CC BY
6яг и^
^Ь^^и^ ^ д1> : у:. .
. ¿(¿¿л!! (V»») ¿'-»Ь^ ч.1-.' ^^ «">' * ^ '•'I
(ГЛ) ЗуУ ^^ «л¿1,1 З^лЛ ¿1 ^
"Шура"
журналы
Татар халкы тарихы, милли узацы, татар эдебияты тарихы, шулай ук башка меселман терки халыклар турында суз барганда бик еш кына "Шура" исемле журнал телгэ алына. Татар милли Ьэм гыйльми журналистикасы тари-хында тирэн эз калдырган "Шура" журналы нинди булган? Анда нерсэлэр турында язылган? Журнал ни дережэдэ укылган Ьэм таралган? Фэнни щеЬэттэн нинди кулэмдэ ейрэнелген Иэм ничек бэялэнгэн?..
Журналныц чыгу вакыты Ьем урыны
"Эдвби, фэнни вэ свяси" "Шура" (Кицвш) журналы Оренбург шеЬеренде 1908 елньщ гыйнварыннан 1917 елньщ декабрь аена кадер, айга икешэр мэртэба чыккан. "Шура"нын 1908 елнын, 10 гыйнварында денья курген ин, беренче саны Ьем 1917 елньщ 31 декабрендв чыккан иц сонгы саныннан кала барлык саннары да, тэртипле рэвештв, hep айньщ 1 Ьэм 15 кеннэрендэ басылганнар. Шул рэвешле, бер елга 24 саны чыгып килгэн. Ун ел дввамында нешер ителган "Шура" журналыньщ барлыгы 240 саны денья кургэн. Аны атнага бер мэртэбэ нешер итуне сораучы Ьем утенуче укучылары да куп булган.
"Шура" журналы Халык Комиссарлары Советыньщ "Матбугат турында декрет"ы (1917, 27 октябрь) нигезенде 1918 елнын, гыйнварында ресми ревеште ябылган.
"Шура" нешер ителген Оренбург каласы ул заманда Россия империя-сендеге губерна шеЬерлеренен, берсе булып, Оренбург губернасында 450 мен чамасы1 меселман яшеген. Шул ук вакытта губернада 595 мечет, 152 меселман-татар медресесе Ьем 226 мехелле мектебе булган. 1910 елда бу мектеп-медреселерде 16044 шекерт укыган. Русча-меселманча 41 мектеп булып, аларда 2500-ге якын укучы белем алган. Оренбург губернасы мектеплерде укытуньщ "щедиди" ысулы ин, куп таралган губерна санал-ган.
Бер миллион ярым меселман яшеген Уфа губернасында еч, е 800 мен меселман-татар яшеген Казан губернасында фекать ике меселман жемгыяте булганда, Оренбург губернасында меселман-татарларньщ барлыгы 18(!) хейрия Ьем мегариф щемгыятьлере эшлеп килген. Оренбургнын, узенде "Оренбург меселман л^емгыяте", "Укучы меселманнарга ярдем ечен Оренбург ж;емгыяте", "Оренбург меслимелер л^емгыяте" булып, калган эре Жвмгыятьлер губернаньщ Троицк, Чилебе, Орск кебек шеЬерлеренде, Кар-галы кебек мешЬур авылларында оештырылганнар. Купчелек Жвмгыятьлернец уз китапханелере эшлеп килген.
1912 елда Оренбург шеЬеренде еч татар басмаханесе ("Вакыт", "Дин ве мегыйшет", "Керимев, Хесеенев ве шерекясе") гамелде булган. Шул ук вакытта Казанда 4 татар матбагасы булган.2
1905 елдан алып 1917 ел ахырына кадер, терле елларда, "Шура" жур-налыннан гайре, Оренбургнын узенде 8 татар журналы Ьем 9 татар газета-сы нешер ителген. Рус теленде чыккан бер мекаледе 1916 елда Оренбургта 99641 рус Ьем 16353 татар яшегенлеге белдереле Ьем мекале авторы сан ягыннан руслардан алты мертебе кимрек булган татарлар Оренбургта чы-гучы барлык журналларнын, яртысын нешер итулерене гал^епленуен яшерми. Шулай ук автор "Шура"ны алдынгы журнал Ьем Оренбург кала-сын меселман-татар медени узеге дип атый.3
Гомумен алганда, "Шура" журналы чыккан чорда "Оренбургны татар-ньщ теп кайнаган л^ире Казан белен ярышучы, хетта узене "меркезлек тесе алып баручы бер култык хеленде"4 булганлыгын инкярь итеп булмый. "Вакыт" газетасы Ьем "Шура" журналыньщ матбугат мейданына чыгу факты узе де татар меденияте еЬеллеренен, Оренбургка туплануына зур бер себеп була.5
' Статистика мусульман в России II Мир ислама / Под ред. Д.Позднеева.-СПб.: Издание Императорского общества востоковедения. 1913.-Т.И.-ВЫП.Х1.-С.761.
2 Шэрэф Б. Оренбург губернасында меселманнар. Иж,тимагый Ьэм икътисадый мэсьэлэ // Ац.-1913.-№2.-Б.29-30.
3 Словохотов Л. Исторические права Оренбурга, как центра целого края, на высшее учебное заведение // Труды Оренбургской ученой архивной комиссии.-Вып. ХХХ1\/.-Оренбург,1917.-С.96-97.
4 Ш.К.Орынбурда татар матбугаты II "Сабан" газетасы (Оренбург).-1925.-3 гыйнвар (№28).
5 Махмутов Ь.. Ильясова И., Гыйззэт Б. Октябрьгэ кадэрге татар театры: Очерклар.-Казан: Татар, китап нэшр.,1988.-Б.266.
Мехэррире
"Шура" журналыныц зур абруй казанып, югары гыйльми дережэге ирешуе, Ьичшиксез, аньщ баш мехэррире Ризаэтдин Фэхретдин эшчэнлегенец, киц эрудициясенец, фидакяр тырышлыкларыныц нетил^есе.
Журнал мехэррире булганчы ук Р.Фехретдин исеме терки-татар Ьем меселман деньясында танылган исемнернец берсе була. Л^емегатьчелек аны, бер яктан 1891-1906 елларда Мехкемеи Шергыяде (Диния Незаретенде) казый буларак уз вазыйфаларын зур талепченлек Ьем намус белен башкарган тирен феЬемле мехтерем бер зат буларак белее, икенче тарафтан, аньщ матбугатта денья курген хезметлере дан-шеЬрет ки-тергеннер. Р.Фехретдиннец беренче хезметлереннен булган, 1888 елда нешер ителген "Игътибар" исемле китабы белен танышкач, ШиЬабетдин Мерж;ани "бу егет емидле, меслегенде девам итсе, яхшы хезмет итер"6 дип хуплаганлыгы мегълум. МешЬур шагыйрь Акмулла да аньщ турында "Херметле Ризаэтдин бер камил зат" дип язган.7 Шакирщан Хэмиди исэ Р.Фэхретдинне "казыйларнын, йезек кашы" дип беЬалеген.8
Ризаэтдин Фехретдиннец 1887-1907 елларда, ягъни "Шура"га кадерге деверде, барлыгы 29 исемдеге гыйльми-педагогик, дини, едеби, тарихи хезметлере Ьем есерлере басылып чыга.9 Алар арасында дуртер-бишер, хетта алты мертебе басылганнары да була. Меселен, "Несыйхет", "Тербияле бала", "Шекертлек адабе" Ь.б. Р.Фехретдиннец бу Ьем башка куп кене китаплары терки татар мектеп Ьем медреселеренде дереслек сыйфатында кулланылганнар.10 Эдеби есерлереннен "Селиме, яки Гыйффет" (1899), "Эсма, яки Гамел ве щеза" (1903), зур еЬемиятке ия булган тарихи биобиблиографик хезметлереннен "Асар"ныц 13 жезъэ-кисеге де "Шура"дагы эшчэнлегене кадер ук басылып чыга Ьем тарала. Болар исе Р.Фехретдиннец матбугат Ьем гыйлем мейданында щитди тэлфибе туплавы белен берреттен, аньщ шехесе, едиплек Ьем галимлек куесе хакында щемегатьчелекте ныклы жирлек хасил иткен.
Р.Фехретдин "Шура" мехеррире булганчы журналистлык елкесенде де узен сынаган Ьем уткен калеме белен танылган була. Аныц беренче мекалелере 1883-1918 елларда Бакчасарайда кырымтатар теленде нешер ителген "Терщеман" газетасында басылган.
1906 елда "Вакыт" газетасыныц наширлере - бертуган Ремиевлер Ьем мехеррире Фатыйх Керими чакыруы буенча Р.Фехретдин гаилесе белен Оренбургка кучеп киле. Бу уцайдан "Вакыт" газетасыныц беренче битенде эре хэрефлер белен шатлыклы махсус хебер басылган." Узенец фезаиле гыйльмияее, истикамете фикрияее, куеи калемияее иле ялгыз Русия меселманнары арасында гына дегел, белки Шерекъ ве Аурупа големасы арасында да исеме танылмыш ве бер чук есерлер сахибе улан едибе мехтерем Ризаэтдин бине Фэхретдин ефенде хезретлеренец Уфадагы Духовный Собрание егъзалыгыннан истигъфа идерек, газетамызныц даими мехеррире сыйфатыйле Оренбурга килечекене беек бер сеенеч иле хебер виремез..."11
* Шэрэф Ш. Мэрж,анинец тэр^емэи хэле // Х^ыентык: Мэр^ани: ...виладэтенэ йез ел тулу (1233-1333) менэсабвтилэ...-Казан: "Мэгариф",1915.-Б.181.
7 Акмулла. Дамелла ШиИабетдин хазратнец марсиясе.-Казан: ун-тет басмаханэсе,1892.-Б.8.
' Голама тарихы / Мерэттибе Ш.-Казан: Матбаги Кэримия,1907.-Б.55.
9 Ризаэтдин Фэхретдиннец басылып чыккан хезмэтлэре Иэм асэрлэре // Ризаэтдин Фэхретдин: Фэнни-биографик х^ыентык = Ризаэтдин Фахретдинов: Научно-биографический сборник.-Казан: "Рухият",1999.-Б. 193-198.
10 Кара: Мегаллимлэрэ нэмунэ.-Казан: Ун-тет басмаханэсе,1906.-Б.4, 10, 18; "Кэримев, Хесэенев вэ шерэкясе'нец эсами кетебе-Оренбург,19Ю; "Миллэт" кетепханэсенец гомуми эсами кетебе. 1914-1915 сэнэи тэдрисия вчен.-Казан: "Миллэт".-1914.-Б.10; Р.Мэрданов. Татар мэктэп-мэдрэсэлэрендэ гамэлдэ булган басма гарэп теле дэреслеклэре (1917 ел, октябрыэ кадэр) // Фэн Иам мэктэп.-1997.-№5.-Б.10-11.
фэзаиле гыйльми естенлэклэр истикамате фикрия - туры фикерлелек куэи калэмия - язу сэлэте Укучыларымызга ихтар II Вакыт.-1906,14 май (№25).
Ризаэтдин Фэхретдингэ 1906 елнын, 30 ноябренде "Вакыт" газетасынын, мехаррире Ф.Карими булмаган вакытларда газета редакторы вазыйфала-рын башкару хокукын белдергэн 3200 нче номерлы рэсми таныклык би-релген.'~
"Вакыт" газетасында "Р.Ф.", "Морад", "Дервиш", "Меслим" имзалары белен терле эчтелектеге мекал ел ере денья курген.
Эдебият галиме Л^емал Велиди Р.Фехретдинне ин, беренче татар журна-листларыннан санаган. Русиядеге 1905 елгы революцион узгерешлер уцаеннан язган бер мекалесенде ул "херрият сегате сугу иле фикер ве калем хезметене башлаган затларымызга бер карау йитсе кирек. Габ-деррешид казый, Гатаулла Баязидов, Ризаэтдин казый, Фатыйх Керимев, Ьади Максудов!.. Иште безнец ин, элекке журналистларымыз" дип язган.13 Икенче бер хезметенде ^.Велиди: "Шулай итеп, дин галиме журналистка ейленде. Бу елкеде ул лаеклы Ьем, беркадер дерещеде, искиткеч хезметкер булып чыкты. Татар газеталары узлеренец башлангыч деверлеренде некъ мене шундый, едеби талантны меселман гыйлемлеге белен берлештеруче кешелерге мохтаж, иде. Бертуган апасынын, улы (ягъни, Фатыйх Керими -P.M.) белен ул "Вакыт" газетасын татар газеталары арасында беренче урынга куйды," - дип уз фикерлерен ачыграк белдере.14
Югарыда беян ителгеннерне щыеп ейткенде, Р.Фехретдин "Шура" жур-налындагы эшченлегене кадер ук бай ищтимагый, гыйльми Ием едеби, журналистлык теж;рибелерене ия булып, узен абруйлы галим Ием калем еЬеле итеп таныткан.
Россияде яшеуче терки-татарлар арасында ин куп таралган газеталар-ньщ берсе - "Вакыт"ньщ наширлере бертуган Ремиевлер 1907 елнын, 13 декабренде татар теленде "Шура" исемле журнал чыгаруга рехсет алалар.1'' Шул хактагы таныклыкта журналнын, щаваплы мехеррире Ризаэтдин Фехретдин булачагы курсетелген.16 Ан,а бу вакытта 48 яшь булган.
Велиди "Шура"ны Р.Фехретдин ечен махсус оештырылган журнал дип яза. Тегелреге, Велиди болай ди: "Ул (ягъни, Р.Фехретдин - P.M.) газета тормышыньщ мондый шау-шулы, тынгысыз мохитенде озак кала алмый иде. Инде чечлере чаларган Ьем узе де тыныч табигатьле булган га-лимге ж,итдирек Ием ищади эшлерге бирелу ечен тынычрак бер урын кирек иде. Нем мене, 1908 елда, анын, ечен "Вакыт" газетасы каршында ике атнага бер чыга торган "Шура" журналы оештырыла".1'
"Шура" журналынын диете ел буе тотрыклы чыгып килуе, эчтелеге са-екмавы Ием укучыларын югалтмавы, бер яктан, наширлеренец журналга зур еЬемият биреп, даими кайгыртучанлык курсетулеренде Ьем мехеррир белен килешеп эш-гамел йертулеренде. Икенче яктан, Р.Фехретдиннец, мехеррир буларак, фидаиларча бетен куцелен, белем ве селетен, вакытын Ьем энергияеен, журналга багышлавында.
Журналда басылган аеруча еИемиятле, гыйльми ж,еЬеттен нигезле мекалелернен, купчелеге Р.Фехретдин калемене бейле.
Р.Фехретдиннец "Шура" журналындагы мекалелере яшеешнен, куп терле месьелелерене, ягъни фелсефе, тарих, дин, мегариф, юцтимагый, едебият, матбугат, сенгать h.6. месьелелерге багышланганнар. Кулемле,
чук - куп
сахибе улан - авторы булган Духовный Собрание - Диния Нэзарэте истигьфа идарэк - азат ителеп
Татарстан Фаннар Академиясенец Г.ИбраЬимов исемендэге Тел, эдэбият Ьэм сангать институтыныц Кулъязмалар h9M текстология булеге каршындагы Мирасханэ. 125 ф., 1 тасв., 13 эш.
13 Ун еллык тарихымыздан бер кисэк // Вакыт.-1915, 4 март (№1717).
ишта - мена
" Валидов Дж. Очерк истории образованности и литературы волжских татар. (До революции 1917 г.). М.-Петроград.-1923.-С.71. (Тэр^ема безнеке - P.M.).
'5 Татарстан Милли архивы (ТМА). 1370 ф., 1 тасв., 4 эш, 3 б. ,в Шунда ук.
17 Валидов Дж. Очерк истории образованности и литературы волжских татар. (До революции 1917 г.). М.-Петроград.-1923.-С.72.
(Тэрх^емэ безнеке - P.M.)
тарихи Иэм аерым шэхеслвргэ багышланган фвнни мвкалэлвре "Mernhyp адвмнвр вэ олуг хадисэлэр" бабы-рубрикасында басылып чыкканнар. Риза-этдин Фехретдиннец "Шура"да денья кургвн мекалелеренец бер елеше уз имзасы белен чыккан булса, купчелеге имзасыз да басылганнар. "Шура" журналында Р.Фехретдиннец имза белен чыккан публикациялере барлыгы 146. Р.Фехретдиннец тормыш юлын heM эшченлеген ейренучелерден га-лим Миркасыйм Госманов "Шура" мехерриренец журналдагы мекале Ьем язмаларыныц саны 700 ге якын дип белдере.18 Равил Утебай-Керими де шул санны атый.19 Медине Рехимкулова мегълуматларына Караганда "Шура" журналында Р.Фехретдиннец барлыгы (имзалы Ием имзасызлары берге) 312 публикациясе денья курген.20
Олуг галимнец "Шура" битлеренде терки-татарлар тарихы буенча языл-ган купсанлы мекалелереннен татарлардан гайре башка терки халыклар да кыймметле мегълумат алганнар.
Ризаэтдин Фехретдин "Шура" журналыныц ябылган кенене (ягъни, 1918 елныц гыйнварына) кадер мехеррире булып калган. Журнал ябылуны ул бик авыр кичерген. Эшсез-чарасыз калгач Ием акчасызлыктан, га-илесе белен, Оренбургтан китерге мещбур булган. Хушлашканда журнал нашире Закир Ремиевнец "Деньялар тынычланып, "Шура" журналы чыгу ихтималы булса, кире кайтыр идегезме?" диген соравына "Ьичшиксез, ки-ре кайтыр идем" дип зур емет белен щавап биргенг1
Ил^тимагый тормышны етрафлы колачлаган, мегълуматка бай энцикло-педик татар журналы булып "Шура"ныц XX йез башы татар матбугаты мейданында узен танытуы, беренче неубетте мехеррире - энциклопедик гыйлем иясе Риза казыйныц эрудициясе Ьем тырышлыгыныц гузел нетил^есе.
Наширлэре
"Шура" журналы мешИур татар промышленниклары - бертуган Мехеммедшакир (1857-1912) Ием Мехеммедзакир (1859-1921) Ремиевлер тарафыннан нешер ителген. Бертуган Ремиевлер XX йез башы татар иж;тимагый тормышында куренекле эз калдырган, татар деньясыныц терекъкые, мегарифе, меденияте ве едебияте усеше ечен жан аткан абруй-лы миллетпервер шехеслер. Закир Ремиев "Дердменд" псевдонимы белен шеИрет казанган фелсефи, лирик шагыйрь, татар классик шигъриятенец иц куренекле векиллереннен берсе.
"Шура" наширлеренец hep икесе турында "Гасырлар авазы" журналыныц бу санында махсус тефсыйльле мекалелер булганлыктан, бу урында аларныц терл<,емеи хеллерене кицееп тукталу ихтыяжы юк. Фекать кайбер аерым моментларны гына искертеп уту кирек табылды.
Бертуган Ремиевлернец татар милли матбугаты, типография, газета Ьем журнал турында житди уйланулары инде 1880 еллардан у к башланган." Эмма аларга изге хыялларын фекать 1905 ел инкыйлабыннан соц гына тормышка ашыру мемкинлеклере ачыла.
1906 елныц 16 февраленде Ремиевлер Оренбург каласында "Вакыт" исемле татар газетасы23 1907 елныц 13 декабренде "Шура" исемле татар журналы24 нешер итуге рехсет ал ал ар.
" Госманов М. Катлаулы чорныц каршылыклы вакиле // Казан утлары.-1984.-№1.-Б.149.
'9 Утэбаев Р. Зирэк акыллы галим (Р.Фэхретдиновньщ тууына 130 ел тулуга карата) // Кызыл тач.-1989. 19 январь
20 Рахимкулова М. Библиография книг и статей Ризы Фахретдинова // Творчество Ризы Фахретдинова. Исследования, материалы,-Уфа, 1988.-С. 120-133.
21 Шэрэф Э. Эткаем турында истэлеклэр // Ризаэтдин Фэхретдин: Фэнни-биографик ^ыентык = Ризаэтдин Фахретдинов: Научно-биографический сборник.-Казан: "Рухият",1999.-Б.57.
22 [Ризаэтдин бине Фэхретдин]. Мехэммэдшакир эфэнде Рэмиев // Шура.-1914.-№6.-Б.188.
23 ТМА. 1370 ф„ 1 тасв., 2 эш, 1 б.
2' ТМА. 1370 ф„ 1 тасв., 4 эш, 3 б.
Ремиевлер 1909 елныц 2 гыйнварында "Вакыт" исемендв уз матбагала-рын ачарга Оренбург губерна идаресеннен 4 нче номерлы таныклык алып2° "Вакыт" газетасын Ием "Шура" журналын уз типографиялеренде бастыра башлыйлар.
Закир Ремиевнен "Дердменд" псевдонимы белен шагыйрь буларак шеЬрет казануы да "Шура" журналы сехифелере аша була. Ада зур таны-лу китерген "Кораб" исемле шигыре журналнын, ин, беренче санында денья курген.
Ремиевлер Ьем "Шура" мехеррире Р.Фехретдин узара зур ихтирам сак-лап килгеннер. Алар арасындагы жылы мегамеле турында Эсма Шереф истелеклеренде укырга мемкин.26
Журналнын наширлере "Шура"га бик зур еЬемият биргеннер, куп чы-гымнар талеп итсе де, акчаларын кызганмаганнар, даими кайгыртучанлык курсеткеннер. З.Бешири хатирелере моны бик яхшы делилли. Ул 3.Ремиевнен 1909 елдагы "Элеге чаклы уткен елларда "Вакыт" газетасы белен "Шура" журналы, hep елны, алтын хисабы белен, ун мед сумга якын зарар куреп килделер. Бу зарар аларны укучыларныц, алдыручыларньщ аз булуыннан килген эш тугел. Везнен, газета белен журналнын укчылары шактый зур табыш курген башка газеталарныкына Караганда ике елеш диярлек кубрек. Бу зарар безнец газета белен журналны эчтелеге ягыннан да, техника ягыннан да матур, нефис иттереп чыгару ечен акчаны кызган-мавыбыздан киле... Моннан сон, без бу юлда, ел саен, 15 мед сумга чаклы зарар курерге де хезербез" диген сузлерен язган.2' Шул ук истелеклердеге мондый факт та наширлернед журналга карата аеруча щитди менесебет Ьем ихласлыкларына мисал. "Закир Ремиев редакция эшчелеренец тор-мыш ягыннан яхшы теэмин ителулере, тышкы куренеште де культуралы яшеулере ягына да нык куз сала, шуныц ечен де, аларга ул чорларда Ьичбер жирде курелмеген ревеште зур жалование бире иде. Мисал ечен шуны гына иске алып уту де ж,итсе кирек: ул чагында татар деньясында тугел, хетта Мескеу, Петербург шеЬерлеренде чыга торган иц зур, популяр рус газеталарыныц редакторлары да, аена 70-80 сумнан артык жалование алмыйлар иде. Закир Ремиев "Вакыт" газетасы редакторы Фатыйх Керимов белен "Шура" журналы редакторы Риза казыйга аена 130 сум жалование бире иде. Моны куплер "министрлар жалованиясе" дип йерте
,, OQ
торганнар иде .
Эчтэлеге, бизвлеше Ьем техник эшленеше
Эчтелеге турында сузне башлаганчы журналныц исемене де тукталып утерге кирек. "Шура" - гареп теленде кицеш, кицеш урыны дигенне ацлата. Исеменде аныц гомум эчтелеге де чагылыш тапкан Ием ун ел девамында журналныц ждсеме исемене тулаем муафыйк калган.
Журналныц беренче санында: "Шура" миллетне гыйлемле, мегърифетле итмек хакында мешверет мещлесе улачактыр. Эстедеге кемсе ошбу межлесте сейлер ве эстедеге адем де тыцлар," - дип белдере.
Узен мешверет, ягъни кицеш мещлесе дип тегаенлеген журналда терле катлам-сыйныф векиллере язышуы да, анда басылып чыккан кенузек милли месьелелерге терлече менесебет-карашлар Ием сенгати кыйммете
25 ТМА. 1370 ф„ 1 тасв., 4 эш, 6 6.
ж Шараф Э. Эткаем турында истэлеклар II Ризаэтдин Фэхретдин: Фэнни-биографик ж,ыентык.-Казан: "Рухият",1999.-Б.39-80.
17 Шагыйрь Иам журналист, язучы Зариф Бэширинец 1968 елда Татарстан китап нашриятында "Замандашларым белэн очрашулар" исемле истэлекларе басылган. Татарстан Милли китапханэсенец Кулъязмалар Иэм сирак киталлар булегенда шул китапнын автор кулъязмасы саклана. Автор кулъязмасы редактор каламе белэн эшкэртелгэнгэ, тезэтелеп, кыскартылганга кура езек автор кулъяз-масыннан алынды.-105 кгз. (Алга таба: ТМК. "758т"). и ТМК.-"758т." 104 кгз. мэшвэрэт - кицэш эстэдеге кемсэ - телэгэн кеше
ЖэИетеннен йомшак шигырьлар урын алуы да гажэп тугел. "Шура"ныц эчтвлеге ягыннан берникадвр чуарлыгы, беренче нвубвттэ, шуныц белэн ацлатыла. Журналныц бу хосусиятен кабул итеп бетермэгвнлектэн кайбер замандашлары (мвсэлвн, Г.Тукай, Ш.Бабич) "Шура" редакциясе эшчвнлегендв талымсызлык куреп, кайчакларда, "чеметеп" те алганнар.
"Шура"дагы мекалелернец купкырлылыгы, фикер терлелеге шул чорны барлык каршылыклары белэн кузаллауга ярдам итэ. Журнал эшчэнлеген ейрэнгэн галимнэр дэ шуны искэртэлэр.29
"Шура" журналында кутерелген мэсьэлвлэр гаять купкырлы. Журнал редакциясе материалларны твгэл рэвештэ аерым рубрика-"баб"ларга булеп урнаштырган.
Журналныц беренче санында ук тематик буленеш турында тубэндэгечэ мэгълумат бирелгэн.
"Мел<;муганец баблары ошбу тэртиптэ булыныр:
1. МешЬур адамнэр ве олуг хадисэлэр.
Бу бабта иске вэ яцалардан бер беек адэмнец тэржемеи хеле дереж; улыныр, падишаИлардан бехес иделендеге вакыт мемлекетлеренец кыскача л^егърафия ве тарихы сейленер.
2. Мекалелер.
Бу бабта едеби, тарихи, ищтимагый мекалелер булыныр.
3. Тербия ве тегълим.
Бу бабта хифзы сыйххет, тедбире мензел, тегълим, мектеп ве медресе, шекерт ве мегаллимнерге дайр бендлер язылыныр.
4. Кешфият ве ихтирагать.
5. Метенеувига.
Мемлекет эчендэ ве тышында улан Иертерле хебер ве мегълумат язылыныр.
6. Текърыйз ве интикад.
Яца чыкмыш есерлер (китап, рисале ве газета Ьем журналлар) хакында мегълумат вире л ер.
7. Иж;маль сеяси.
Русиянец эчендэ вэ тышында улан ике Иефтелек сеяси хеллер кыскалык иле бейан иделенер.
8. Мераселе ве мохабере.
Сеаль ве щаваплар ве Иертерле мектублер язылыныр.
9. Хикайат. Эшгарь. Летаиф ве мекальлер.30
"Шура" журналы узенец терки-татар телде чыгачагын белдере. Гареп-фарсы теллеренде редакцияге килген шигырьлер, язмаларныц басылмая-чагын даими белдереп тора.31 Хетта Мисырда чыккан "Элмокътебес" жур-налыныц да "Шура"ныц битлере арттырылып, гареп теленде де нешер ителсе, башка мемлекетлердеге меселманнар Русия меселманнарыныц ехваленнен хебердар булып торырлар иде диген телеге де кире кагыла.32
Профессор В.Бартольд редакциясенде Россия Шеркыять щемгыятенец нешере булган "Мир Ислама" татар газеталарыннан "Йолдыз", "Нур", "Беянелхак", "Идел", журналлардан "Мектеп", "Хокук ве хеят" Ьем "Ак
25 Госманов М. Катлаулы чорныц каршылыклы вэкиле // Казан утлары.-1984.-№1.-Б.149; Рэхимкулова М. Ученый-просветитель, ученый-энциклопедист // Творчество Ризы Фахретдинова: Сб. статей / БНЦ УрО АН СССР.-Уфа,1988.-С.111; Баишев Ф Общественно-политические и нравственно-этические взгляды Ризы Фахретдинова.-Уфа: "Китап",1996.-С.60-69.
хадисэ - вакыйга дэрех^ улыныр - нэшер ителер
тэрбия вэ тэгьлим - педагогика
хифзы сыйххэт - гигиена дайр - бэйле
банд - макала кэшфият - ачышлар
ихтирагать - уйлап табулар метэнэувига - терле хэбэрлэр ^Шура.ИЭОв.-Мг^-г т.б.
31 Мэсэлэн, кара: Идарэдан // Шура.-1908.-№15.-3 т.б.; Шура.-1908.-№22.-3 т.б.; Идарадан // Шура.-1910.-№14.-3 т.б.
32 "Элмокътэбэс" вэ "Шура" // Шура.-1908.-№13.-Б.424.
юл"нын, теллэрен "Казан татарлары эдвби телендв чыгалар" дип белдергэн вакытта, "Шура"ныц телен "госманлыча катышкан Казан татарлары эдвби теле"ндэ чыга дип бвялвгэн.33 Теркиядв нэшер ителгвн "Терек йорды" журналы да "Шура"ныц "госманлы тереклере тарафыннан да кулайлык иле ацлашыла" торган телде чыгып килуен белдерген.34
"Шура" идаресе журнал хакында Ьем аныц эчтелеген камиллештеру бу-енча даими ревеште укучыларнын, фикерлерен ейренеп Ьем исепке алып бара. Тепле, нигезле фикерлер, текъдимнер Ьем усал тенкыйтьлер де журнал битлеренде басылып чыккан. Журналныц беркадер уртак хисапланган терки телде нешер ителуен яклаучылар да, аца каршылар да булган.
Ун ел девамында чыккан журналныц 240 санында барлыгы 4085 исемдеге публикация, ягъни мекалелер, едеби есерлер, хатлар Ь.б. терле язмалар денья курген. "Шура"да басылган публикациялерне исемнере хи-сабынча шартлы ревеште булгенде материаллар тубендегече теркемленелер. Эдебият буенча барлыгы 1380, ижтимагый месьелелерге 953, тарихка 545, мегарифке 415, тел белемене 307, фелсефеге 146, таби-гать феннерене 146, матбугатка 92, сенгатьке 62, икътисадка 39 исемдеге публикация туры киле. Бу саннарныц буленешенде шартлылык булса да, алар хакыйкатьке хилаф тугел. Ченки журнал битлеренде денья курген материалларныц купчелеге тарих, едебият, ищтимагый месьелелер, мегариф, тел белеме елкелерене караган. Саннар буленешен "шартлы" дип ейткенде шул кузде тотыла ки, кайбер публикациялер бер исем астында журналныц берниче санында девам итеп, зур кулемле булсалар, башка бер терлелеренец, ейтик, шигъри есерлернец 2 яисе 4 юллыклылары да булган. Шул ж,еЬеттен бу буленеш "шартлы" дип аталды Ьем ул саннарга ни-гезленеп материалларныц процентын билгелеу дереслекне чагылдыра ал-мавын искерту кирек табылды. "Шура" журналында басылган материалларныц 3000 публикацияден артыгы турыдан-туры терки халыкларныц Ьем меселман деньясыныц тарихи Ьем медени тормышыныц терле елкелерене карый. Журналны башка терки телле кардеш халыклар да уз итеп, яратып укыганнар.
Беренче неубетте, татар журналы буларак, "Шура" татар тарихы, едебияты, меденияте Ьем ил^тимагый тормышыныц терле елкелерен ча-гылдырган.
Фенни жеЬеттен тирен мегълумат бире торган, мавыктыргыч, кулемле материаллар "Шура" журналыныц "МешЬур адемнер ве олуг хадиселер" рубрикасында денья кургеннер. Журнал идаресе бу рубрикада Беек Болгар, Деште Кыпчак (Алтын Урда) деулете, Казан ханлыгы деверлерендеге хекемдарлар турында язарга ниятли Ьем беренче саныннан ук башлап та щибере. Болардан тыш, "МешЬур адемнер..." бабында башка куренекле меселман хакимнере, Ислам галимнере, едиплере, тарихчылар, философ-лар Ь.б. турында язылачагы ейтелген.35 Шунысы ихтирамга лаек, "Шура"да "язылыначак тержемеи хеллер ялцыз бер-ике китаптан алынмак тарикы иле язылмай, белки мехтелиф есерлерден интихаб иделер, дуст ве дошманнарныц сузлере бер йире китерелеп мехакеме ве тенкыйть ителде-ге соц дереж улыныр. Ушандак башка баблары Ьем ошбу нисбет иле ис-лах кылыныр"3<> диелген. Барлыгы 240 саны чыккан "Шура" журналыныц терле еллардагы 31 санында гына "МешЬур адемнер..." басылмаган. Бу
33 Мусульманская периодическая печать в России II Мир ислама.-Т.11.-Вып.Ш.-СПб.-1913.-С.269.
34 "Шура"//Терек йорды (Истанбул).-1913.-№1.-2 т.б.
35 Ризаэтдин бине Фэхретдин. "Шура" ман^мугасене укучылара II Шура.-1909.-№2.-3 т.б. тарик - ысул
мехталиф - терле, каршылыклы интихаб иту - сайлау мехакэма иту - хекем йерту дэре>ц улыныр - басылыр ушандак - шулай ук м Шунда ук. ушандак - шулай ук
рубрика чыкмый калган саннарда журнал редакциясе материаллар куплектвн сыймады дип3' яисэ башкача свбэплэр курсэтквн.
"Menihyp адвмнэр..." булекчвсендэ куренекле тарихи шэхеслвр, фило-софлар, галимнэр Ием вЬэмиятле тарихи вакыйгалар турында энциклопе-дик характердагы мэкалвлэр басылган. Публикациялврнец узэгендэ тврле мэдэният (Ьэм шэрекъ Иэм кенбатыш) ввкиллэренв багышланган хезмвтлэр бер дэрэжеде урын алганнар. Мэсвлэн, Арасту, Сократ, Эбугалисина, вл-Мэгарри, Ибне Хэлдун, Физули, Декарт, Бэкон, Спиноза, Мэрщани, Толстой, Мечников кебек куренекле шэхеслэргэ махсус мэкалэлэр багышланган. "Menihyp адэмнэр..." рубрикасы астында жур-налда барлыгы 163 шахес Ием 4 ил-дэулэт турында кулэмле материаллар басылган. Журнал чыга башлаганда белдерелгэн рубрика - баблар ахыргы саннарынача дэвам иткеннер, хэтта берничэ елдан соц "Хэуадис", "Матбуг эсэрлер", "Матбугат хелэсасы", "Хифзы сыйххэт" кебек яца булекчэлэр дэ естэлгэн.
"Шура" сехифелеренде татар деньясыныц ул чордагы иц актуаль мэсьэлэлэре буенча мэкалэлэр чыгып торган. Бигрэк тэ, уку-укытуга багышланган материаллар куп бирелгэн. Журнал узе дэ бу хакта бик еш искэртеп торган. Журналга язылу турындагы реклама игъланнарында да яца елда "тэгълим-тэрбия мэсьэлэсенэ аеруча дикъкать ителеп киц урын бирелэчек" дип белдергэн.
Журнал идарэсе тарафыннан укучылар очен терле ярыш-конкурслар оештырылган, даими рэвештэ башваткычлар Ьем табышмаклар басылган. ЙЕ^ицучелер Ьем дерес щавап биручелэрнец исемнэре журналда басылып чыга торган булган.
Ярыш-конкурс сораулары Ьем талэплэре терле елкелерге: тел, едебият, тарих, дини-ищтимагый h.6. месьелелерге багышланган. Арадан киц колач алып, татар едеби теле тарихында билгеле бер эз калдырганы "Шура" журналы тарафыннан уздырылган "Тел ярышы", "Калем месабекасе" исе-ме астында журналныц 1909 елгы 15нче санында башланган бу конкурс чит теллерден керген сузлерне катыштырмыйча язылган саф терки-татар телендеге мекалелер, хикеялер, шигъри есерлер арасында уткереле.
"Тел ярышы" уцаеннан язылган мекалелер Ием язмалар "Шура" журна-лында басылалар. Ярыш ечен килген барлык 72 мекале Ьем хикеялер 1910 елда Р.Фехретдин тарафыннан берге тупланып, булеклерге буленеп 1910 елда "Шура"ныц тел ярышы"38 исеменде 195 бит кулеменде китап булып басыла Ьем конкурска дип журнал идаресене язган hep авторга булек итеп щибереле. Шул ук вакытта журнал идаресе авторлардан иц яхшы дип са-наган мекалелерне белдерулерен утене. Куп кене жавап хатлары алынса да, алар 1911 елгы жандарм тентуе вакытында Р.Фехретдиннен алыналар Ьем кире кайтарылмыйлар.39
"Тел ярышы" конкурсында беренче урынны М.Гафуриныц "Болгар кы-зы Айсылу" хикеясе ала.
Э башта "Шура" журналында басылып, аннан соц жыентык ревешенде басылган китаплардан югарыда "Шура"ныц тел ярышы" (1910) турында ейтелде. Аннан гайре Муса Бигиевныц журналда денья курген "Рехмете илаЬия борЬаннары", "Инсаннарныц гакыйдеи илаЬиялерене бер незар" мекалелере 1911 елда китапчыклар шекеленде нешер ителгеннер. Шулай ук еувел "Шура"да денья курген мекалелерден "Хеят ве сегадет" исеменде
37 Идарэдэн // Шура.-1912.-№9.-3 т.б.
хэуадис - вакыйгалар
матбуг - басылып чыккан
хелэса - кыскача йомгак
хифзы сыйххэт - сэламэтлек саклау
м Бу китап турында тулырак кара: Жаков В. "Шура" журналыныц тел ярышы // Мэдэни >^омга.-1998, 30 октябрь.-Б.13; Бэширова И. Ризаэтдин Фэхретдинев Иэм татар эдэби теле // Гыйльми язмалар = Ученые записки.-Татар дэулэт гуманитар институты.-4 нче чыг,-Каэан, 1998.-Б. 79-92.
39 "Тел ярышы" вэ аньщ бвИадирлары // Шура.-1912.-№10.-Б.311.
китап чыгуын h.6. атарга мемкин. "Шура" идарэсенэ кундерелеп терле сэбвплвр аркасында журналда нэшер ителмэгэн шигырьлер дэ "Басылмаган шигырьлэр мещмугасе" (1910) исемендв я^ыентык хэлендв басылган. Журналныц ищтимагый еЬемиятке ия булган аерым мэсьвлвлэр буенча материалларны брошюра рэвешендэ ара-тирэ уз укучыларына Жибвргэн вакытлары да булган. Шундыйлардан, 1910 елныц 14 нче саны-на кушымта буларак Дэулет Думасындагы башлангыч белем турындагы "Ибтидаи тэгълим хакындагы низам лэихвсе"н (1909 елда "Вакыт" матба-гасында басылган) атарга мемкин.
Ресемнер Ием фотоларньщ "Шура"да куплей басылуы татар милли мат-бугаты тарихында зур яцалык була. Журналда фотосуретлер Ьем ресемнер биру тежрибесе беренче елында (1908) уцышлы булса да, аннан соцгы ел-ларда сулпенленген. Журнал чыга башлаган елында фоторесемнерен ящберулерен copan редакция куп кене куренекле шехеслерге мерещегать иткен.
Журнал чыгу девамында аныц битлеренде барлыгы 37 фоторесем Ьем репродукциялер денья курген. Югарыда ейтелгенче, аларныц купчелеге (барлыгы 25 фото) 1908 елда басылып чыккан. Кайберлере кушымта ревешенде, махсус яхшы сыйфатлы кегазьде аерым да басылганнар. Меселен, Шакир Ремиев (1913 ел, 6 санда), И.Гаспринский (1914 ел, 22 сан да) фото л ары шундыйлардан. Шулай у к куренекле тарихи шехеслерден Ш.Мерщани, £Е^емалетдин Эфгани, Шамил, Селимгерей Тефкилев h.6. фо-торесемнере, мешЬур мечетлер, медресе, Ьем тербелер, башка корылма Ьем куренешлер журналда урын алганнар.
Бизелеше Ьем техник эшленеше ягыннан "Шура" журналы елдан-ел камиллешеп барган. Беренче елында "Шура" журналы Оренбургтагы "Керимев, Хесеенев ве шерекясе" матбагасында басылган. Журнал кеч-кенерек форматта булып, бер бите 19x27 см зурлыкта булган. Текстлар hep битте ике багана итеп урнаштырылганнар. Тышлыклары терле теслердеге яхшырак сыйфатлы кегазьден булган. Журналныц аерым саны, тышлыклары белен берге, 36 битле булып чыккан. Журналныц 1916 елгы 3 нче саныннан чыгудан туктаганчыга кадер hep аерым номерныц битлер саны 24 ке кала. Шуныц белен берге кегазьнец де сыйфаты начарланып, тышлыклары да тубен дерещедеге саргылт кегазьден булган. Бу хел ул еллар-дагы Беренче бетенденья сугышы себепле кегазь кытлыгы, беялер усуене бейле. Шулай ук журналныц беясе де кутереле.40 Сугыш елларында "Шура"ны типографияде балалар Ьем хатын-кызлар щыйган.41
"Шура" журналында башка шерекъ журналлары урнегенде битлер ну-мерациясе 1 нче саннан шул елныц соцгы санына хетле езлексез девам итеп, бер еллык журнал теплеме (24 сан) аерым бер щилд-том булып теп лене торган булган. hep щилд ахырында кушымта ревешенде журналныц еллык саннарындагы материалларныц эчтелеге, авторлар исемлеге h.6. шундый естемелер булган.
1909 елныц 2 гыйнварында Закир Ремиев исемене Оренбург губернасы идаресеннен "Шура" журналын узлеренец "Вакыт" исемле типо-литографиялеренде бастырырга рехсет алына.42 1909 ел башыннан журнал "Вакыт" матбагасында басыла башлый heM иц соцгы санына кадер шунда чыгып киле. "Вакыт" матбагасы ачылган елында ук зур абруй казанган, замандашлары тарафыннан югары беяленген. ШиЬаб Эхмерев 1909 елда: "Басып чыгардыгы есерлер гаять нефис ве пехте булып, бу матбагадан килечекте матбугамызныц незакет во нефасетене куп хезмет емид итмек мемкиндер," - дип язган.43 Татар китабы тарихын нигезле ревеште
10 Идарэдэн II Шура.-1916.-№19.-Б.472.
41 Шура.-1917.-№3.-3 т.б.
" ТМА. 1370 ф„ 1 тасв.. 4 эш, 6 б.
43 Эхмэр Ш. Матбагачылык тарихы.-Казан: И.Н.Харитонов матбагасы,1909.-Б.70.
ейрэнгэн галим Эбрар Квримуллин хезмэтлврендэ дэ "Вакыт" басма-ханесенец нвфис Ьвм матур китаплары белен уз чорында зур шеЬретке ия булганлыгы языла.44
Яца матбагада чыккан беренче саныннан ук журнал яхшы сыйфатлы ак кэгазьдэ, нефис Ьвм матур хврефлвр белэн басыла башлый. Форматы 1908 елдагыча ук калса да, техник эшлэнеше ягыннан зур узгврешлэр кузэтелэ. Рубрика-баб исемнвре матурлап язылып, бизэк-нэкышьле рэсемнвр эченэ уршатырыла, текстлар рамкалар Ьэм рвсемнэр белэн зиннэтлэнэ. "Шура"ныц 1909 елгы 1 нче саныннан беренче битнен веке елешендэ глобус, башка астрономик, химик эсбаплар, кэгазь Ь.б. гыйльми кирек-яраклар, аныц артында меселман шеЬере естендэге йолдызлы твннец кара фонында гарэп язуы белэн журналньщ исеме язылган рэсем бирелэ башлый Иэм ул да журнал чыгудан туктаганчы дэвам иткэн. Бу ресемнец бер хикмэтле ягы бар. Рэсемдэге кара фон 1913 елныц 3 санына хэтле узгэрмичэ килэ дэ, 4, 5, 6 саннарында фон акка эйлэнеп, йолдызлар кара тестэ бирелэ, э инде 7 саннан йолдызларсыз чиста ак фон белен чыга башлый. Вак Иэм еЬемиятсез бер нэреэ кебек тоелса да, журналньщ бизэлеше турында суз кузгалгач, моны да искэртергэ булдык.
1910 ел башыннан "Шура" битлеренец мэйданы бераз кицэя, 21x30 см кулэмендэ була.
1911 елдан журналньщ форматы тагын да зурая Ьэм бер бите 22x31,5 см тэшкил итэ. Журнал чыгудан туктаганчы шул форматын саклаган.
Беренче тышлык битендэ "Шура" исеме дэ терле вакытта терлечэ язы-лышта бирелгэн. 1908 елныц 1-11 саннарында гарэп язуыныц рокъга тере белэн бирелеэ, 12-15 саннарында бертуган Рэмиевлэрнец гарэп язуын ре-формалауга тэкъдим иткэн шэкелдэге европа хэрефлэренэ охшаш, борын-гы куфи язуын да хэтерлэткэн рэвештэ бирелэ. Аннан соцгы елларда да бу ике терле язылыш аралашып бара.
"Вакыт" газетасында "Шура"ныц чыгу кеннере турында даими хебер бирелеп, эчтэлеге хебер ителе торган булган. Гомумен, "Шура" узе де "Вакыт"ныц кушымтасы дип тегаенленген. Журналньщ иц беренче саны урнек, реклама ревешенде "Вакыт"ны алдыручыларга бушка лщберелген. "Шура"ныц 1910 елгы 19 саныннан башлап 4 нче тышлык битенде рус те-ленде "Приложение к газете "Вакт" диген язма урын алган.
1909 елныц 3 саныннан башлап, 1 нче тышлык битте журналньщ эчтелеге биреле башлый. Дуртенче тышлык битенде, гадетте, яца чыккан китаплар, журнал Ьем газеталар рекламасы урнаштырылган. "Шура"ныц 2 Ьем 3 тышлык битлеренде, нигезде, журнал редакцияеене килген хатлар, идареден жаваплар, табышмаклар, башваткычлар Ь.б. кыска язмалар басы лган.
"Шура" журналы 1913 елныц беренче саныннан Теркия матбагаларында актив кулланылган "госманлы хоруфаты" дип аталган нефис несех шрифты белен басыла башлаган.
Журналньщ эчтэлек щэЬэте ту лаем мехеррире Р.Фехретдин жаваплылыгында булса, бизелешенде наширлеренец югары зевыгы да ча-гылган. Хатирелерге Караганда, "Закир Ремиев газета белен журналньщ техника ягыннан нефис, матур булып чыгуына шул кадер нык еЬемият бире иде, хетта машинадан еч тапкыр уткен херефлерне яцадан машинага керттерми, алар белен ейбер бастырмый иде. "Керимев, Хесеенов ве шерекясе" матбагасында чагында чубекленеп, ертылырга торган кегазьлерге басылучы газета белен журналлар ечен шытырдап, ялтырап торган, ныклы, чыдамлы кегазьлер, ялтырап торган чем-кара буяулар ки-тертте. "Минем матбагамда басыла торган газета, журналлар белен китаплар гына тугел, афишалар белен гади листовкалар да шундый кегазьде ба-
44 Каримуллин А. Татарская книга начала XX века.-Казань: Татар, кн. изд-во,1974.-С.152-155.
сылсыннар, бер кырыйларыннан тотып торган чагында, алар, калай такта шикелле ялтырап, катып торсыннар, бегелмэсеннэр, сынмасын, селпереп-сизерап тешмэсеннар!" ди торган иде."45
Матбугат тарихы белгече Исмэгыйль Ремиев "Шура" турында "техникасы ягыннан, Ьичшиксез, беренче урынны тотты дияргв мемкин" дип язган.46
Авторлары Ьам укучылары, таралу даирэсе
Матбугат мвйданында ун ел девамында балкыган "Шура" битлеренде барлыгы 880 авторнын, терле публикациялере денья курген. Мекалелернен, зур бер елеше, шулай ук редакцияге килген хатларга, бихисап сорауларга я^аваплар журналныц мехеррире Р.Фехретдин тарафыннан язылган. Ремиевлер тарафыннан нешер итэлген "Шура" журналы Ьем "Вакыт" газе-тасынын идаре-редакциясе, нигезде, бер ук кешелер тарафыннан чыгарыл-ган. "Шура" редакциясенде терле елларда Ф.Керими, Ш.Камал, З.Бешири, Л^.Велиди, Я.Вели, К.Бекерлер эшлеген. Г.Тукайнын, да "Шура" редак-циясене эшке чакырылганлыгы билгеле.
"Шура"да иц куп язган авторлардан Дердменд, Ьади Атласый, Муса Вигиев, Галикщан ИбраЬимов, Неуширван Яушев, Шериф Камал, Зеки Велиди, Галимжан Идриси, Габдрахман Сегъди, Хесен Гали, Галеветдин Ходаяров, Шеехзаде Бабич, Сегыйть Сунчелей, Зыя Ярмеки, Вакыйф !Щелал, Мехеммедкемал Мозаффаров, Сабирщан Кормаши, Мехеммедселах Жданов исемнерен курсетерге кирек. Журналда хатын-кыз авторлардан М.Акчурина, З.Сегыйде h.6. мекалелере, есерлере де басылган.
"Шура" авторлары терле катлам-сыйныф векиллере булган. Анда миллионер да, мефти де, философ, галим, сеудегер, мулла, мегаллим, мегаллиме, солдат, балаларнын, да мекалелере, хикеялере шигырьлере, хатлары басылып чыккан. Бу хакта Г.Сегъди: "бер идеология байрагы ас-тында ярлысы, бае, мулласы, мужигы, мегаллиме-учителе берге булган хелде бетен татар халкын берге оештырырга, бер эзге салырга тырышты-лар,'"17 - дип язган. Авторлар арасында куренекле Шеркыять белгече Вам-бери кебек шехеслер де, студент, табиб, доктор h.6. да булган.
Авторларнын, купчелеге мегаллимнер катлавы булган, алардан кала имамнар, шекертлер h.6. 1911 елгы "Шура" ящлденен, 24 санына кушым-тада шул ел эченде мекалелере, шигырьлере белен журналда катнашкан 108 авторньщ исемнере курсетелген, купчелегенен, кем булулары Ьем кай-дан икенлеклере де белдерелген. Шулардан 34 мегаллим hoM 15 имам дерещесендеге затлар. Башка елларда да якынча шул нисбет кузетеле.
"Шура"ны укучылар арасында балалар да булганлыгы мегълум. Меселен, "язу таный торган угылларым ве кызларым "Шура"ны кетеп то-ралар, килдеке кенде л^ыелышып кабында (ягъни, тышлыгында - P.M.) улан язуларны укыйлар, шуннан кызык табалар"48 диген хатка щавап ревешенде журналда балалар ечен хикеялер де басыла. Куп санлы табыш-маклар да, нигезде, балаларга адресланган.
Херби хезметтеге татар солдатлары да "Шура"ны укыганнар. "Шекерт чагымнан алып гаскери хезметке алынгач та, инде еч ел булды, "Шура"ны тугыз мен чакрым ераклыкта, Кояш чыга торган дицгез янына кадер килген атам-анам мектубе кебек кетеп каршы алгач, сеене-сеене укыйм,"49 - дип яза бер солдат.
Географик жеЬеттен Караганда да "Шура"да КаЬире, Истанбул, Бейрут, Медине, Париж, Льеж, Вальпараизо, Петербург, Мескеу h.6. шеЬерлерден
15 ТМК.-"758т."-102-103 кгз.
48 Рамиев И. Вакытлы татар матбугаты (альбом). 1905-1925-Казан: Тажур",1926.-Б.44.
4' Сэгьди Г. Татар эдэбияты тарихы. Дэреслек-кулланма.-Казан: Татар, даулат нэшр.,1926.-Б.163. 4" Ьиммэтле бер бала. Хикаят // Шура.-1910.-№8.-2 т.б.
49 БаИаветдинев Г. Идарэгэ мэктублэр - II // Шура.-1916.-№20.-Б.495.
Кырым, Кавказ, Урта, Азия, Теркестан, Себер, Ерак Кенчыгыш тарафла-рыннан язылган мекалэлэр басылган. Димек, журнал шул тебэклардэ ал-дырылып, зыялылар, мегаллим Ьем швкертлэр, руханилар арасында укыл-ган. "Шура" редакциясе узе да гарэп, терек, фарсы, рус Нам европа телларендэге башка матбугатны алдырып, танышып барган. Журнал идарэсена килгэн бер япон журналы уцаеннан "Шура"да "Журнал мендэрижэсе ила ашна улмак дагел, хэтта исемен улсын-белмэдек. Япон лисаныны белучелар шимди Оренбургта улмадыкларыннан терл^еме ит-термак насыйп улмады. ...Аурупа лисаннарыньщ ва язуларыныц кангый-сында улса да улсын, газеталары ва журналлары килдегенда мендерищелере ила ашна улыр очен идарадан чыгарга межбурият" юклы-гын белдерген',и юллар да моца ачык бер далил.
"Шура" татар халкына хезмэт итудан тыш, гомумтерки бер журнал сыйфатын да алган. "Гомумтерки" гыйбаресе астында, бу очракта, нигезда, Россия империясендэге меселман терки халыклары кузда тотыла.
Мондый вазгыятька берниче себеп нигез булган. Беренчеден, журнал нешер ителген Россиянец кенчыгышындагы эре сеуде узеклереннен берсе -Оренбург шэИеренец географик урыны "Шура"ныц казакълар, узбеклер h.6. Урта Азия теркилере арасында таралуы ечен уцай булган. Икенчеден, журналныц башка терки шивелер элементлары да кушылган татар теле башка терки телле халыкларга да ж;ицел ацлашылган. Оченчеден, "Шура"ныц Урта Азия, Казакъстан Ьем Шеркый Теркестанда яшеген терки халыклар арасында кин, таралуына ул халыкларньщ уз вакытлы матбугатлары булмавы да себепче булган. Дуртенчеден, тарихи уртаклык Ием теллер кардешлеге, дини Ьем рухи меденият берлеге де бу очракта зур роль уйнаган.
Журналны укучылар даиресе татар жэмегатьчелеге белен гене чикленмегенлектен, "Шура" битлеренде татар авторлары белен берреттен терек, казакъ, азербейл^ан, узбек, уйгур h.6. терки халык векиллеренен 150 исемнен артык мекале Ьем язмалары басылып чыккан. Милли едебиятлар тарихын ейренуче галимнернец хезметлеренде де "Шура" жур-налынын, бу хасияте, терки халыкларньщ едеби, медени усешлерене теэсире Ьем йогынтысы зур булганлыгы язылып килэ.51 "Шура" журна-лында терек, гареп, фарсы, рус h.6. теллерден тержеме ителген материл-лар да денья курген.
вйрвнелу тарихы
"Шура" журналы XX йез башы татар вакытлы матбугаты ЖэуЬерлеренец иц затлыларыннан берсе булса да, хезерге вакыткача монографик планда махсус тикшерелмеген. Дерес, совет хакимияте деверенде бу мемкин хел тугел де иде. Ченки "Шура" журналына да 1917 елга кадер чыккан башка бик куп татар газета Ием журналлары кебек ук "миллетче, буржуа органы" диген кара меЬерлер сугылган иде. "Шура"га терле еллар-да ниндирек менесебет булып, кайсы заманда ничегрек беяленгенлеген тегелрек кузаллау ечен аерым хезметлерге мережэгать итик.
"Шура" журналы узе чыккан вакытында, алдынгы фикерле замандаш-лары тарафыннан уцай беяленген Ьем хупланган. "Шура" чыга башлау ту-
мендэри^э -эчтэлек ашна улмак - танышу писан - тел шимди - хэзер кангый - кайсы
50 Япониядэ асаре кадима ва тарихи вакыйгалар // Шура.-1909.-№12.-Б.371. асаре кадима - борынгы истэлеклэр
51 Исхаков Б. Казахско-татарские литературные связи. (Этапы развития). Автореф. канд. дисс.-Алма-Ата.1970.-С,24; Максумова Л. Из
истории узбекско-татарских связей. Автореф. канд. дисс.-Ташкент,1978.-С,12, 13, 17, 18.
рында хабэр булу белэн яисэ беренче саннары чыккач та Иэр татар газета-сы Ьэм журналы бу уцайдан уз фикерлерен, менасэбэтлэрен белдерганнэр. Татар вакытлы матбугаты галэменэ яца бер журналныц естэлуе, элбаттв, хуплап каршыланган.
Петербургта Фэннар Академиясе тарафыннан нэшер ителгэн "Мир ислама" периодик басмасында, 1912-1913 елларда башка татар матбугаты ор-ганнары белен берлекте, даими ревештэ, "Шура" журналына да кузету ясалган, кайбер мекалелере анализланган Ьем русчага терщеме ителеп басы лган. Истанбулда чыккан "Терк йорды" журналы да "Шура"ны татарлар арасында чыккан журналларныц иц яхшысы, мехеррире Р.Фэхретдинне "заманымызныц ид мокътедир" дин галиме дип атый.°2
Нешер ителе башлавына биш ел тулгач 2Е^емал Велиди "Шура" журна-лыныц татар халкын Ьем журналны укучы башка халыкларны гыйльми дерея^еде шерекъ тарихы, едебияте Ьем меденияте белен таныштыруга зур елеш кертуен билгелеген.0,3
Гата Исхакый узенец едебият дереслегенде Ризаэтдин Фехретдиннец тормышы Ием ищаты турында язган вакытта "Шура" журналын уцай беялеп "Риза хезрет "Шура" журналында тегълим ве тербия бабына зур урын бирген кебек, едебият ве тарихыбызга киц урын биреп, едебиятыбызга артык зур хезмет курсетте,"54 - дип язган.
Селах Атнагулов 1926 елда Исмегыйль Ремиев тезеген "Вакытлы татар матбугаты" альбомынын, кереш сузенде "Шура"ны "Ац", "Мектеп", "Сеембике" И.б. татар журналлары арасында санап китеп, аларныц бары-сын да "узлерене тормышныц берер тармакларын аларак, укучыларын буржуа идеологиясе белен сугарыштылар" дип беялеген.55 Мегълум бул-ганча, "буржуа идеологиясе" гыйбаресе совет хакимияте девере ечен бик хетер беялеме.
Татар матбугаты альбомын тезуче И.Ремиев исе "Шура" хакында тубендегече язган. "Озак девамы вакытында тертипле чыгып торуы арка-сында бик куп таралды, куп укылды. Милли журналлар арасыннан мате-риалга бае шушы иде. Моныц меслеге турында сузне озынга щибермиче, милли либераллык юлы белен динчелекне берге алып барган Ием милли энциклопедия тибындагы журнал дисек, шаять ацлашылыр... Техникасы ягыннан, Иичшиксез, беренче урынны тотты диярге мемкин. Татар матбу-гатында эшлеген калем иялеренец барысы да диярлек "Шура"да язышты-лар".56 "Энциклопедик" диген сыйфатламаны "Шура"га карата беренче бу-ларак Исмегыйль Ремиев куллана Ием соцгырак истелеклеренде де бу гый-барене кабатлый.57 Эдебият галиме Габдрахман Сегъди 1917 елга кадерге журналлар турында язганда "Шура"ны "дини, милли, тарихи, ил^тимагый материалларга бик бай булу естене, татар деньясында ул заманда иц беренче ж;итди бер журнал, татарныц либераль терекъкыйче буржуазиясенец дини-милли байрагын кутерген" бер матбугат органы дип белли.58
Совет деверенде, сеяси-идеологик карашларга бейле ревеште, XX йез башындагы татар матбугатыныц башка бик куп органнары кебек ук "Шура" журналы да "миллетчел, буржуаз" И.б. шундый тамгалар белен беяленген. Гомумен, совет елларындагы гыйльми едебиятта "буржуаз" сузе гене де дошманый диген мегънеге тецгел иде.
ы Шура // Терек йорды.-1913.-№1.-2 т.б.
м Яца газета вэ журналлар // Вакыт.-1913, 6 февраль (N5 1125).
мендэриж;э - эчтэлек
тэгьриф - аф1ату
дагел - тугел
месташрикъ - Шэркыять галиме
54 Гата эл-Исхакый. Эдэбият юллары. Решди мадрэсалэребез ечен дэреслек.-Казан,1920.-Б.112. тэгьлим вэ тэрбия - педагогия
м Атнагулов С. Татар телендэге вакытлы матбугат. (Суз башы урынында) // Рэмиев И. Вакытлы татар матбугаты. (альбом). 1905-1925,-Казан: Тэжур",1926.-Б.Ю.
" Рэмиев И. Вакытлы татар матбугаты (альбом). 1905-1925 -Казан: Тэжур",1926.-Б.44.
57 Рэмиев И. Искедэн яцага таба // Истэлеклэр. Татарча басма суз.-Казан: Татар, китап нэшр.,1965.-Б.111.
м Сэгьди Г. Татар эдэбияты тарихы. Дэреслек-кулланма.-Казан: Татар, дэулэт нэшр..1926.-Б.163.
1950-1970 нче еллардагы хезметлерде "Шура" журналыныц исеме "буржуаз", "миллетче", "панисламистик", "пантюркистик" h.6. шундый кара сыйфатламалар белэн бирелгэн. Татарстан тарихы буенча язылган хезмвтлэрдэ "Шура" буржуаз миллвтчелек агуын тараткан59 Ьем "уте ре-акцион панисламизм Ьем пантюркизм идеялэрен пропагандалаган"60 журнал дип бэялвнгвн. К.Фвсиев бер хезмэтендв "Шура" журналын гаять тисквре беялеп, аны монархиягэ панисламизм Ьем пантюркизмга дан щырлаучы, рус мэдэниятына Ьэм рус эдэбиятына каршы керэшуче, халык ищатына каршы булган, эдэбияттагы реакцион идеялэрне яклаучы буржуаз, миллэтче, реакцион журнал буларак тасвирлаган.61
Татар ищтимагый фикере тарихына багышланган хезмэтлэрдэн Р.Нэфыйгов китабында да "Шура" журналына татар буржуазиясе кулын-дагы "миллэтче" Ьэм "расачыл, пантюркистик, панисламистик идеялэр та-ратучы", идея эчтэлеге буенча чуар журнал дигэн бэя бирелгэн.62
Совет фэнендэ "Шура" журналына карата урнашкан тискэре бэяне ин-кярь итмэгэн хэлдэ журналныц татар тарихы, эдэбияты Ьэм мэдэниятенэ керткэн елешен берникадэр чиклэнгэн дерещеде таныган кайбер авторлар да булган. Мэсэлэн, бер коллектив хезмэттэ "Шура" журналы "миллэтче буржуазия рупоры булса да, анда татар халкыныц этнографиясе, кенкуреше буенча басылып чыккан материаллар эЬэмияткэ ия"63 дип язылган юллар бар.
Кискен тискэре бэялэмэлэргэ аеруча басым ясамыйча, "Шура" жуналы-ныц уз чорындагы киц укучылар катламында актив ищтимагый тормышка карата кызыксыну уятудагы ролен уцай бэялэгэн мэкалэлэр дэ чыккан.64
Татар эдэби теленец формалашуы процессларында хэреф-имля тозэту мэсьэлэсенэ багышланган бэхэслэрне оештыруда да "Шура" журналы зур роль уйнады дип яза тел галиме Х.Курбатов.65
1950-1960 нчы елларда совет дэулэтендэге сеяси-иж,тимагый атмосфера-ныц "Хрущев щепшеклеге" нетищесенде рухи ж;анлану Ьэм милли мираска булган игътибар шактый кечэя. Шул чорда, 1959-1962 елларда Казан дэулэт университетыныц ул вакыттагы студенты (хэзер исэ танылган та-рихчы-галим, академик) Миркасыйм Госманов тарафыннан "Шура" жур-налыныц тулы библиографик курсэткече тезелэ. Ун ел дэвамында чыккан журналныц барлык 240 санындагы Ьэр мэкалэ Ьэм язма тасвирланып, тематика буенча буленэ Ьэм 2 томлы хезмэт тесен ала. Библиографик курсэткечнец эдэбият, тел белеме Ьэм мэгариф темаларына караган I кисэге басмага эзерлэнэ, хэтта типографиядэ корректура несхэлэре жыела. Лэкин "Шура" хакында дистэ еллар буе буржуаз, миллэтчел, пантюркистик Ьэм... тагын эллэ нилэр, кыскасы дошманый журнал дигэн беялеме-меЬерлэр тээсирендэ игелекле бу хезмэт деньяга чыга алмыйча кала. Э л<,ыелган корректура несхэлэре университет китапханэсе кысаларында эчке файдалану ечен гене рехсет ителе. "Шура" журналы библиографиясенец Ь.б. шуца охшаш фенни кыймметке ия булган хезметлернец бугенгече нешер ителмеве турында танылган едебият галиме Нил Юзиев ачынып яз-ган иде.66
Уз вакытында М.Госманов тарафыннан библиографик курсеткечке ке-реш урынына кулемле гыйльми мекале язылган. Кызганычка каршы, тирен эчтэлекле бу мэкалэ дэ, курсэткеч белэн бергэ нэшер ителмичэ калган.
59 История Татарской АССР. T.l.-Казань: Татар, кн. изд-во,1955.-С.472.
60 Татарстан АССР тарихы.-Казан: Татар, китап. нэшр.,1970.-Б.289.
61 Фасеев К. Из истории татарской передовой общественной мысли.-Казан: Татар, кн. изд-во,1955.-С.129, 172, 176, 229, 237, 239, 251.
62 Нафигов Р. Формирование и развитие передовой татарской общественно-политической мысли.-Казань: Изд-во КГУ.1964.-С.73, 76. 330, 333.
63 Татары Среднего Поволжья и Приуралья.-М.: "Наука",1967-С.28.29. (Тэр^емэ безнеке - P.M.)
ы Амирханов Р. Из истории общественной деятельности татарской интеллигенции после революции 1905 года (по материалам Уфимских архивов) // Сб.: Материалы IV конференции молодых научных работников ИЯЛИ им Г.Ибрагимова.-Казань,1976.-С.21.
65 Курбатов X. Татар теленец алфавит haM орфография тарихы.-Казан: Татар, китап нэшр.,1960.-Б.38-43.
66 Юзиев Н. Эдэбият чыганаклары белеме.-Казан: "Фикер",1998.-Б.16.
241
16 3-197
"Шура" журналы турында" дип исемланган мэкалэсендэ М.Госманов журналда теп игътибар узагендэ булган миллеткулем гомуми масьэлэлэрнец кайберларенэ тукталган. Мэсвлан, халкыбызныц атамасы (татармы, болгармы, твркме), вдэби тел И.б. катлаулы, бехесле месьелелер анализланган. Шулай ук, "Шура"ньщ едеби эшченлеге, мегариф елкесендеге позициялере ачык билгеленген. "Милли, дини, фелсефи, медени, ехлакый Ь.б. месьелелерде шактый тырыш, эшлекле... Оештыру осталыгы белен "Шура" урнек булырлык югарылыкта... Бик каршылык-лы. катлаулы. Лекин, щентеклеп ейренгенде, узен тудырган киеренке чорныц куп яклары турында бай мегълумат бире ала... "Шура" журналы татар наширлере, татар мехеррирлере тарафыннан чыгарсыла да, вакыты-вакыты белен татарлык рамкасына сыймый, миллетлерара бер органга евереле... Заманына куре энциклопедик гыйльми журнал"6' дип яза автор "Шура" журналын гомуми беялеп. М.Госмановньщ "Шура" журналы биб-лиографик курсеткече нешер ителмеген булса да, аныц тарафыннан "Шура" хакында башка мекалелеренде Ьем хезметлеренде язылган.68
Куренекле галим Мехеммет Гайнуллинныц татар едебияты тарихына багышлап язылган Ьем 1966 елда денья курген хезметенде "Шура" идеали-стик дини фелсефене пропагандалаган либераль-буржуаз" журнал дип са-налса да, тулаем алганда, башка фенни хезметлерден аермалы буларак, объектив беяленген.69 Дерес, Ремиевлер тарафыннан нешер ителген "Вакыт" газетасы белен "Шура" журналында татар едебиятына Ьем куль-турасына караган гаять кыймметле материаллар урын алган"лыгын'° М.Гайнуллин элегрек те белдереп уткен була. М.Гайнуллиннын, журналга карата язылган объектив Ьем етрафлы язмасы китабы чыгу белен ук хуп-лау тапкан.71
"Шура" журналы буенча киц Ьем тефсыйльле беренче тикшерену Ьем, кыскача булса да, етрафлы мегълумат М.Гайнуллин китапларында таба-быз. Ул "Шура" журналыныц мехеррире Ьем наширлере турында кыскача мегълумат биру естене, редакция составында эшлеген едиплер Ьем шехеслерге де туктала. Журналныц колачлаган тематикасына кузету ясый. Автор "Шура"ныц игътибар узегенде булган иц актуаль месьелелр белен таныштыра. Журнал битлеренде барган бехеслер, денья фелсефесе Ьем едебияты, аеруча татар, шерекъ Ьем меселман едебияты меселелеренец журналда яктыртылу дерея^есе югары Ьем уцай беялене. Шулай ук татар тарихыныц мешЬур шехеслерене Ьем едиплерене, демо-кратик рус едебиятына багышланган мекалелер турында яза.
"Шура" журналына багышланган етрафлы мекалелернец берсе У.Гыймадиев тарафыннан язылып'", мекаледе, нигезде, "Шура"ныц едеби эшченлеге тасвирланган.
Югарыда саналган авторлардан тыш М.Рехимкулова73, Ф.Баишев71, М.Мердиева'5 кебек тикшеренучелернец мекале Ьем хезметлеренде де "Шура" журналы турында язылган Ьем уцай беяленген.
Гасыр башында чыккан "Шура"ныц шан-шеЬрете заманыбызда башкача бер ревеште де чагылып алган иде. Радик Нуретдин мехеррирлеге Ьем на-
" Госманов М. "Шура" журналына библиографик курсаткеч (Филология, сангать, мэгариф).-Казан,1963.-Б.5-10. Корректура несхасе КДУныц Сирак Ьам кулъязма китаплар булегенец Шарекъ секторында саклана.
м Госманов М. Катлаулы чорныц каршылыклы вэкиле II Казан утлары.-1984.-№1.-Б.142-157; Госманов М. Ризаэтдин Фэхретдинев мирасы // Утканнан-килэчэккэ: Фанни-публицистик мэкалэлэр.-Казан: Татар, китап нашр.,1990.-Б.51-70.
" Гайнуллин М. Татарская литература и публицистика начала XX века.-Казан: Татар, кн. изд-во,1966.-С.84-106; М.Гайнуллин. Татар эдипларе (Их^ат портретлары).-Казан: Татар, китап нэшр.,1978.-Б.79-98.
70 Гайнуллин М. Дэрдманд II Дардманд. Сайланма асэрлэр / Тезучесе И.Рэмиев.-Казан: Татар, китап нашр.,1959.-Б.16.
" Госманов М, МэИдиев М. XX йез башы татар адабияты Мам матбугат тарихыныц кайбер мэсьэлаларе II Казан утлары.-1967.-№7.-Б 125.
72 Гимадиев У. Риза Фахретдинов - редактор журнала "Шура" II Творчество Ризы Фахретдинова: Сб. статей / БНЦ УрО АН СССР.-Уфа, 1988.-С.62-68.
" Рэхимкулова М. Ученый-просветитель, ученый-энциклопедист // Творчество Ризы Фахретдинова: Сб. статей / БНЦ УрО АН СССР.-Уфа,1988.-С.105-115, 120-133.
7< Баишев Ф. Общественно-политические и нравственно-этические взгляды Ризы Фахретдиноаа.-Уфа: "Китап",1996. " Мэрдиева М. "Шура" кицэш дигэн суз II Мэдэни >цомга.-1998, 25 сентябрь.-Б.13.
ширлегенда Башкортстаннын, Бере шеИеренде 1994 елныц августында татар теленда "Шура" исемле 5000 дане тиражлы бер журнал чыкты. Яда "Шура" узен элекке "Шура"ньщ турыдан-туры девамчысы дип белдереп, тышлыгында Р.Фехретдиннен, фоторесеме бирелгэн 1гем матур гына мэкалэлвре дэ бар иде. Эмма, башка саннары чыкмадымы, эллв чыгып та Казанга килеп ирешмэде, Иерхелде, дэвамын курмвдек.
"Шура" журналында нвшер ителгвн материалларны пропагандалауда, гамвлдэге татар графикасында бастыруда Равил Эмирханов, Зефер Рэмиев, Энвер Хэйрилэр зур хезмет куйдылар. Р.Эмирханов Р.Фехретдиннен, "Шура"дагы тарихи мвкалэлэрен татар журналларында бастырды, "Алтын Урда ханнары" Ьем "Казан ханнары" исемнэрендв китаплар итеп бастырып чыгарды, З.Рвмиев "Шура"да басылган шигъри эсврлврне, авторлары ту-рында белешмэ биреп журналларда бастырды, Э.Хайри де Р.Фахретдиннен "Шура"да донья курган дини, ищтимагый, тарихи макалаларен хэзерге матбугатта чыгарды. Татар шагыйрьлэренец "Шура"да басылган куп кенэ
шигырьлэре "Татар поэзиясе антологиясе"нэ (1992) дэ кертелделэр.
* * *
Ризаэтдин Фэхретдин мехэррирлегендэ Иэм бертуган Рэмиевлэр нашир-легендэ чыккан "Шура" журналы татар Ьэм башка терки халыкларныц тарихи Ьем илс,тимагый, эдэби усешлэре, мэдэни багъланышларына мэртэбэле елеш керткэн.
"Шура" журналы XX йез башында нэшер ителгэн татар газета Ьэм журналлары арасында мэгълуматлылык бэЬасе, тематик кицлеге, эчтэлегенец байлыгы, эшлэнеш щэИэтеннэн нэфасэте Ьэм затлылыгы ягыннан иц куренекле урыннарныц берсен алып тора.
Биредэ укучылар хокеменэ "Шура" журналыньщ наширлэреннэн бер-сенэ багышланган "Мехэммэдшакир эфэнде Рэмиев" мэкалэсен тэкъдим итэбез. Ул, журнал мехэррире Ризаэтдин бине Фэхретдин тарафыннан язылып, журналньщ 1913 ел, 6 санында басылып чыккан. Мэкалэ Шакир Ремиевнен, бердэнбер терл<;емеи хэле буларак, хэзерге кондэ дэ кыйммэтен югалтмаган.
Раиф Мэрданов,
Татарстан Фвннер академиясенен, Тарих институты фэнни хезмэтквре
Мехвммедшакир вфвнде Рвмиев
|М
Мехэммэдшакир эфэнденец вафатына ошбу унбишенче мартта бер ел тула. Бугенгэ кадэр терщемеи хэле язылмады. Инде аны якын кургэн дуст-ишлеренен, арзуларына бинаэн Ьэм дэ вафатына ел тулу менесебете белен мерхумнен, кыскача тержемеи хелен язамыз.
Мехеммедшакир ефенде Уфа губернасы, Эстерлетамак еязе Л^ирген авылында, 1857 ел март аеныц бишенде вежудке килмеш. Атасы Мехеммедсадыйк хащиныц тугып ускен ве бабасы Габделкерим бине Исмегыйльнец ватаны булган бу каръя Эстерлетамак шеИереннен бераз урдерек, Ак Идел суы буендадыр. Мерхум биш яшене кадер Л^иргенде то-рып, 1862 нче сенеде атасы бетен гаилесе берле Л^иргеннен Оренбург губернасы Орск еязендеге Йулык каръясене Ьиж;рет кылганнан соц, калмыш сабыйлык чаклары ве егетлек деверенец де бераз елеше Йулыкта кичмеш-тер. Йулык исе Урал тауларыныц Сакмар суы авышында, Бержан, Тенгевер башкортларыньщ уртасында, моннан техминен 150 сенелер мо-каддем килеп урнашкан, ялгыз бер татар каръяседер.
Техсыйле
Мэрхум ибтидаи тэхсыйльне шул Йулык каръясендэ алмыш. БэгъдэЬэ Орск шэЬэренде дамелла Мвхвммвдгариф хвзрвт Мэгазый мвдрэсэсендэ ике кыш калганнан сон,, Сакмар суы буенда Муллакай авылында Габдулла би-не Свед хвзрвт хозурында укып, 1874 нче свнвдв укудан туктамыштыр. Медресе техсыйле неху гареби, мантыйк ве бераз гыйльме келямнен гый-барет иде. Русчаны Орск еязе, Темеч каръясенде авыл учителеннен хосу-сый суретте ж,ей айларында гына укымыш исе де, укудан туктап тия^арет ве алтынчылык эшлерене угренмеге башлаганнан сон,, прииска медирлере ве контор хадимнере руслар булганлыктан ве прииска мегамелелере де русча йертелгенлектен, русчаны гамели уларак яхшы арттырмыш иде.
Торган йирлэре
Яшь чакларында даимирек торган урыны Йулык каръясе булып, 1883 нче елдан 1900 нче елга кадер гаилесе берле Орск еязенде, Урал таулары-ныц бер тармагы булган агачлыклы, агымсулары куп, матур Ирэн дек тау-лары буенда "Солтанский" ве "ГаделшаЬ" приискаларында гомер итмеш иде. 1900 нче елдан сод, я^ей айларында Верхнеуральск еязенде "Балканский" приискасында, кыш айларында исе Оренбург шеИеренде те-реклек итте.
Атасы ве анасы
Мехэммэдшакир ефенденен, атасы Мехеммедсадыйк бине Габделкерим Л^ирген каръясенде торып, яшьлегеннен вафатына кадер тия^арет берле мешгуль булмыш. Йулык каръясене Ьияфвтеннен сод, 1869 нчы сенеден баш лап алтын приискалары эшлетмеш. Вафатыннан берниче ел мокаддем едай хаж; кылып, 1892 сенэсенде апрельнен, 22 сенде, 63 яшенде вафат ит-мештер. Йулык каръясе зияратында медфундер.
Анасы Хенифе Эстерлетамак еязе, Яуш авылынын, Алмакай (Элмехеммед) бине ИбраЬим Дашков нам кешенен, кызыдыр. 1825 нче ел декабрь 27 сенде тугып, 1850 нче ел 10 нчы мартта Мехеммедсадыйк хащи никахына кермеш ве 1896 сенесе март башында "Солтанский" приискада феут булып. Йулык каръясе зияратына китерелеп дефен ителмештер. Укымышлы, гамелле ве шефкатьлелеклере аркасында танышлары арасын-да чын хермет куреп гомер итмеш хатындыр.
Нэсел ве нвсвбе
Беренче бабасы Габделкерим бине Исмегыйль Эстерлетамак сэудэгэрлэре сыйныфына менсуб. Торган урыны й^иргэн каръясе. Мегыйшете тиж;арэт вэ игенчелек. Вафаты 1851 нче сэнэдэ вэ кабере Л^иргендедер. Икенче бабасы булган Исмегыйль, берадере Селим ахун иле берлекте Зей суы буендагы Тайсуган каръясеннен 1шж;рэт кылып Эстэрлетамакта урнашкан (Селим ахуннын, зерияте бу кенде Эстерлетамакта куптер). Исмегыйльнец атасы Рехимкол бине Урман мирза бине Кабкай мирза бине Тулэй мирза бине Колай мирза бине Селейман мирза бине Тимери мирза бине Реми бине Ихсан бине Миргалидер. Габ-делкеримнен элгереге бабаларыныц мэгыйшэт вэ мэшгулиятьлэре хакында тэхкыйклы мэгълумат юк. Ватаннары бу кенде Минзеле еязе даиресенэ керген Зей суы буенда булган. Каръялэренен, исеме де мегълум тугел. Шея^ервлэренде олугъ бабалары Миргалинен,, шеИре Болгар хэраб булган-
нан сон, иттибагы берлв Болгардан Ьилфэт кылып Зэй тамагында ватан тотканы зикер ителадер.
Эхлак вэ табигате
Мэрхум Шакир эфэнде гузэл вхлаклы вв хвлим табигатьле улып, баш-каларга файда тидеру вэ Ьэркемгэ хэерхаЬлык итудэн лэззэт ала; кешенец косур вэ гаеплэреннэн бэхэс итэргэ Ьич яратмый, ул тугърыда суз ачыл-ганда сузне бик тиз кисэ иде.
Шакир эфэнде табган жумарт улып, кирэк хосусый иганэлэргэ вэ кирэк дин вэ миллэт юлына гаид гомуми хэйрат урыннарына уз гомерендэ куп акчалар сарыф итте Ьэм узеннэн сод да калдырды. Лэкин ул исем вэ шеЬрэт чыгарудан лэззэт алмаганга курэ, бонларньщ кубесе башкаларга мэгълум булмый кала иде.
Мэрхум Шакир эфэнденед Оренбург, Тозтубэ, Петербург, Тройски, Ялта щэмгыяте хэйриялэре кебек берничэ л^эмгыятьлэрдэ фэхри вэ гомерлек эгъза булынуы, вакыты илэ Оренбург губернасындагы имам вэ меэзиннэр очен тэгавын тезетуе, ада баш сэрмайэ итеп хэйли бик меЬим акча тэгаен итуе, бер чук мэктэп вэ мэсщед биналарына акча бируе, Ислам вэ рус мэктэплэрендэ уз хисабыннан шэкертлэр укытуы, берничэ мехэррирлэремезнен эсэрлэрен нэшер итэргэ иганэ кылуы - бонлар барысы да аныц хэйрат юлында никадэр кид куллы икэнлегене Ьэм дэ ихтыял^ате миллиянед Ьэр нэугысенэ йитешергэ хэзер идекене курсэтергэ кяфи-дерлэр.
Шакир эфэнде хуш табигатьле вэ тэкэллефсез бер зат улдыгыннан, мэщлесе гузэл, сохбэте ж;идел иде. Ул Ьэрвакыт Ьэркем илэ бик самими сурэттэ сойлэшэ, башкаларныд сузлэрен игътибар илэ тьщлый. Ьэркемнед фикер вэ гакыйдэсенэ Хермэт илэ карый, каршысындагы адэмнед эхвале рухиясен бик тиз ацлый, мохатэблэренед рухларын кутэрэчэк, куделлэренэ нэшат бирэчэк сузлэр табуда аслан кечлек чикми, мэга ма-фиЬи, уз фикренчэ тугры тапкан суз вэ фикерлэрен ачык эйтудэн Ьичвакыт тартынмый иде. Мэрхум Шакир эфэнденен шаян дикъкать сый-фатларыннан берсе дэ - андагы фикер тэшэббесенец вэсгатедер. У л даимэн яда бер нэрсэ исэплэп таба, яца бер эшлэр мэйданга китерергэ фикер йоретэ, бер эшнед даимэн тэжэддед вэ ислахат юлында алга баруын тиеш таба иде. Шуныц очен дэ ул вакыты илэ сабын пешерергэ ейрэнеп алган. Яда ысул бер нэугъ илэк иякат иткэн. Тире илэу ысулын ислах кылган вэ, ниЬаять, алтынчылык эшендэ бик меЬим ислахат вел^удкэ китерергэ му-аффэкъ булган.
Мэслэк вэ эфкяре
Узенед заманында татарлар арасында никадэр тэрэкъкый тарафдары булырга мемкин исэ мэрхум Шакир эфэнде ЬичшебЬэсез шуныд ид гали ноктасында улмыштыр.
Шакир эфэнденед бундан тэмам 32 ел мокаддэм, ягъни Русия меселманнарыныд тад йолдызы булган "Тэрщеман"ныд яда нэшер ителэ башлаган бер заманнарында нинди фикердэ улдыгыны, нилэргэ Иэвэс ит-тегене вэ нилэр эшлэргэ телэдегене куру, бу суземезнед дореслегенэ дэлил булырга яраса кирэк.
Узенед дэст булып, тубэндэ клишесы басылган хат*, мэрхум Шакир эфэнденед бундан 32 сэнэ мокаддэм, Истанбулда тэхсыйльдэ булган бо-радэре Закир эфэндегэ яздыгы мэктубедер. Ул бу мэктубендэ, "Тэрщемане
' "Шура" журналында бу макала ахырында "Шакир эфэнденец бундан 32 сэнэ мокаддэм язмыш мэктубенец сурэтедер" исемв астын-да Ш.Рэмиевнец 1881 ел 16 мартта язган бер хатыным факсимилесе урнаштырылган. - P.M.
хакыйкать" газетасыны феукыль-хидд рвхатленеп укыганлыгын бвйан итэ. Аны Иаман да йибэртергв куша, дэхи да атналык берэр журнал вэ газета сорый. Типография ве газеталар хакында мегълумат язарга утене. "Безем бу тарафта азлап-азлап кузгалып тегълиме мегариф ечен чалыш-макчы булалар. Хейван да тегълимне кабил, бара-бара инсафка килерлер" ди. Эхвалне ацлатмак ечен вак-теяк китаплар ве меж,мугалар уку зарур икенлекне беян ите. ФеИем алырдай енвагъ китаптан ве гомранияте кустерен романнардан монда кубрек алып кайтырга куша, типография херефлере хакында мегълумат сорый, аныц беИалерен белерге тели, алып кайту мемкинме икенлеген сораша. Китаплар бастырудан бехес ите.
Моннан утыз еллар элек язылган сузлер мерхум Шакир ефенденец ба-шында нинди фикерлер булганлыкны курсетерге кяфидер. Соцра, заман-нар кичдекче миллет терекъкый тарафына йез тотты. Шакир ефенденен, фикер ве телеклере де узенец еувелге алдалыгы нисбетте заман иле берге терекъкый итте. У л рус ве терек матбугатын бик ныклап моталега итерге кереште. Башка миллетлернец терекъкый ве темедден юлына керу ысул-ларын уземезнец миллетке татбикъ итерге Иевесленде. Миллетлернен, темедден ве терекъкыйлерене иц беренче васита едебият, матбугат икенлегене киткен саен анын, иманы кует лене барды. Шуныц ечен де ул бер матбага ачып, газета-журнал чыгаруны, едебият ве фенунге гаид ри-сале ве китаплар нешер итуне узене ин; беренче максат итеп тотты. Матбага ве матбугат хеллерен дэхи де якыннанрак угренерге кереште.
Мерхум Шакир ефенде 1899 нчы елда Яурупага сефер иткен вакытында да Петербургта матбага ве матбугат ехвален угренуге байтак зиИен сарыф иткен. Бораганский матбагасын вэ рус матбагаларыннан Иэм редакци-ялереннен бегъзелерен кереп карап йереген ве ул денья берлен мемкин кадер якыннанрак танышырга тырышкан. Бунд анын, шул вакыт Петер-бургтан берадере Закир ефендеге язган мектуплере шаЬиттер.
Шакир ефенде киткен саен эшке якынлаша бара иде: мерхум Гыйльман ахун 1900 нче елда Оренбургта матбага ачарга Иэвэслэнгэч, ул буца матди ярдэм итеп, матбаганы ачарга себеп булды. Меселман, кулыннан матбага-чылык хезмете килеп-килмегенне бер теяфибе итеп куру ве егер киле тор-ган булса, аны тедрия^ен терекъкый иттеру анын, ехасс амеллере идеке ацлашылмакта иде. Меселманнарныц да матбагачылык итуе мемкин икенлеге ацлашылгач Шакир ефенденен, Ьевесе дехи де артты. 1902-1903 нче елларда булса кирек, берадере Закир ефенде иле берге татар теленде бер газета чыгарыр ечен рехсэт сорап Петербурга мерещегать итеп те кара-дылар. Фекать ул вакытлардагы идаренец икътизасынча меселманнарга уз теллеренде газета чыгарырга рехсет алу мемкин тугел диярлек дереж;еде мешкел иде. Рехсет бирелмеячеге ацлашылды. Шул себепле эстер-эстемес анлар узлеренец гаййеи хыялларын дехи бер меддет кичектереп торырга мея^бур булды л ар.
НиЬаять, Русия халкы ечен азмы-купме якты кеннер килде. Беркадер сулыш алырга ирек булды. ПадишаИ хэзрэтлэренец мешЬур фермане га-лилере иле еувелге кысынкылыклар бер дереж,е кутерелеп, hep кавемге уз теленде матбугат ве едебият веж,удке китерерге имкян хасил булды. Бу нигъметтен истифаде итеп берадеран Ремиевлер де "Вакыт" газетасыны вэ соцра "Шура" мэщмугасене теэсис иттелэр.
Мэрхум Шакир эфэнденец фикере газета ве мея^мугане киттекче ислах итмек ве терекъкый иттермек, мефид есерлер нешер итмек иде. Инде бу вазыйфа аныц фикер ве метлабларын бик газиз ве мекаддес саный торган берадере Закир эфэндеге ве мехтерем гаилесене калды. Мерхум Шакир ефенденец нефесен югалтырга бунларныц Ьичберсе разый булмаячагына без бик эминмез.
" Теркиядэ нэшер ителгэн газета. - P.M.
Мэрхум Шакир ефэнде бихаккыйн миллэтпэрвэр ва хеббел-мэгалэ та-рафдары улмак илэ бэрабар, магарифе л^эдидэ вэ мэданияте хазирэнец эЬэмиятен бик зиядэ тэкъдир итучелэрдэн иде. Шакир эфэнде узе бай, миллионер вв алтыннар эчендв яшэуче бер зат булса да, байлыкны акча вэ алтында гына дип белми, алтын шикелле ук кыйммэтле булган инсаният, гыйлем вэ фикер байлыгыны да тэмам чын мэгънэсе илэ тэкъдир итэ иде. Шакир эфэнде бихаккыйн яшэде вэ узеннэн сон мэцгелек яхшы исем кал-дырды. Бэхтиярдыр мондый кешелэр!
[Ризаэтдин бине Фэхретдин] "Шура".-1913.-№6.-Б.186-188.
арзуларына бинавн - телэклэрен
иске алып
ввжудкэ - двньяга
каръя - авыл
Ьинфэт - кучу
тэхминэн - якынча
мокадцем - элек
твхсыйле - укуы
ибтидаи тахсыйль - башлангыч белем
бвгъдеЬв - аннан сон, калганнан - торып укыганнан нэху гарэби - гарэп теле синтаксисы
тиж;арвт . сэудэ
угрэнмэгэ - вйрвнергв
хадим - хезмэткэр
уларак - буларак
мвдфун - жирлвнгэн
нам - исемле
мвнсуб - нисбвтле
мвгыйшэт - кенкуреш гамэле
берадар - ир туганы
зврият - нэсел
тэхкыйклы - тулы
иттибаг - фикердэшлвре, яран-
нары
зикер ителв - эйтелэ хэлим - сабыр, йомшак косур - кимчелек табган - табигый гаид - кагылышлы хвйрат - хейрия фэхри - почетлы тэгавын - ярдвм, иганэ бер чук - шактый
ислам - мвселман
ихтыяжате миллия - милли их-
тыяжлар
нвугысе - тврлесе
кяфидер - л<итэдер
мвн^лесе - аралашуы
сохбвте - энгэмэлэшуе
гакыйдэсе - инанулары
мохатэблвр - тыцлаучылары
нэшат - свенеч
мвга мафиЬи - шуньщ белен берга
шаян дикъкать - аеруча дикь-катьке лаек
фикер тэшвббесе - тапкырлык
весгать - кицлек
тея^еддед - ян,ару
ислахат - реформа
неугъ - тер
муаффвкъ булу - ирешу гали - югары Ьэвес иттеге - Ьавес итуе дэст - кулы белэн язган твхсыйль - укуда фвукыль-хидд - чиктэн тыш дэхи дэ - тагын да чалышмакчы - эшламвкче твгълим - вйрвту кабил - кабул иту, анлау мвжмуга - жыентык, журнал энвагъ - терле гомраниять - тэрэкъкыйне кустврэн - курсэткан кяфи - житэ кичдекчэ - кичеп моталэга - уку
тэмэдден - мадвннлек, цивили зация
татбикъ - куллану, файдалану
васита - арадашчы
фенун - фен
гаид - бейле
бегъзе - кайбер
мектуп - хат
тедрижен - екренлеп
ехасс емаллере идеке - иц берш
че максатларыннан икенлеге
икътиза - тэртип
эстер-эстемес - телер-телемес
гаййеи хыял - хыялдагы максат
дехи - тагын
бер меддет - беркадер
вежудке китеру - булдыру
имкян - мемкинлек
истифаде - файдалану
берадерен - бертуган
теэсис иту - оештыру
киттекче - тора-бара
мефид - файдалы
метлаб - телек
нефес - рух
еминбез - ышанабыз
бихаккыйн - кирегенче
хеббел-мегале - олы куцеллелек
мегарифе жедиде - ян,ача укыту
меденияте хазире - замена циви-
лизациясенен
зияде - куп
инсаният - кешелеклелек бехтияр - бехетле
Резюме
В публикации "Шура" журналы" (Журнал "Шура") Р.Марданов знакомит читателей с некоторыми результатами своих исследований по журналу "Шура", который издавался в Оренбурге с января 1908 по декабрь 1917 года. Он является ценным источником в изучении истории татарского и тюркского народов. 240 вышедших номеров этого научного историко-публицистического издания содержат 4085 статей, заметок по истории, философии, религии, литературе, культуре, дискуссий по общественно-политическим проблемам. Очень плодотворной была творческая деятельность редактора Р.Фахретдинова (1859-1936), который находился на этом посту до закрытия журнала. Здесь же предлагаем вашему вниманию одну из его работ - подробную биографию издателя "Шура" Шакира Рамеева, которая была опубликована в шестом номере за 1913 год.
