов Н.А. ва бошкалар. Педагогика. - Т.: «Илм зиё», 2012.

1 Жадвал муаллиф томонидан тузилган.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 5(78)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.