CC BY
5Свидетельства. Мемуары
Эхмэтвэли Мэцгер 1891 елнын, 8 дскабрсндэ Кызылъяр (Петропавловск) шэЬэрендэ, ишле гаилэдэ 13 нче Ьэм соцгы бала булып деньяга килэ. Бирегэ Арча тебэге, Мэцгэр авылыниан кучеп килгэм этисе Мехэммэтж,ан ИбраЬим укымышлы кеше була, зур сэудэ белэн шегыльлэнэ.
Эхмэтвэли алты яшеннэн мэдрэ-сэдэ белем ала. 1909 слда узеннэн 14 яшькэ олы Хэлил абыйсы белэн уз эшлэ-рен башлап ж,ибэрэлэр: чит иллэргэ ж,ибэ-ру ечен тире, йон, чэй ж,ыялар.
* Сафия Имре. Эгием. Казан, 1994. Торекчадан Ф.Бичури Ьам Д.Гыйсметдин тэр*емэсе. Кыскача биографик белешма шушы китапка таянып бирелде.
"Халкымныц тарихы белэн кызыксынганга, куцелемдэ ха-тирэлэр, кулымда документлар сакладым... "
1925 слда ул Владивосток аша Манжуриягэ китэ, анда ойлэиэ. Кытайда яшэп, сэудэ белэн шегыльлэнуен дэвам итэ.
1938 елда хатыны Гайшэ хапым (чыгышы буснча Казан губсрнасы, Саба-баш авмлыннам) Ьэм бсрдэнбср баласы -кызы Сафия белэн Германиягэ кучен китэ. 1939 елда алар Теркиягэ, Истанбул шэЬэ-ренэ килеп урнашалар.
Эхмэтвэли Мэцгэр - Теркиянен, машина твэслешеи оештыру Ьэм устеругэ зур елеш керткэн шэхес. Баштарак ул чит ил фирмалары ("Мерседес-Бенц", "Роберт Бош") белэн эшберлеге алып бара, 70 нче елларда ике шэхеи фирмасын оештыра.
Ярдэмчел, дврес сузле бу шэхес бик кун шэкертлэрне укытып кеше итэ, 50 нче елларда Кытайдан Твркияга кучеп килгэн мвЬаж,ир татар гаилэлэрен эш белэн тээмин иту максатын да куздэ то-тып, Силиври шэЬэрчеге янында бер ферма да сатын ала. Сэудэ эшмэкэрлеге Ьэм кэсэбэдэн тыш, Торкиядэ яшэуче татар-
Э.Мангар кызы Сафия Ьэм хатыны Гайшэ ханым белен
ларныц мэдэни тормышында да актив кат-паша. 1970-1980 елларда Истанбулда (берара Анкарада) чыгып барган "Казан" журналыныц бетен матди чыгымнарын ул кутэрэ. Бер ук вакытта элеге журнал битлэрендэ узенец хатирэи язмаларын да бастыра. Журналыбызныц бу санында шу-ларныц икесен тэкъдим итэбез.
Эхмэтвэли Мэцгэр соцгы кененэ кадэр илгэ кире кайту емете белэн яши. Ватаиы Ьэм халкы язмышына Ьичбер за-ман битараф булмаган бу шэхес 1978 ел-ныц 10 ноябрендэ двнья куя.
"Имтиязлы1 бохаралылар"
Казан ханлыгы, Мескэу басып алуына дучар булганга кадэр, Теркестан белен керваннар ярдемендэ зур сеудэ алып бара иде. У л чорда теркестанлылар меселман булмаганнарны уз елкэлэрене якын китермэгэн-нер. Шул сэбэпле, Мескэу кенезлеге, уз менфегатьлере ечен эшлету макса-ты белэн, меселманнар арасыннан сайлап алган кешелерен махсус мектеп-лэрдэ укытып, Теркестанга кертерге тырышкан. Казан ханлыгы ящме-релгеннэн сон, исэ тагын да кубрэк кеше хэзерлэп озаткан. Казан ханлыгы экимерелгэч, терле тарафка таралган, качып киткэн татар сэудэгэрлэре (кэрваннары белэн) Теркестан, Казахстан Ьэм Кытай белэн тауар алмашу эшенэ керешкэннэр. (Бу турыда Вамберинын, "Теркестан сэяхэтнамэсе"н укырга тэкъдим итэм. Вамбери, шэрекъ теллэре белгече булуы белэн бергэ, яЬуд булганга курэ сеннэтле иде Ьэм узен меселман дип таныта ала иде).
Казанлылар Теркестан белэн (кэрван юлы аша) зур масштабта сэудэ алып баруларыннан тыш, дин ейрэну ечен бирегэ, бигрэк тэ Бохарага, шэкертлерен щибэрэлэр иде. Бу шэкертлэрнен кубесе анда ейлэнеп теплэ-неп калганнар Ьэм Казан сэудэгэрлэренен, ышанычлы вэкиллэре булган-нар. Y3 сэяси максатларын куздэ тотып, рус хекумэте дэ Казан теркилэре арасына агентларын керте.
^ имтияз - башкалардан естен булып аерылыл тору. "Казан", Истанбул, 1971, № 4, 3-6 битлэр.
Теркестанлылар сенни (ханефи) мэзЬэбенэ2 бэйле булганга, иранлы-ларга дошман иделар. Шуца курэ ул вакытларда иран мвдэниятеннан фай-даланмыйлар иде. Гарэп-ислам мэдэниятеннэн дэ хэбэрдар тугел иделер. Шулай итеп, ул заманнарда бердэнбер зур мэдэният Ьэм гыйлем (китапханв) мэркэзе Бохара булган. Ислам елквларендэ еч урын "Шэриф'"' дип атала иде: Кодус-у Шэриф, Шам-ы Шэриф Ьэм Бохара-и Шэриф. Боха-ранын, "бэхетсезлеге" Эфганстан Ьэм Ьиндстан белэн дини бэйлэнешкэ кергэн булуында иде. Ченки югарыда санап утелгэн влкэлэрдэ гаять фанат бер дини караш урнашкан иде. Э инде гареп-ислам мэдэниятенен, мэрквзе -Багдад иде. Багдад университеты бетен деньяга мэденият учагы булып тор-ган, кенбатышньщ меселман булмаган мемлэкэтлэре да аннан файдалан-ганнар. Гараплар Испания Ьэм Аурупага кадар барын элитен, гарап-ислам мэдэниятен шул ж;ирлэргэ кадар китерганнар. Шулай итеп, хорафаттан арынган ислам дине я^эелэ барган. Э мена Теркестан-Бохара шулардан мэхрум калган иде.
Казанлылар Бохарада узларе ечен укытучыны бик сирэк кене таба алганнар. Бетен мемкинлеклэре - камил гарэпчэ ейрэну булган. Белемнэ-рен бары тик китапханэлэрдэ китаплар укып, язып алып кына арттыра алганнар. Казанга кире кайткач, бар булган белемнэрен эйлэне-тирэлэренэ таратканнар.
Теркестанлылар Русиядан килган шэкерт Ьэм саудагарлар арасында рус агентлары булуын белеп алгач, ныклы тикшеру уткареп, агентларны хекемга тарталар. Нэтиж;эдэ бу кешелар Теркестаннан серелганнар. XVII гасыр ахырында серелганнарне Маскау хекумэте, гаскарилектан Ьэм ясак-тан азат итеп, Тобол елкэсендэге уцдырышлы туфраклы щирлэргэ урнаш-тырган, йорт, терлек-туар И.б. биргэн. Болар яшаган ж;ир - Тобол елкасе тирэсендэге Темэн, Тары Ьам Тобол еязлэре булган. Алар узлэрен татар дип атап йертканнар, уку-укыту татарча алып барылган мактап-мэдрасалар ачканнар.
Русияда аларны "почетные бухарцы" - "имтиязлы бохаралылар" дип атаганнар Ьам еч елешкэ булеп караганнар: теманлеклар, тарылыклар 1гэм тоболлыклар. Табигый ки, алар Казахстан, Л^идесу, Семипулат Ьэм Томск елкэлэрендэ дэ таралганнар.
Болардан алдынгы карашлыларнын, башында торучы Мирза Аплин дигэн кеше (русларныц кешесе) бар иде. Араларында аеруча Айтикиннар, Селаймановлар, Чинбаевлар, Бохараевлар, Карамшаковлар, Колмэмэтовла-р, Мэршэновлар, Сэйдуковлар 1г.б. танылганнар иде. XVII гасыр ахырла-рында Маскау хекумате, кытайлар белэн дипломатик Ьэм сэудэ килешуе тезу ечен, Мирза Аплин щитэкчелегендэ бер комиссия тезеп Кытайга щибэрэ. Бу комиссиянен, нинди нэтии^элэр белэн эйлэнеп кайтуы билгеле. Тик безнец темага кагылышы булмаганга, аца ж,ентеклэп тукталып тор-мыйбыз. (Кытайлар белэн тезелгэн килешулэр Ьэм узара бэйлэнешлэр ту-рында киц мэгълумат Муравьев-Амурскийньщ "Кытай Ьэм Русия менэ-сэбэтлэре тарихы" дигэн китабында бар).
"Имтиязлы бохаралылар" нэселеннэн мэшИур галим Рэшит казый ИбраЬимов Ьэм Кызылъярда (Петропавловск) мэдрэсэ оештырган Хэбир медэррис (фамилиясе хэтеремдэ калмаган) кебек дин Ьэм гыйлем иялэре ж;итешкэн. МэшЬур Ураз Ьэм Ниязмехэммэт Селаймановлар да шулар исэ-беннэн. Болар арасында Рэхмэтулла Янгураз Ьэм ЭКиЬангир Абызгилдин дэ бар. Рэшит казый ИбраЬимов югарыда телгэ алынган Хэбир медэрристэ укыган. (Моца караган мэгълумат Рэшит казыйнын, "Тэрж;емэи халем яки башыма килгэннэр" исемле эсэрендэ бар). Хэбир медэррис мэдрэсэсендэ торып укырга, дин гыйлемнэрен ейрэнергэ 100 гэ якын шэкерт килэ иде. Боларньщ 90% ы казах кардэшлэребез була иде. Хэбир медэрриснен, вафа-
2 мазЬвб - дин юналеше.
3 шариф - затлы, шеИрэтле, херматке лаек.
тыннан соц, мэдрэсэ эшен девам иттергэн Хеснетдин Галээтдин, Динмехем-мет Ь.б.лар гаэцееп эшчэн, миллиятче Ьэм намуслы иделэр, миллеткэ зур хезмэт иттелэр.
•к -к -к
Казаннан Троицк шэЬэренэ кучей киткен бертуган Яушевлер, Теркестан белен сеудэне кицэйту максатыннан чыгып, 1828 елда Ташкен-тта оч катлы зур гомумсатыш кибете ачалар. Бу кибеттэ торкестанлылар очен (бигрек те авыл кешелерене) ботен кирэк-ярак тауарлар була. Авыл кешелеренэ аз процентлы, озын сроклы кредитлар ачкан бертуган Яушевлер ботен Торкестанда мешЬур булганнар. Аларныц Урал итегендеге Троицк, Чилебе, Кустанай шеЬэрлэрендэ де бу тердеге кибетлере булган. Бу фирма хетта оешуына 100 ел тулган юбилей конен де билгелеп уте.
1872 елда руслар Ташкентны басып алгач, биреге Казан торкилерен кертмегеннер, хетта булганнарын да чыгара башлаганнар. Бу елларда Таш-кентка рус кенезе Константин билгеленген була. Башка идаречелер де бу-луга карамастан, теп идарече ул була. Великий кенез Константин щицел акыллы, уйсыз бер адем булганга, халык арасында "тиле Константин" бу-ларак таныла.
Бертуган Яушевлернец берсе - Шериф агай, Ташкентка Мэскэуден матур тавышлы чеген кызларын, оркестр лары белен бергэ китертеп (ул ва-кытта башка транспорт булмаганга, керван юлы белен китерткен), уз вил-ласында кичелер оештыра Ьэм шулай итеп, Великий кенез Константинны уз кулына тешере. Аны угетлеп, ботен Яушевлэр гаилесен, ике бертуган Сутушев Ьэм ике бертуган Уразаевларны, ботен доньяга танылган алман Герган Гейни транспорт ширкетенец Теркестандагы генераль директоры Хесеен Бурнашевны, Троицкида яшэген 50 ге якын татар гаилесен де "имтиязлы бохаралылар" катламына кертерге, ясак Ьэм гаскери хезмэттэн азат итерге кундере. Шулай итеп, бу кешелер, Русия эченде яшеселер де, "имтиязлы бохаралылар" булып, ботен гаилелере белэн берге ясаклардан Ьэм гаскэрилектэн азат булып яшилэр.
Менэ шундый мемкинлеклэргэ ирешкэннэн соц, Яушевлэр йон, тире, мамык эшкэрту, май Ьэм сабын ж;итештеру буенча зур фабрикалар ачалар. Тегерменнэре очен бодайны да Теркестан щирлерендэ устеругэ ирешэ-лэр. МавараэннэЬердэ (Амудэрья-Сырдэрья) 8 ж;ирдэ узенчэлекле пар ма-шиналары белен эшли торган сугару л^айланмалары корып, йезлэрчэ км" мэйданны сугаралар. Болардан урнэк алган "Русско-китайский банк" (соцыннан "Русско-азиатский банк") та бу тердэге сугару ждйланмалары тези. 1911 елда барлыкка килген 70 сугару корылмасыныц 54 енэ шул ва-кытларда Русиянец иц бай фирмаларыннан саналган Стахеевлар Ьэм 16 сына Яушевлер хуя^а иде.
1911 елда Ташкентта булган вакытымда, бу корылмаларны куреп хейран калган идем. Югарыда санап кителгэннэрдэн тыш эле "Американский" дип аталган кунакханэ дэ Яушевлернеке иде (модире Сутушев була). Ташкентта >кирле халыкныц зур кибетлэре юк иде. Эрмэн Вадаевларныц бер зур кибетлере булса да, ул да Яушевнекеннен купкэ кайтыш иде.
Яушевлэр мэдэни-иж;тимагый елкэдэ куп эшлэр башкарып, халык-ка зур ярдэм курсэттелер. Торкестанда берниче ж;ирдэ ысулы ж;эдит укыту системасы белен башлангыч Ьем урта мэктэплэр ачтылар. 1917 елда зур бер матбага оештырып, ж;ирле халык телендэ "Олуг Теркестан" исемле конлек гэзит нэшер ите башладылар. Баш мохеррир итеп, Оренбургныц мэшЬур "Вакыт" гэзите хезмэткэрлэреннэн булган Кэбир Бэкерне чакырып китер-делэр.
"Имтиязлы бохаралылар"ныц Бохарадан Русиягэ кире кайтулары XX гасырныц башына кадер девам иткэн, иц зур кучеш исэ XVIII гасырда булган. Болар узлэрен татар дип атап йертэлэр Ьэм асылда казанлы иделер.
Сталин ввхшотлореннан бер мисал*
1922 елда Татарстанда булган
ачлык афете турында белгэннэрем *
1922 елныц сентябрь ахырларында Харбин (Кытай) шэЬэренэ ачы-гучыларга ярдэм щыю ечен Советлар Берлегеннен бер делегация килде. Бу делегациянец башында олпат кыяфатле, мэгълуматлы бер шэхес булган Азернин дигвн кеше тора иде. Болар Харбинда ике айга якын тордылар, Татарстанда чыккан ачлыктан коткару очен ярдам тупладылар. Харбинда-гы терле ж,эмгыятьлэр бу эшкэ телэн тартылдылар. Бигрек тэ "Манясурияне ейрэну оешмасы" актив катнашты.
Курсэтелгэннврдэн тыш, Итингон (тире тун фирмасы) да афэткэ ду-чар булган ул кешелэргв ярдэм итэргэ карар бирде. Бу елларда Итингон фирмасыныц биредэге вэкиле Шлезингер исемле бер кеше иде. Ул, ярдэм туплау делегациясенэ куячак бер шарты Совет даирэлэре тарафыннан кабул ителгэн очракта, 100000 пот бодай бирэчэген белдерде. Итингон фирмасынын, шарты - узлэре совет Русиясеннэн качып киткэндэ калдырырга мэя^бур булган бер секретарь ханымны азат итудэн гыйбарэт иде. Бу ва-кыйга болай булган. Итингон фирмасы Русиядэн киткэндэ, болар меЬим документларын, терле язуларын бер секретарь ханымга калдыралар. Ха-ным исэ, бу документларныц советлар тарафыннан месадэрэ (конфискация) ителэчэген белгэнгэ, уз еенец туалетында бетен язулы кэгазьлэрне вак-вак ерткалап, унитазга тешереп юк итэргэ тотына. Шул вакытта ейгэ рэсми кешелэр килеп керэлэр, хатынга чыгарга кушалар. Ханым боларныц талэ-плэренэ щавап бирмичэ, документларны юк итуен дэвам итэ. Нэтия^эдэ, рэсми кешелэр ишекне ватсалар да, документларны кулга тешерэ алмый-лар. Секретарь ханымны, гаеплэу ечен дэлиллэр булмавына да карамастан, 15 елга термэгэ ябалар. Итингон фирмасыныц Харбиндагы вэкиле Шлезингер менэ шул ханымньщ азат ителеп, Америкага кучеп китуенэ рехсэт би-релуне шарт итеп куйган иде. Совет даирэлэре бу талэпкэ ацлаешлы илти-фат курсэттелэр. Шлезингер, Советлар Союзына барып, тиешле рэсмият-лэрне ж;иренэ ж;иткерде. Шуннан соц Итингон фирмасы Канада аша 100000 пот бодай я^ибэрде. Итингон - Америка фирмасы була торып, ни ечен бо-дайны Канададан ящбэргэн, дигэн бер сорау туарга мемкин. У л чорда АКШ эле Советлар Берлеген рэсми рэвештэ танымый иде.
Совет Русиясенэ шул ук елда Маккормик исемле тагын бер амери-кан фирмасы 100000 пот бодай эдибэрде. Ул Америка фирмасы булганга, Русия белэн турыдан-туры сэудэ менэсэбэтлэренэ керэ алмый иде. Шуца курэ, Тензин шэИэрендэ "Вильгельм унд Матхаус" исемле яца бер фирма корып, революциягэ кадэрге чордан кулларында калган "Маслодельный ар-тель"нец заказларын сата башлады.
Бу "Вильгельм унд Матхаус" фирмасыныц генераль директоры -Маккормикныц Канада булеге тарафыннан билгелэнгэн мистер Адвель иде. Ул бетен фирмаларныц хисапларын контроль астында тотты. Ягъни бу фирма бер министрлык тибында вазифа ути иде, э бэлки аннан да югары-рак дэрэж;эдэге бер ширкэт иде. Банкларныц хисаплары да бу ширкэтнец контролендэ иде. Ширкэт оешмаларында монголчадан алып кытайчага кадэр терле теллэр белгэн персоналлар эшли иде. Бу фирма, экспортка дигэн малларны тикшерудэн уткэреп, аларга сертификат бирэ ала торган учреждениелэргэ дэ хуж;а иде. Менэ шул зур ширкэтнец генераль директоры мистер Адвель, Советлар белэн контракт тезеп, Русиягэ 100000 пот бодай щибэрде.
*
"Казан", Истанбул, 1980, № 17. 18-21 битлар.
Югарыда курсэтеп утелген ширкэтлэрдэн тыш, "Английская продуктовая компания" исемле инглиз фирмасы да суыткыч амбарларында ту-планган мецнэрчэ тонна сарык итен Иэм эч маен, Ьэммэсен ачыгучыларга ярдамгэ эциберде. Моннан тыш, ботен чит ил фирмалары, шул исэптэн япон фирмалары да, узара сейлэшеп акча тупладылар Ьем ул акчага ашам-лыклар сатып алдылар. Бу ашамлыкларны тояп, hep кон диярлек бер поезд Русияге китеп тора иде.
Бу чорда АКШ хекумете де кул кушырып тормады. Уз ж;итэкче-легенде зур бер группа оештырып, генерал Вильсон Советлар Берлегене китте. Америкалылар торле ж,ирлерде барлыгы 50000 олы кеше Ьем 50000 бала девалана алырлык хастаханелер тезеделер. Биреде Ьэртерле девалау ысуллары кулланыла иде. Аларда эшлеген шефкать туташлары, докторлар h.6. персоналлар АКШтан, тел белгеннер арасыннан сайлап алып китереле. Генерал Вильсон совет даирелерене ачлыктан улу куркынычы янаган 50000 баланы Америкага я^иберерге тэкъдим итте. Америка осекумэте 50000 ба-ланы карау ечен кирэкле тэрбияче, укытучы, шэфкать туташлары Иэм док-торларны Русия меЬаж;ирлэре арасыннан сайлап алуны куз алдында тотты, ботен чыгымнарны уз естенэ алачак иде. Ул вакытларда рус булмаган ха-лыклар комиссары Сталин бу тэкъдимне кире какты. Куз буяу ечен Сталин бу карарына да хейле катыштырды. Имеш, бу балалар АКШта кяфергэ эйлэнэчэклэр. Б'у сылтауны чын итеп курсету ечен Казан имамы Гатаулла Ба1гаветдиновны кулланды. Ул вакытларда эле Казанда бер дини узек бар иде. Элеге имам Сталин эмере белен: "Бу балаларныц чит щиргэ китеп кяфергэ эйлэнулэрене Караганда, биредэ калып ачтан улулэре динебез куш-канча булыр. Улгэн сабыйлар ата-аналары ечен АллаЬы тэгалэ белэн алар арасында арадашчы булачаклар", - дип, уз исеменнен ацлатырга мэщбур булды. Тэкъдиме кабул ителмегеч, генерал Вильсоннын, кире кайтып киту-дэн башка чарасы калмады.
Тик эшнец гал^ееп ягы да шунда ки: генерал Вильсоннын, 50000 баланы ачлыктан коткарып калу турындагы изге тэкъдимен Сталин кире каккан бер вакытта, совет даирелере, алтын акча тулэп, читтэн 200000 тонна бодай сатып алдылар. Эмма бу юлы америкалылар дицгез юлы белен Советлар берлегене килерге чыккан бодай теяген пароходларнын, юлын кистелэр. Зур тарткалашулардан сон,, бары 1928 елда гына бу бодай Совет-ларга килеп ж;итте.
1922 елда Татарстанда булган ачлык Ьем анын, белэн бэйле чит ил ярдемнэре турында югарыда сейлэнелгеннэр белен чикленэм. Ул ярдемне-рнец тиешле щирлэрене барып житу-м^итмеулере турында белгеннерем шу-лар:
Харбин шэИэреннен лщбэрелген ашамлыкларньщ Ьичбере, кызга-ныч ки, тиешле урынына барып ж;итмэгэн. Бу азык-телек Мэскэугэ щибэр-елгэн Ьэм ул чорда ГПУ рэисе Дзержинскийныц карамагына тапшырылган. У л вакытларда ГПУ да нигездэ литвалылар хезмэт итэ иде. Аларны бик яхшы ашаталар Ьем алтын белен хезмет хакы тулилер иде. Ачлык хекем серген жирдеге балалар исэ, АКШка щибэрелэсе урында Нижний Новгород елкэсенэ озатылалар. Тик анда киткэннэрнец дэ купмесе улеп, купмесе исэн калды - билгеле тугел. Диннец кушуы шулай тормышка ашырыла аламы икэнни?
Югарыда исемнэре телгэ алынган берниче шехес хакында мэгълу-мат Иэм хатирэлэрем:
1922 елда Харбинга ярдэм туплау делегациясенэ житэкче булып килгэн Азернин бу вакыйгалардан соц Кенчыгыш Теркестанга лдибэрелде. Элеге олкэнец ул замандагы идаречесе белэн килешеп, Совет илчелеге ачарга тели иде. Тик бу телегенэ иреше алмады. Азернин Эремчидэ (Кенчыгыш Теркестан) булган вакытында минем белен дэ бэйлэнешкэ кер-де. Бу хакта тулырак мэгълуматны "Теркестан сеяхэте язмаларым" да таба алырсыз. Моннан соц, 1926 елда Азернин бер ел буе Тензин шэЬэрендэ
(Кытай) рус консулы вазифасын утэде. Бер ел утквч, Русиягэ кире кайтты. 1936 елда Сталин тарафыннан юк ителде.
1922 елда АКШтан Советлар Берлегенэ жибэрелгэн ярдом оештыру группасыныц житэкчесе генерал Вильсон белэн 1939 елда Германиядэ та-ныштым. Мица куп мэртэбэлэр ярдэм курсэтте. Вильсонныц хатыны чы-гышы белэн немец иде. Сугыш беткэч, немец гражданнарыныц Теркиягэ керэ алу эшен дэ Вильсон хэл итте. Яше ж;итеп ялга чыкканнан соц, мэм-лэкэте Сан-Франсискода йерэк авыруыннан вафат булды.
Гатаулла БаЬаветдинов Уфада "Галия" мэдрэсэсен тэмамлагач, рус лицеенда укый. Лицейныц соцгы сыйныфында укыганда, гаскэри хезмэткэ алынып, Владивостокка жибэрелэ. Анда офицерлар укытып чыгара торган "Кадетский корпус"ка алына. Бик тэрбияле Ьэм миллиятче бу кеше чыгы-шы белэн Нижгород мишэрлэреннэн иде. Гатаулла бэй белэн Владивосток-та танышкан идем.
Терекчеден Ас и я Рахимова тврэкемвсе
Резюме
Вниманию читателей предлагаются две статьи Ахметвали Менгера из освещавшего татарскую историю и культуру турецкого журнала "Казань", издававшегося в 1970-1980 годах в Стамбуле. Некоторые номера журнала были подарены редакции бывшим редактором "Казани" Наилей Бинарк.
Сам Ахметвали Менгер, будучи крупным предпринимателем и меценатом, в частности, финансировал издание журнала "Казань", в котором помещал свои статьи и воспоминания.
Статья "Почетные бухарцы" турецкого предпринимателя А. Менгера, выходца из России, посвящена его землякам - татарам, поселившимся в Турции, Бухаре, Китае. В ней на примере семьи Яушевых рассказывается о благотворительной деятельности татар-торговцев, принадлежавших к так называемым "почетным бухарцам".
"Почетными бухарцами" называли в России купцов и шакирдов, которые были выдворены из Туркестана за службу в пользу России. В конце XVII в. русское правительство, выделив все необходимое, поселило их на плодородных землях Тобольской губернии. Они также были освобождены от налогов и воинской повинности.
Во второй статье под названием "Пример сталинских зверств" речь идет об организации иностранной помощи голодающим Поволжья. Большое участие в этом приняли "Общество по изучению Маньчжурии" (Харбин), американская фирма "Маккормик", "Английская продуктовая компания" и др.
Американцы были готовы принять 50 ООО голодающих детей. Было подготовлено необходимое количество воспитателей, учителей и медицинского персонала. Но, ссылаясь на опасность превращения детей-мусульман в "неверных", Сталин -Нарком по делам национальностей - отклонил это предложение. Дети были вывезены в Нижегородскую область, дальнейшая судьба их неизвестна.
