CC BY
3Ризаэтдин бине Фэхретдин:
"ЯПфпх анщ. tief? елеше (¡улшн ндсел-пдсдó гмйлеми^енец фа4даси inkceä..."
M emhyp татар тарихчысы, дин галиме, щемегать эшлеклесе, педагог Ьем эдип Ризаэт-дин Фехретдиннец тууына 1999 елныц гыйнва-рында 140 ел тула.
Беек гыйлем эЬеле булган бу олуг зат узеннен сон, килген буыннарга гаять зур тари-хи Ьем рухи мирас калдырган. Аныц тормышы Ьем эшченлеге берникадэр ейрэнелгэн булса да, кызганыч ки, елеге хетле тулаем тикшерелеп бетмеген. Ьаман да Р.Фехретдиннец уз вакы-тында rapen язуында басылып чыккан купсанлы китаплары, бихисап фенни мекалелере Ьем архивларда саклана торган куптомлы кулъязмалары белен танышудан бугенге укучылар мехрум. Хезерге язуда алар-ньщ беразы гына нешер ителде.
Галимнец татар тарихы ечен ифрат еЬемиятле фундаменталь хезметлереннен "Асарь"нец замандашларыбызга иреше алмавы бигрек те аянычлы. Бу биобиблиографии хезметнец ике томы 1900-1908 елларда 15 кеч-кене китап шекеленде денья курген, е 3 нче Ьем 4 нче томнары басылмыйча, кулъязма хеленде калганнар.
Р.Фехретдин меселман биобиблиографии есерлере Ьем рухи остазы ШиЬабетдин Мерщани хезметлеренец традициялерен девам иткен. Анын, бу хезметенде, нигезде Идел-Урал тебегенде яшеген купсанлы меселман-татар та-рихи шехеслере: галимнере, едиплере, ша-гыйрьлере, ишан Ьем имамнары турында мегьлуматлар тупланган. "Асарь"нец басылып чыккан 15 кисегенде гене де 465 шехес турында язылган. Аерым затларныц тормышлары Ьем гамеллерен беян иткенде автор куп кене эреле-ваклы тарихи вакыйгаларга да тукталган. Аерым тебек, шеЬер яки авылларга нисбетле меЬим фактлар теркеп калдырган. Китапта пщерелер, шигъри есерлер, хатлар Ь.б. чыга-накларньщ текстлары да урын алганнар.
Олуг галим тарафыннан куп еллар девамында я^ентеклеп тупланган документаль материалларга нигезленеп язылган "Асарь"е якын килечекте басылып чыгар диген емет бар.
Журнал укучыларга Р.Фехретдиннец "Асарь" хезметенде басылган кереш мекалесен кыскартылган Ьем теле вделлештерелген ревеште текъдим итебез.
Раиф Мэр дано в,
Татарстан Милли китапханесенен, Кулъязмалар Ьэм сирек китаплар булеге медире
Рамил Мицнуллин,
ТР Милли архивынын, Татарстан тарихы документларын ачыклау Ьэм ейрвну булеге медире
БисмилиллэЬир - рахманир - рахим.
Максатка кергвнче беркадэр я^вмлэлэрне ошбу урында язу кирекле дип курелде. Бу л^емлвлвр максатыбызныц нигезе.
1.
МешЬур кешелэрнен, яки халык вэ мвмлвквтлэрнен; гомер итулэрен, тереклек иту равешлврен сейлвгвн гыйлемгэ "тарих гьй-леме" дилер. Тарих вэ аныц бер елеше булган тэрл^емви хвллэр Ивм
Ш
vi /IV
Éf* i
!
Y
iv
)» -
a
g
i
Г
1С
t)
A
£ бе
À? #
J
î
UT
4
«
/IV П£
V£ß ......
jlíSl J) bj*,- Œ J л; I; J} I ¿,t
ill ; III flife
/ Г f •
Типограф}д М--ф. Г. КАРИМОВА. -Оренбургъ.
Я
£
m
ф
;U¿
Oí С
Ф Ш
, -
0
JP í2l
Йв»
Щ
да
щ
m
Л if
■ ■KV" <» \ &
\ if
il -f. •
II
KVJ
fil
11 Щ
m rk
m
T
V
I
"С-*
ïffcfr.
' <3=3
m
V R
^ ^^ ^^^ ^^
m W
нэсел-нэсвб гыйлемнеренен, файдасы чиксез икэнлеген игътибарлы Ьем уткен кузле булган галимнернен, Ьичберсе инкяр итмес.
Меккэи меквррэме, Мвдинеи менеувере, Мерв, ИсбаЬан, Хвлэб, КаЬире шеЬерлере хакында аерым-аерым тарихлар язылуы ве Бвгъдад иле Димешкъ шеЬерлеренец Иерберсе хакында алтмыш Ьем ящтмешлеп ящльд[том] тарих китаплары язылуы, изге сахабалар-нын, ве сахабаларны куручелер, башка галим Ием укымышлылар-нын, тормышлары буенча хисапсыз куп есерлер ия^ат ителуе, еЬле Исламда бу феннен, никадер могътебер булганлыгына делил.
Меселманнар естене килген мешекать ве мегълум вакыйгалар себепле сансыз есерлер, Ием бу щемледен куп тарих китаплары юк ителсе де, буген де Иаман йезлер ве мецнер иле мондый газиз несхелер денья йезенде исен булуы хейран калырлык.
2.
Бу мемлекетте булган халыкларныц ин, еувелгелере, безнен, баба-ларыбыз борынгы терки ве болгар л ар булган хелде, узлерене ба-гышланган тарих л ары безде булмаганы кебек, галимнере хакында да есерлер булмавы аянычлы бер хел.
Герче 559 Ьияфи /1164 милади елда вафат булган Ягъкуб бине Ногман ел-Болгари диген бер галим безнен, Болгар шеЬере ве ха-лыклары хакында зур бер тарих язганлыгы билгеле булса да, бу та-рихтан безге Ьичбер хебер ве исем беленмеде. Шулай ук, аннан элек, ягъни Иияфи 310/милади 922 елда/ Бегъдадтан Болгарга илче булып килген я^емегать эченде булган гареп галимнереннен Эбул-Габбас Эхмед бине Фезлан исемле мешЬур затнын, ошбу Болгар сефере хакында язган сеяхетнамесе булуы билгеле. Хетта ки "Иктифаэл - конугъ" авторы Ибне Фезланнын, ошбу есере хакында "алман телене булган терщемесе белен берабер Фрайн исемле бер галимнен, тырышлыгы нетил^есенде 1823 елда Петербург шеИеренде басылды" дип язса да, бу есер хакында мегълумат алырга иреше алмадык. Петербург ве Кронштадт шеЬерлеренде булган дусларга кат-кат мерея^егать итуебез, хетта ки кайбер Шерыкне ейренуче га-лимнерге язган хатларыбыз - барысы да нетил^есез калды.
Кыскасы, ошбу урында мемлекет тезеп, шеЬерлер корып, сеуделер йертеп, меденият таратып, деньяга олуг хезметлер иткен бабаларыбызнын, (борынгы теркилернец) хеллере безлерге карацгы булып калган кебек, араларында булган мешИур адемнере ве таныл-ган галимнере де билгесез калган. Шекерлер булсын ки, рус язучы-лары узлеренен, несел ве кабилелерене тиешле тарихларны язганда, читлетеп Ием кыскалык иле булса да, безнен, ата ве бабаларыбыз булган болгар, хезер, кыпчак халыкларын да телге алып уткен бул-ганнар. Булдырырдай кешелернен, ошбу рус есерлереннен фай дал а-нып бер тарих китабы язулары безнен, ечен беренче дерещеде тиешле эш булса кирек.
Ерак бабаларыбыз хеллере хакында милли есерлер булмаган кебек, бабаларыбыз естене килген татарлар (татарлар да безнен, бабаларыбыз кеби терки халык) ехваленнен ве алардан чыккан га-лимнер хакында кулыбызда ачык мегълуматыбыз юк.
Казан шэЬэре Русия двулэте тарафыннан алынган кендэ (чэршембе) кен, 23 шэувэл, 909 нчы Ьилфи (2 октябрь, 1552 мила-ди елда) Казан ханлыгы деньяда бетенлвй булмаган мисалында калган. Бу вакытта меселманнан всэр калмаган кеби, гыйлем я^эЬэтенчэ булган эсэрлэреннэн дэ хэбэр калмаган. Моннан сон, Ка-занда да вэ тирэ-як авылларда булган зур янгыннар, бугенге кендэ Оренбург Ьэм Уфа вилайэтлвреннэн булган урыннарда берникадвр вакыт дэвам иткэн Сэед ^эгъфэр1 Ьэм Алдар2 вакыйгалары, шулай ук Килмэк абыз (хафиз), Акай, Йосыф вакыйгалары3, мулла Габ-дулла бине Мэезкилде илэ БатыршаЬ Гали углынын,'1 яулары, И дел буенда булган мэмлэкэтлэрдэ мэшЬур Пугачев5 вакыйгалары меселман эсэрлэренен, вэ нэфис китапларынын, юкка чыгуына сэбэп булган.
Юкса Казан ханлыгы л^имерелуеннэн сон, да, аз булса да, берни-кадэр гыйлем эЬеллэре булырга тиеш иде.
Мэгэр Пугачев вакыйгасыннан сон,, бер гасырдан артык вакыт булыр, эЬле Ислам, гадэттэн тыш бер тынычлык вэ рэхэтлектэ го-мер уздырганнар. Бераз нэрсэлэргэ игътибар итмэгэндэ, бу гасырны Гомэр бине Габделгазиз (аца АллаЬынын, ризалыгы булсын) замана-сы белэн чагыштырырга мемкин булыр иде. Инде бу тыныч вэ рэхэт бер заманда безнен, галимнэребез, ошбу миллэт ечен нинди хезмэтлэр иттелэр?! Халкыбыз ечен тарих яздылармы? Яки узебезнен, ана телебезне эдэби тел итэр ечен тырышып, нэху Ьэм са-рыфларны тезеделэрме? Вэ яки яхшы эхлак хакында гузэл эсэрлэр нэшер кылдылармы? Яисэ башка рэвеш илэ гыйлем вэ мэгърифэт сэбэплэрен щицел иту ечен тырыштылармы?!
Без исэ бабаларыбызнын, хезмэт вэ гыйлемдэ булган мэртэбэлэрен инкярь итучелэр булмыйча, мемкин кадэр камиллеклэрен таныту-чыларданбыз. Хэтта ки тен рэхэт лэрен вэ тен йокыларын фи да итеп бу юлларны язып мэшгуль булуыбыз ошбу сэбэп ечен.
"Эдип вэ галимнэре булмаган халык бэхетсез, мэшЬур кешелэрне оныткан халык сакланмас, эдэбияты булмаган халык рухсыз" ди-елгэн суз хэтерлэрдэ.
Шун,а курэ уз халкыбызнын, мэшЬур шэхеслэрен я^ыеп таныту ечен ошбу китапны язарга ният иттем. Болардан башка, кайбер чит мэмлэкэтлэрдэн булып та, бу мэмлэкэткэ килеп йергэн адэмнэрне дэ телгэ алырга булдым. Язылачак затлар исэ узем белгэн кадэр бу-лачак. Юкса АллаЬы Тэгалэнен, деньясы кин, булган кебек ирлэре дэ куптер. Ялгыз бер вилайэт яки бер гасырнын, мэшЬур затларын щыяр ечен безнен, кодрэтебез л^итешмэс. Хэбэрлэрне белмэвебез ар-касында кайбер затлар хакында, элбэттэ, хэллэрен яза алмыйбыз.
Тарих, тэрл^емэи хэллэр язудан асы л максат исэ укучылар ечен дерес бер хакыйкатьне белдеру яисэ дерес бер хакыйкать белдерергэ гайрэт сарыф иту. Шунын, ечен, ин, элек боларга бэйлэнешле булган китаплардан вэ могътэбэр эсэрлэрдэн, мемкин кадэр ж;ыеп ейрэну Ьэм аннан сон; куцелдэн озын Ьэм этрафлы тикшеру кирэклеге мэгълум. Бу исэ, мемкин булган тэкъдирдэ, бер несхэ илэ генэ
1 Сэед Ж;эгъфэр башкорт старшинасы булып, 1662 елда ихтилал чыгарып егерме елдан артык вакыт дэвам иткэн.
2 Алдар да башкорт башлыгы булган.
3 Килмэк абыз, Акай, Йосыф та башкорт халкы арасында зур ихтилал чыгарганнар. Ахырында, 1737 елда эсир алынып, Петербург шэИэренэ ж;ибэрелгэннэр.
4 Бу кешелэр Орски тирэсендэ 1755 елда сугыш чыгарганнар. БатыршаЬ мишэр таифэсеннэн булган. Петербурга ж,ибэрелгэн.
5 МэшИур вакыйга.
канэгать итмичэ, бэлки икенчелэрена куз салу белен була торган хвл. Юкса тарих язмак булып бер ишетквнне вэ колакларга килеп л^итешкэнне, хекем йертмичэ Ьэм тикшермиче кабул иту бетенлей дерес булмас.
Ьич эЬэмияте булмаган нврсэлврге зур эЬэмият биреп яки эЬэмияте булган нврсвлвргэ илтифат итмичэ, алтынны бакыр итергэ вэ бакырны алтын дип курсэтергэ тырышкан кеше гомерен фэкать хыял илэ уздырган булыр.
Хэлбуки, бу китапны язып шегыльлэнгэн вакытымда йез терле каршылыклы фикерлэр илэ куцелем тэшвишле вэ тынычсыз иде. Эгэр дэ икенче ящльд "Местэфадел-эхбар" китабын, шулай ук "Вафийэтел - эсляф"нын, кайбер кисэклэрен исэпкэ алмасак, кузем уцында китап исеменэ лаек булган Ьичбер нэрсэ булмас иде.
Тарих китаплары язганда булган асыл мешкеллек заманалар вэ мэмлэкэтлэрнен, ераклыгы булмыйча, бэлки мерэя^эгать итэрлек китап Ьэм чыганакларнын, юклыгы. Бу исэ тэяфибэ итучелэр ечен мэгълум бер мэсьэлэ.
Бу юнэлештэ ничэ еллардан бирле я^ыеп килгэн мэгълуматларым кубесе, терле кэгазьлэргэ язылган хатлар иде. Безнен, арабызда хат-лар тэртипсез язылуы бер гадэт булганлыктан, бу хатларнын, берсе бер тарафтан вэ икенчесе икенче тарафтан башланып, язылачак кэгазе мэйдан булган хэлдэ читлэренэ чыгарып Ьэм дэ астын ескэ китереп тэ язылган булыр иде. Шулай у к максатка бэйле булмаган гыйбарэлэр, кыш кеннэренен, кичэлэреннэн дэ озын язылганга, максат булган бер юлны укыр ечен тэмам зиЬен ватуга хаж;этле булыр иде.
Мин исэ, нигездэ, югарыда исемнэрен атаган китапларга игъти-бар иттем. Лэкин асыл игътибар итуемнэн тулаем кучеру илэ канэгатьлэнуем ацлашылмасын! Бэлки аларда язылган шэхеслэр хакында мэгълумат алынуы емет ителгэн затларнын, барысына бул-маса да, купчелегенэ мерэж;эгать итеп хатлар яздым. Бэлки дерес бер суз ишетелер дип уйлаган затлардан яцадан тулырак ацлатуларын сорадым. Кыскасы, тэкатем щиткэн кадэр гайрэт итудэн бер вакыт та ялыкмадым. Кулыма алган калэмемне макса-тыма ирешмичэ куймас ечен тиешле эшлэрне ящренэ ящткеругэ каршы тормадым. Лэкин нэтия^э хасил иту АллаЬ бэрэкэте. Кай вакытта ахмак вэ ялкаулар яткан урыннарында хэзинэ табып, тен-кен тырышучылар ачлыктан л^ан бирэлэр. АллаЬы Тэгалэ хэзрэтенен, Ьичкемгэ бирэчэге вэ бурычы юк!..
Фикерлэгэч, тикшергэч уз карашымча ышанычлы булган дэлиллэргэ нигезлэнеп куп вакытта "Местэфадел-эхбар", ягъни шэйхе Мэрщанинен, ихтыяр иткэн сузлэренэ дэ хилафлык иттем. Моннан исэ Мэрл^ани хэзрэтлэренэ кылган хермэтлэребезгэ вэ сак-лаган эдэплэребезгэ зарар килмэс. Тэнкыйть Ьэм хекем-фикер йерту ысулын исэ без анын, эсэрлэрен Ьэм хезмэтлэрен укып ейрэндек.
Мин бу китапны гасырлар вэ еллар утуенэ муафыйк тэртиптэ Ьэм эувэл заманнарда булганнарны алдан сейлэп акрын-акрын соцгыларга таба килдем.
Бу китапны язуда булган авырлыкнын, сэбэбе ни л^эЬэттэн икэнен сейлэдем. Шунын, ечен минем эсэрем яки "Асарем" тулы тугел бер сурэттэ булганын инкярь итэргэ хакым юк. Хэлбуки, ка-
мил всврлэр ил^ат иту минем кебек бер гая^изгв гене тугел, белки деньянын, танылган едиплэре ечен дэ зур тырышлыклар сарыф кы-луны талвп итэ. Узебезне юату ечен бер-ике сузне бу урында иске алсак зарар булмас. Мэсвлвн, 200 нче Ьияфи / 816 нчы милади ел-дан сон; вафат булган Эбу Габдулла Касыйм бине Сэлям (Аца Ал-лаЬынын, рвхмвте булсын) узенен; бер китабын кырык ел вакыт уз-дырып язганлыгын икърар иткэн. 356/967 елда вафат булган Эбелфэраж; Гали бине эл-Хесэен эл-ИсбаЬани (АллаЬ аны ярлыка-сын) илле ел гомер сарыф итеп бер китап язган. 927/1521 елда вафат булган Габдулла Ьатифи "Зафэрнамэ"сенэ кырык ел исраф иткэн, мондыйлар гаять куп. Лэкин мисал ечен болар да я^итэр. Шулай ук Европа галимнэреннэн гадэттэн тыш зирэклеге белэн танылган булган Ньютон, Монтескье кебеклэр кыска гына хезмэтлэр язу ечен еллар сарыф иткэннэр. Ьэркемнен, эсэрен узенэ чагыштыру хэтергэ алынса, бу сузлэрне язуым тиешсез булмас.
Мэмлэкэтебездэ булган галимнэрне туплап китап язуыбызны белгэн вэ ишеткэн затлардан куплэр хатлар илэ Ьэм шулай ук йезебезгэ дэ "безнен, мэмлэкэтебездэ (бер-ике затны исэпкэ алмаган-да) исемнэрен кэгазьгэ язарлык галимнэр булганмы? Ьэрбер имам вэ медэррис яки шэйх Ьэм ишан исеме илэ мэшЬур булганнарны мактауда асыл вэ хакыйкый галимнэргэ золым булмасмы?" дип белдергэннэр иде.
Бу китапны язу максатыбыз Ьэм зиЬенебездэ булган улчэвебез уз миллэтебезгэ укыту Ьэм гыйлем ейрэту илэ, шулай ук эсэр яки вэгазь Ьэм нэсыйхэт белэн хезмэт иткэн шэхеслэрне теркэу, хэллэрен тасвирлаганда, мактаганда яисэ тэнкыйть иткэндэ гадел-лектэн аерылмыйча, белгэнебез кадэренчэ дерес Ьэм тугрысын бэян итудэн гыйбарэт.
Эсэрлэре булса, аларны санау, туган вэ вафат булган елларын, ос-таз Ьэм шэкертлэрен, Ь.б. мондый хэллэрен язып киту безнен, максатыбыз. Кыскасы, без язачак нэрсэлэр рэсми хэллэргэ бэйле. Эмма документаль ышанырлык булмаган яки гыйлеме безгэ тапшырыл-маган нэрсэлэргэ катышудан бар куэтебез белэн сакландык. Мэсэлэн, бер кеше турында язган вакытыбызда "бу зат, АллаЬы Тэгалэнен; дусты, АллаЬы Тэгалэ каршында кадере зур, бу кеше улеклэрне тергезде, тэкъдирлэр белэн идарэ итте, курэзэлек итте" дигэн кебек хикэятлэр язу вазифабызга кермэде.
ЭлхэмдулиллэЬи, балигъ булган кенемнэн бирле барлык зур их-тыяя^ларымны АллаЬы Тэгалэ хэзрэтенен, фэкать узеннэн утенгэн Ьэм ялварган кебек, Рэсуле экрам эфэндебез (СаллаллаЬу галэйЬи вэссэллэм) тарафыннан хэбэр ителмэгэн затларга вэли (АллаЬы Тэгалэнен, дусты) дигэн кебек бер батыр лык кылмадым.
Инде ошбу сузлэрнен, барчасын л^ыеп эйткэннец соцында, болар-ны язуда булган максатыбыз, шулай ук "безнен, мэмлэкэтебездэ галимнэр булганмы?" дип сораучыларга эйтелэчэк я^авабыбыз да бер-кадэр мэгълум булыр. Ягъни, бу китапны язудан асыл максатыбыз уз халкыбызга азмы-купме гыйлем ейрэткэн, кайгы Ьэм хэсрэтлэрен тараткан шэхеслэрне бэян иту. Моннан исэ, хезмэт Ьэм мэшэкатьлэре бэрабэренэ аз булса да бер булек, хезмэт итэчэклэренэ кызыксындыру булыр. Юкса галим дип язачак ке-шелэребезне Эбелвэлид Ибне Решед, Ибне Ризван, Хэлил,
Сейбейвийэ, Звмвхшери кебек меселман галэменнвн беек галимлек исеме иле макталган затлар илэ тицлэштеру максатыбыз тугел. Бэлки, Ьэрникадэр тубэн дэрэя^эдэ булсалар да, онытырга ярамаган исемнэрне язып калдырырга тиеш дип инандым. Кулымнан калэмем тешкэн кенгэ кадэр ошбу максатта торуымны АллаЬы Тэгалэ хэзрэтеннэн емет итэм.
Адэм балаларынын, тереклек итулэренэ сэбэп булган файдалы ачышларны, кирэкле булган Ьенэр вэ сэнгатьлэрне АллаЬы Тэгалэ хэзрэтлэре тырыш затлар ярдэме белэн деньяга чыгарыр.
Мэдэни халыкларда Ьэр нэрсэ узенен, эЬеллэренэ тапшырылган яки Ьэр нэрсэнец узенэ хас эЬеллэре булыр.
Изгелэр дэверендэ, габбаси хэлифэлэр вэ Эндэлес дэулэтлэре дэверендэ меселманнар гэдэттэн тыш бай булган кебек, гыйлем Ьэм мэгърифэттэ дэ ин, зур мэртэбэдэ булганнар. Ченки миллэтлэргэ нисбэт илэ бай лык белэн гыйлем бер-береннэн Ьич аерылмас. Бол ар исэ бер кошньщ ике канаты яки бер кеймэнен, ике ишкэге кебек булыр л ар. Гыйлемнэн башка бай лык, байлыктан башка гыйлем булмас. Ягъни, гыйлемсез миллэт баемас вэ алга китмэс, баемаган миллэт гыйлем ейрэнэ алмас.
Элекке заман меселманнары деньяныц беренче байлары булган кебек, Ьенэр вэ сэнгать елкэлэрендэ булган гайрэт Ьэм тырышлык-лары бик тэ гая^эеп булган. Харап булып яткан туфракларны бак-чал ык иту, тап-такыр булган кырларны игенлеккэ эверелдеру, арыклар белэн телэгэн урыннарына сулар йерту - меселманнарнын, гади эшлэреннэн булган. Юллар ясау, кирэк урыннарга чишмэлэр казып су чыгару, кэрвансарайлар тезу гомуми гадэт булган.
Меселман тауарлары щиЬан йезенэ таралыр, кэрваннары илэ ин, ерак урыннарга йерер, гарэп "сэяхэтчелэре деньянын, бер читеннэн икенче читенэ Ьэрбер халыкныц гореф вэ гадэтлэрен, дин Ьэм тор-мышларын, мэмлэкэтлэренен, географиялэрен язып китерер булганнар.
Ьэр мэхэллэдэ сабыйлар ечен мэктэп, Ьэр шэЬэрдэ урта мэктэплэр, Бэгъдад, Куртуба, Гарната, КаЬирэ, Нисабур, Кират шэЬэрлэрендэ дарелфенуннэр (университетлар) нигезлэнгэн. Бэсра, Бэгъдад шэЬэрлэрендэ булган гыйльми мэщлес (академия)лэрдэ, олуг галимнэр вэ беек эдиплэр щыелып гыйльми эцгэмэлэр корган-нар Ьэм оста чыгышлар вэ нотыклар тотканнар. Гарната, Бэсра, Бэгъдад кетепханэлэренэ я^ыелган китапларнын, хисабы булмаган.
Ахирэт вэ денья ечен кирэк булган фэннэрнен; зур галимнэре меселманнарнын, уз араларында йезлэр вэ мецнэр белэн саналган. Бу галимнэрнен, узлэре менэсэбэтле булган гыйлемнэренэ нисбэтле лэкаб-титуллары да булып, мефэссир (тэфсир галиме) мехэддис (хэдис галиме), легави (тел галиме), сарфый (морфология галиме), нэхуви (синтаксис галиме), фэкыйЬ (фикъЬ галиме), метэкэллим (кэлям галиме), табиб, фэйлэсуф, тарихчы, мантыйкый, меЬэндис (инженер) кебек хермэтле исемнэр белэн бер-береннэн аерылып тор-ганнар.
Болар алдында гыйлем шул дэрэя^эдэ хермэтле булган ки, бер сузне узенен, белгеченнэн ишетер ечен айлар буе сэфэр мэшэкатьлэрен Ьэм мосафирлыкны ихтыяр иткэннэр. Гыйлем вэ мэгърифэте камил булганнарны, бетенлэй башка Ьэм чит халыктан
булса да, Ьаман могътэбер тотканнар. Бэгъдад шеЬеренде мел^уси, саиби, яЬуди, христиан галимнеренен, беек меселман укымышлыла-ры белен янеше утырып гыйльми ецгемелер коруларынын, сэбэбе шул.
Бугенге Ислам галеменен, борынгы меселман медениятенен, дэвамы булуын яки хэзерге меселманнарны вувэлге меселманнарнын, варислары, оныклары икенлеген исбат итерлек делил булуы ин, мешкел месьеледер. Ченки гайрет Ьем тырышлык, шулай ук гыйлем ве мегърифет елкесенде бу ике геруЬ арасында кечкене гене де охшашлык калмаган. Эувелге меселманнар иртегэ де яшеячек кеше мисалында ахирет ечен, во мен, ел торачак кебек денья ечен тьфышкан булсалар, бу замана меселманнары ялкаулык Ьем ваемсызлык йокысына шулкадер чумганнар ки, уяну ихтималы да бик ерак калган.
ЭЬле Ислам бехет дерея^елеренен, беренчесене ирешкеннен сод ни хикмет ечен я^еЬеннем тебене тештелер?! Моца ишарет итунен, де вакыты ящтте. Бу юнелеште кин, ве тирен тикшеручелернен, мегълуматларына куре, меселманнарнын, тубен тешуене ошбулар себеп булган:
1) Аерымлык. АллаЬы Тегале хезрете "АллаЬы Тегаленен, бауына м^ыелышып ябышыгыз да, аерылышмагыз!" дип ферман итеп торган хелде, меселманнар уз араларында булган бердемлек бауларын езеп Ьем кисеп, нефретленеп бер-берсеннен аерылганнар. Бу фирка теге фиркане бидгатьке нисбет иткен, теге фирка исе монысын азгыннар дип санаган. Беланын, зурысы шул ки, мондый яман уйларны дин ве шеригать исеменнен йерткеннер. Ресуле екрам ефендебез (саллаллаЬу галейЬи весселлем) узенен, емметен уз юлына Ьем изге сахабалар (АллаЬ ал ар дан разый булсын) юлына чакырып, шуннан аерылудан кисеткен ве тыйган хелде, меселманнар бу изге емерне ящрене щиткеру ечен узлеренен, гамел Ьем инанулары сахабалар юлына тешу зарур ве бер карыш аерылудан сакланырга фарыз булган хелде, меселманнар Ресуле екрамныц емметен фиркалерге булу ве вак-теяк себеплер белен куплерне бер читке аерып чыгарганнар.
2) Миллет килечегеннен ве миллетке бейле файда Ьем зарарлар-дан хебердар булмаган вегазьчелернен, вегазьлере. Болар исе аять ве хедислерне ялгыш ацлатып, халыкны байлыктан нефретлендергеннер. Монын, нетия^есе буларак еЬле Ислам кесеп ве Ьенер, сеуде Ьем сенгатьлерден туктаганнар. Кулларыннан байлык киткен, башкалар ярдемене мохтая^ булып калганнар. Табигый, ка-раклык ве талашу арткан. Юллар кисе л ген, керваннар тукталган. Байлык беткеч гыйлемлек уз-узеннен сунеп, меселманнар белен хушлашкан.
3) Тубен я^анлылар ве ялганчылар пейда булу. Болар аркасында меузугълы [проблемалы] хедислер кубейде, тефсир китаплары Бени Исраил кыйссалары белен тулды.
4) Менесебете булмаган кешелер гыйлемнен мегълумат бирулере. Болар тарафыннан аять Ьем хедислер ялгыш Ьем хата тефсир кы-лынганнар. Ьенер ве сенгатьлер, шеригатьке хилаф дип ацлаты л ганнар.
5) Арасту ве Эфлетун фелсефелере пакь шеригатьке кушылып китуе. Монын, аркасында ысуле игътикадат (инану ысуллары), Ис-
лам нигезлэре юнан-грек философлары терминнары белен ейретеле башлаган.
6) Гыйлемнер ейрету Ьем укыту елкесенде гадеттен тыш башлан-гыч елешлере белен гене шегыльлену. Шекертлер исе, ун-унбиш еллар узлеренен, уку вакытларын башлангыч мейданында ейленеп уткерерге мея^бур булганнар. Ве бу себептен максатларын куруден Ьем осталыкка ирешуден мехрум калганнар. Исламнын, артта калу ына моннан башка себеплер де куп булган. Кует л е язучылар без бу урында ишаре иткен мадделернен, Ьерберсе хакында томнар тулы китаплар язырлык.
Везде беркадер дерес китапларын курген, биш-ун том микъда-рындагы китапларга ия булучылардан кайбер адемнер узлерен га-лим ве меселман шеригатене хезмет итуче дип ышаналар. Мондый ышанунын, тиешсез нерсе икенлеген аз булса да белдеру ечен уткен булекне яздык.
Кайбер дерес китапларыньщ естеме Ьем кушымталарыннан, ос-тазларыннан ишеткен ысул белен укыту, галим булу ечен щитмеген кебек, кайбер шехеслернен; есерлерен узенде булдыру да шеригать хадиме исемен алырга ящтерлек булмас. Белки хадим булу ечен ин; газиз гомер ве вакытларны корбан иту Ьем ин, леззетле телеклерне фида кылу, ишеткен авыр сузлерге сабырлы булу, кене-тене элгерелернен, есерлерен тикшереп, Ьаман укуда булып, килесе буыннарга йе телден, йе язып гыйлем ейрету юлында булу кирек.
Узебезнен, меселман гыйлемнеренде булган хезметлеребезнен, дерел^есен ачык белу ечен Европа галимнеренен, тырышлыклары иле чагыштыру ящтер. Европа галимнеренен, деньяви гыйлемнерге булган хезметлере белен тугел, белки безнен, шергый гый-лемнеребезге булган хезметлере бик те гая^ееп. Меселен, меселманнарнын, ин, кыймметле несхелерен кулларыннан чыгарган хелде, европалылар меселман есерлерен я^ыйганнар.
Без исе, уз мемлекетебезде булган меселман галимнере иле Европа галимнере арасында булган гайрет ве тырышлыкларын улчеучелерге белки ярдем булыр дип елеге мегълуматны яздык. Ьеркем узенец вея^дан ве инсафына кайтып, бер терле хекем йертер.
Ризаэтдин бине Фэхретдин.
("Асарь", 1 я^езъэ. Казан, 1900 ел).
Резюме
Читателям журнала предлагается в сокращенном варианте предисловие из книги "Асар" историка, педагога, религиозного и общественно-политического деятеля Р.Фахретдинова. В этом фундаментальном труде биобиблиографичекого характера, выполненном в классических восточных традициях, представлены сведения о выдающихся тюрко-татарских деятелях науки, религии, культуры, проживавших на территории Урал о-Поволжья.
