CC BY
5ГИбраЪимов исемендеге Тел, вдэбият Ьем свнгать инсти-. тутыныц кулъязмалар, фэнни Ьэм архив фонды булегенде кызыклы кульязма эсэр саклана. Чыганак Лени-ногорск районы Керкэле авьшында 1993 елда археографик экспедиция вакытын-да галим Марсель Эхметзканов тара-фыннан табылган.
Эсернен авторы Ьвм исеме курсэтел-мэгэн, лэкин тикшеренулерден чы-гьш, аньщ Габдерэхим Утыз Именинеке иквнен ачык эйтергв була.
Эчтелеге белен тулаем твнкыйть характерында булган влеге кулъязма-хат шигырь белэн башланып китэ Ьем юлга-юл диярлек Г. Утыз Именинец «Бе хаб эндэр мэкер муши шотр шод» (Йокы эчендэ тычкан хэйлэ белэн деягэ эверелде) поэмасындагы шигъри юл-ларны кабатлый. Шунысьш да вйтергв кирек, куп шигьфьлэрен Г. Утыз Имени бисмилла белен башлап жлбере. Мон-дый башлангыч елеге тенкыйть хатын-да да бар, е кульязмада урын алган мис-раг — «Бе хаб ендер мекер муши шотр шод» — язучыныц яраткан гыйбаресе.
Г. Утыз Имени куп шигырь-поэма-ларында уз-узен кимсетеп курсете Ьем
бу хатта да шулай. Шунысы да кузге таш-лана, Г. Утыз Имени тенкыйтенде, башка поэмаларына хас булганча, замананы суге, аныц бозыкльпына, кешелернец битарафльпына йерэге эрни. Сузлерене делил итеп, фарсы теленде язылган «Меетубат»ны — узе бик хермет иткен имам Раббани хатыннан езек китере. Болар барысы кулъязманын авторы Г. Утыз Имени икенен курсетелер.
Хатта Меслимиге нисбет ителген «Теварихы Болгария» есере кискен тенкыйть утьша элеге. Беетлерден ацлашылганча, «Теварихы Болгария» авторы Г. Утыз Имени белен бер ва-кытта яшеген, аньщ белен таныш булган. Язмасын Г. Утыз Имени кебек ав-торитетлы шехеске биреп, ул аньщ кар-шылыгьша очрый, алай гьша да тугел, Г. Утыз Имени аны тулысы белен юк иге, кулга алырга да ярамый торган нерсе итеп курсетеп, авторга кире кай-тара.
Кулъязмада «Теварихы Болга-рия»нец авторы курсетелми. Без аны Таж;етдин Ялчыголга нисбет итебез. Аньщ «Тарганамеи Болгар» есере де куп уйдырма-легендалардан тора. Меслиминец «Теварихы Бол-
д
гария»сендэ дэ, Т. Ялчыголныц «Таржнамои Болгар» всэренде дв сузгэ-суз диярлек кабатланып килгэн риваятьлэр бар, тарихи фактлар, шэхес-лэр кабатлана. «Товарихы Болгария» дэ Т. Ялчыгол Мослими тэхэллесе* астына
* Твхэллес — адеби псевдоним.
яшеренгэн дип фаразлана. Ьэр ике эсэр дэ тарихи чыганак буларак галимнер та-рафьшнан тискэре бэя алган.
М. И. Эхмат^анов узенец «Татар кулъязма китабы»нда Мослими белой Т. Ялчыголныц бер ук кеше булуьш ис-бат ито. Элеге кулъязма-хат та моны долилли.
ФАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЭБИЯТ:
1. Эхмэтяданов М. Татар кулъязма китабы. - Казан, 2000. - 270 б.
2. Галяутдинов И. «Тарих нама-и Булгар» Таджетдина Ялсыгулова. - Уфа, 1990. - 238 с.
3. Меслими. Тэварихе Болгария. - Казан, 1999. - 100 б.
4. Сокорый Г. Шэм яктьйш. - бфе, 1995. - 94 б.
Кулъязма-хатнын беренче бите. Татарстан Фэннэр академиясе Г. ИбраЪимов исемендэге Тел, эдэбият Ьэм сэнгать институтынын кулъязмалар, фэнни Ьам архив фонды булеге,
39 ф., 4592 сакл. бер.
ИЗ ГЛУБИНЫ СТОЛЕТИИ
Кулъязма-хатньщ татар теленэ тэржемэсе
БисмиллеЬир-ргаменир-р^им.
Элхэмде лиллэЬи раббил-гшемин вэ селамун галэ гыйбадиЬил-лезине истафв.
Куп сэлам кылдык сезгэ, эй мвхтэрэм,
Ихтирамга лаек балаларыц, гаилэц,
Бирдец син бер яхшы китап безлэргэ
Кайгырадыр куцелем начар сузгз.
Укыдык без ул штаты ахырына кадэр
Ацладык куп хата кэм ялгыш бирэсез хэбэр.
Китапныц ялгышы куптер, и гани
Шул сэбэпле кулга алмадык аны
Кире бирдек ул китапны, и могътэбэр
Хаталары чиктэн ашкан — уладыр начар.
Мвгълум булганча, бу мескеннврдэн кызыксынып Ьем утенеп, «Твварихы Болгария»нец дереслеге хакында сорыйсыз. Пекин бу мескен колыгызныц, шундый беек эмергэ керешерга белеме яситмес, ченки дереслек белен ялганны белу, матурлык белен бозыкны белу мактаулы гамел, галим кешеге лаектыр. Эмма шайтаннын (ада АллаЬы легьнате тешсен!) кешелернен куцелене куркыныч салуыннан, хаклыкны бетеруеннен, шулай ук кеферлек китеруенннен саклану ечен, бу рисаленец кайбер шекел ве хатала-рын беян иту, меэмин-меселман ваемсыз Ьем текеббер булмасын ечен зарур булды. Инде Булеклеуче ПадишаЬ АллаЬы Тегаленец ярдеме белен — Аца кайтачакбыз Ьем Анъщ янында урыныбыз — максатка керешем.
Мегълум булганча, изге сехабэлер килеп Болгар еЬеллере меселман булганда табигыйннарнен саны 17 кеше белен гене чикленген булуы газцаптер, ченки Болгар — га-ять беек шеЬер, табигыйннвр анда щ кименде йез кеше булырга кирек, белки мендер. Та-бигыйн дип, ислам хеленде сехабелерне курген кешелерге ейтерлер. Шуныц естене, кайбер табигыйннернен исемнере де ярашлы тугел, егер кяфер заманындагы исемнер булса, ник сехабелер башка исемне кушмаганнар, Мехеммад (ада Ьам анын гаиласене АллаЬы Тэгалэнен хэер догасы Ьем саламе ирешсен!) сехабелернен кяфер вакытындагы яраш-сыз исемнерен тапшап, икенче исем кушты. Эгер бу исемнерне сехабелер кушкан бул-салар, этке кушкан кебек исемнерне ничек кушарлар иде? Хелбуки, дин галимнере ан-дый исемнерне тыйдылар, «Эл-Холяса» Ьем башка китапларда курсетелгенче. Шулай ук Мехеммед (ана Ьем аныц гаилесене АллаЬы Тегаленец хеер догасы Ьем селаме ирешсен!) ярашсыз исемле кешене курса, икенче исем кушар иде, «Эш-Ширгате» ве «Эл-Мефатих»те курсетелгенче.
Шулай ук «Тимер Ташы» иясен* табигыйн дип атау шикле, ченки тэржемеи хел китапларында аньщ соцгы девер кешесе икенлеге курсетеле. Эгер «Тимер Ташы» иясе хенефи мезЬебеннен булса, шафигый мезЬебе белен ж;омгада фетва бируе безге делил булмас, ченки бер месьеледе булса да, мезЬебтен мезЬебке кучу, генаЬ ве херам эш-тер, «Эл-Шйа», «Эл-Меетубат», «Эл-^еваЬир», «Эл-Холяса», «Эл-МеваЬибел-Феттах», «Фетхер-Р^мен» Ьем башкаларда курсетелгенче. Хедислер буенча шелтелеу рехсет ителе, «Эр-Ромуз» Ьем «Фетхел-Кадир»да курсетелгенче. Бас, «Тимер Ташы» иясене бу фетва ничек рехсэт ителгэн булсын, Ьем безге аныц белен гамел кылу ничек тиеш бул-сын?! Уйлап кара!
Шулай ук домганыц дереслегене шеЬер теп шарт тугелдер дию де гажрплернец ггщебе, ул гына да тугел, белки зур хатадыр. Хелбуки, бу «Тимер Ташы» дан кучерелгендер. ШеЬернен шарт булуы «Шерхен-Никайе»де де, хенефи мезЬебендеге межгеЬидлер бер фикердедер. Авылда тиеш тугелдер, белки тулысынча херамдер, «Эл-КуЬестани»да да иске алынган, «Эл-^еваЬир», «Эл-Мозиммат», «Тимер Ташы» Ьем аныц кебек «Эл-Холяса», «К^ыйхан», «Эл-^даять», «Эл-Кодури» Ьем «Эз-Земакый», «Эт-Техфет» Ьем башка исепсез-хисапсыз китапларга нигезлене. Эгер авылда ж;омганыц дереслегене ри-ваять табылса, ул бик сирек очрый торганнардандыр Ьем тыелгандыр. Аныц белен гамел херамдер, «Эл-ИшбаЬ», «Эл-Холяса» Ьем «Эл-Мев^шбел-Фэттах», «Фетхер-Р^мен» Ьем башкаларда курсетелгенче. Ьем де «шеЬер шарт тугел», дип «Кадия» гыйбаресенде делил
* Ягъни, авторын (бщедэ Ьем алга таба кереш макале авторлары ацлатмалары).
БЕР КУЛЪЯЗМА ЭЗЕННЭН...
Кулъязма-хатныц соцгы бите. Татарстан Фаннэр академиясе Г. Ибра1шмов исемендэге Тел, едэбият Ьем сангать институтынын кулъязмалар, фанни 1юм архив фонды булеге,
39 ф., 4592 сакл. бер.
эзлидер. «Хадими» Ьем «Эл-Василе»де курсетелгенче, «Кания» сахибе могътезилдер*, шуца куре аныц сузе да делил була алмый.
Шулай ук шэЬэрнец ждмигъ мэчетендэ гена ж;омга укылырга Ьэм йезне кенчыгышка бору рвхсвт ителэ дигэн хэдисне билгесез сэхабэ сузе дип эйтв. Ьич юк, ул билгесез сэхабв сузе тугелдер, в белки Гали хэзрэт сузедер, «Эл-Кари» Ьем башкаларда курсетелгенче. Ысул китапларыннан куренгэнчэ, сэхабенен билгеле булуы шарт тугелдер.
Шулай ук «Ля зкомгата илех» диген хедис алты китапта юк диелген, ул китаплар шу-лардыр, диелген. Бу — шулай ук дерес тугелдер, ченки «Алты китап» дип дин галимнере Ьем хедис белгечлэре арасында мешЬурдер, болар: «Сахихы Бохари», «Сахихы Меслим», «Сенэне Эби Дауд», Тирмизи, Нисаи, Ибне Мазка эл-К^вини», «^снел-хэсыйн», «Эл-Миркат» Ьем башкаларда ейтелгэнче. Димек, бу рисаленен «алты китап шулардыр» диюенец хатасы мегьлум булды. Бу хедиснен алты китапта юклыгы, бетенлей юклыгына делил тугел, ченки хэдис китаплары куп, башка хэдис китабында булыр. Эгэр бу хэдиснец
* Могътэзип — Исламньщ беренче гасырларында барпыкка килгвн дини секта эгъзасы. Бу секта урта гасырлар-да юк ителв.
ИЗ ГЛУБИНЫ СТОЛЕТИЙ
нигезе булмаса, имам Эгъзвм хвзрвте ул хвдис белен делил эзлемес иде, фарыз булган жомганы ве дехи, «юк хедисне бар диген, ялганлаган», дип ейтер. Бес, меселманнар има-мын кабэхэт сузлэр белэн сугу, хурлау ярыймы?
Шулай ук «Тимер Ташы» иясенец имам Шафигый мэзЬэбе белэн, еч кеше белэн жомга укырга фэтва бирде диюе хатадыр, ченки, шафигый мэзЬэбендэ, жомгада кырык кеше булуы шарттыр, эгер кырыктан ким булса, жомга намазы дерес тугелдер. Ул кырык кешенен барчасыньщ да галим кеше булуы шартгыр, «Мохтасар шерхе Легьнияте» Ьем башкаларда курсетелгенче.
Шулай ук «Деррел-асар» шэрехендэ имам Эгъзам хата кылды дию гаять оятсызлык-тыр Ьэм хатадыр, ченки имам Эгъзамнен жомга намазы турында дэлиленен ин кечлесе изге аятьлэрдер, махсус хэдислэрдер, алар галимнэргэ мэгълумдер. Имам Эгъзамнен ха-тасын табу ечен анын узене Караганда кечлерек дин галиме булу кирек. Хетта имам Шафигый да имам Эгъзамны Ьичбер урында хата ясады димеде, белки ейтте: «ФетйЬлер барысы да Эбу Хенифе рехметуллаЬинъщ балалары, ягъни Эбу Хенифе рехметуллаЬинъщ гыйлемлектэ барча межтэЬидлэрнен атасы кебектер, алар балалары кебектер», диде. Шулай ук «Мэетубат»та эйтте: «^ам Эгъзам Мохит дингезе кебектер, калган межтэЬидлэр анын янында тамчы кебектер». Шулай булгач, «Доррел-асар»ны шэрехлэученен имам Эгъзамны хата ясады диюе, сугуе ничек рехсет ителсен?
Мисраг: «Иокы эченде тычкан хейле белен деяге еверелде».
«Деррел-асар»ны шерехлеуче ияручедер, ул гына да тугел, яшерендер, яшерен бозык хвкемендэдер. Димэк, анын сугу сузлэре Ьич кабул итэрлек тугел.
Мэгълум булганча, имам Эгъзамны Ьичбер мэсьэлэдэ, аерым алганда, жомга намазы хакында, Ьичбер галим вэ межгэЬид хата ясады димэде, элек тэ, соныннан да Ьичбер китапта хата кылды дип курсетелмеде. Инде ничек итеп «Деррел-асар» шерехчесене аны сугу рехсет ителсен? «Нинди хесрет ана, Ьем аца ияручеге тагын да нинди хесрет». Шушы шерехчеден башка, имам Эгъзамны суккен, хатасын курсеткен кеше билгеле тугел.
Шулай ук Тэфтазани тэнкыйть итэдер. «КуЬестани»да, «^иЬад» бабында язылган-дыр. «Хэйсу кала, вэ мэ истадэллэ Эбу Хэнифэ фи гайэтиз-зогьфа», ягъни Эбу Хэнифэнен дэлиле гаять зэгыйфь Ьэм начардыр, Ьич эшкэ ярарлык тугелдер, э бэлки имам Эгъзам на-дан, адашкан, гафил, мескен Ьем адгыра, дип язган. Бес, игътибар ит, имамел-меслиминне сугу, хурлау акыллы кешеге лаек булырмы? Кыскасы, бу Тефтазани шулай ук яхшы кеше булмаса кирек, узе галим булса да. Хетта анын кайбер сузе кеферге якын булды, «Шэрхе ФикъЬе экбэр»дэ курсэтелгэнчэ. «Гали эл-Кари» 18 урында Тэфтазанинын иман турындагы сузлэренэ урынлы шелтэлэу белдерэ Ьэм шулай ук Шэмсетдиннен «Эмали» шэрехендэ Ьэм «Ншсайэ» шэрехендэ Тэфтазанины бик каты тэнкыйть итэлэр.
Ьем де, «Деррел-асар» шерехчесе хезрете Ресулне «^аса» авылында жомга намазын укыды дип хебер ите. Бу шулай ук хатадыр. Хваса авыл тугел, белки шеЬердер, «Гали эл-Кари»да Ьем башкаларда курсетелгенче. Биш вакыт намазнын догаларын ташлау сэбэпле Миртимернен Болгарны астын-ескэ китеруе дерес булса, шулай ук хэрам Ьэм зур гонаЬтыр, ченки дога уку, яшерен булса эдэп санала, эгэр кычкырып укылса, хэрамдыр, «Эл-Холяса», «Эл-Мохит», «Эл-Мэслэк», «Эт-Тарикать», «Эр-Ромуз»дэ Ьэм башкаларда курсетелгенче. Эгер бу догалар тежвид белен укылса, шулай ук херамдыр, «Эл-Беззазия», «Эт-Тарикать»тен Ьем башкалардан куренгенче. Бес, едеп ечен меселманнарны утеру, малларын тартып алу ничек дерес булсын.
Шулай ук Миртимернен «б^иэЬил-газыйм» дип ант итуе дэ хэрам була. 6ч жирдэ гвнаЬлыдыр, чонки анын Болгарны хэрап итуе мэгълум тугелдер, эгэр хэрап итмэсэ, ан-тын бозучы булыр, димэк, гвнаЬлы була. Беренчесендэ «иншаллаЬ» димэде, ул еметтер, емет иту шулай ук херамдыр. Берсе меселманнарны, аерым алганда, галимнерне утеру, хатын-^зларны кол кылу ечен ант итте, бу да зур генаЬтыр, ченки болар генаЬлы Ьем улемге лаек тугеллер, аерым алганда, хатыннарны, яшь балаларны утеру Миртимерге ничек рехсэт ителгэн булсын?
Шулай ук Байраш бине Суфины зикре жэЬрия* ияседер дию хатадыр. Зикре жэЬрия хэрам Ьэм генаЬдыр, «Эл-Шйа», «ЗаЬфэт», «Эт-Тарикател-Мехэммэдия», «Эл-Мозиммат», «Эн-Нисаб», «Эбул-Мэкярин», «Эл-Бэризэйди», «Эз-ЗэЬрия», «^занэтел-Меттекыйн» Ьем башка хезметлерде курсетелгенче. Димек, фикер ит, бу Байраш суфи
* Зикре жвЬрия — Алланыц исемен кычкырып иске алу.
БЕР КУЛЪЯЗМА ЭЗЕННЭН...
ничек итеп «Халь» еЬеле була, зикре ж;еЬрия белен, херам эш, генаЬ белен. ФекыйЬлер ейтелер: «Шеригатьке каршы килген hep тарикать дин юлыннан читке тайпыла».
Шулай ук суфилыкны белген кеше калмады, галимнер наданлыкта калды дию ха-тадыр, ченки суфилык некыльдер, е некыльне ташлау галимнерне наданлыкта гаеплеу, галимнерне сугу Ьем хурлаудыр. Бес, бу ничек рехсет ителе. Ьем де, Миртимернец Нугайбек ханга Эхмед Ясевинец каберене тербе корыр ечен хезине биру исрафтыр, ис-раф — херамдыр, ченки каберге бина кылу, бизеу, куп мал сарыф иту херам Ьем генаЬтыр, «Эр-Ромуз», «Эш-Шеригать» Ьем башкаларда курсетелгенче.
Шулай ук Гали Кошчыныц Истанбулга кергенда шеригатьке каршы килеп, ял-ган сейлеве бик гажэптер, ченки ялган бетен диннерде херамдыр, ниче ве ниче ялган-да гаепле булды. ФэкыйЬлэрнец тиешсез «с^ыш-адщу» диюе бу урында дерес тугелдер. Эувел ялганы шулдыр ки, Дауд ефенденец колымын, диде. Икенче, Дагыстанда мине са-тып алды, диде. вченче, Терек Хазкины агулап, алдап, бала итермен дип, тагын ялганчы булды. Дуртенче, мине Куканга сатты, диде. Бишенче, хезмет итерге алып килде, диде. Алтынчы, бу кичеда ясицдем, качтым, диде. Шулай итеп, алты зур ялганга дучар булды. Шулай тиеш булырмы? Хелбуки, Истанбулга керергэ Ьич зарурлык юк иде. Кергенде де Истанбулнын барча халкыныц гомосексуалист икенлеге шеригать белен Гали Кошчыга билгеле булмады. Шунысы мегьлум, каравылчыларныц Гали Кошчыныц сузене ышанып кына аны Истанбулга кертулере бик зур гаж;ептер, бигрек те дошманнарныц камаулары вакытында. Мода акыллы кеше ышанмас.
Шулай ук, Гали Кошчыныц Дауд ефендеге «ющ таралган» диюе де ялгандыр, Ьем де узен кол дип саттыруы имам Малик мезЬебе белен диюе да дерес тугел, ченки азат ке-шене сату Ягъкуб галейЬисселам шеригатеннен башка динде мегьлум тугел. Ялгышлыгы Ьичпшксез. Башка мезЬббке килгенде, хенефилер де бер фикерден херамдер, «Эл-^йа» Ьем башка китапларда курсетелгенче, Ьем генаЬтыр, «Меетубат»та курсетелгенче. Бу за-манда кайбер галимнернец, безнец гамелебез hep мезЬебке туры килсе рехсеттер диюлере бик кабехеттер, ченки кайбер диннерде эт ите, вэ дуцгыз ите, сыер бевеле ве елан ве тыч-кан ите хелелдер Ьем пакьтер. Бес, боларны ашау хенефилерге ничек тиеш булсын?!
Шулай ук Гали Кошчыныц бары тик теш куру себепле еч кешене сабыйлары белен утеруе ничек рехсет ителсен? Шулай ук балалар — сабыйлар, алар сейлеше алмыйлар, белки алар мезкбур ителген булсалар кирек. Мегьлум булганча, гомосексуализм ечен утеру имам Эгъзам мезЬебенде тиеш тугелдер, зур генаЬлардан саналса да. Эгер бер кешенец гомосексуаль гамел кылу шаЬитлар тарафыннан расланса, шелтеленер.
Шулай ук, гает намазын куйдылар, АллаЬы Тегалеге баш имеделер, шуныц ечен Миртимер аларны жинде дию де хатадыр, ченки шартлары булган урында гаетне уку бегьзелер каршында утелерге тиешле, береулер каршында саваптыр, фарыз тугелдер. Шулай ук шартлары булмаган урыннарда уку кабехет Ьем генаЬ булганы ничеме-ниче китапта иске алынадыр. Эшекелекне, бидгатьне кылмаган ечен фетнече булдылар дию ничек тиеш булсын? Ьичшиксез, моны тефсиллеп ацлату озындыр, бу кегазьлерге сый-мас.
Язуым куп, ахырына лдитмэс,
Тэмамын бу кзгазълзр чыдатмас,
Ьам шуныц ечен кубесе кире кагылды,
Ничэ мецнэн беренэ ацлатма бирелде.
Шулай ук Миртимерне жинуче диюе зур хатадыр, ченки бу — яшерен гыйлем, е яше-рен гыйлемне бары тик Хода гына беле. Гает Ьем догаларны укымавы себеп булу каян мегълум булды, генаЬлы булуы яки генаЬсыз булуы себепле де булырга мемкин. Хак Тегале генаЬсыз жвдуче кылса да, кодрете зурдыр Ьем гаделдер: «^маЬы Тегале ни тели шуны эшли, телегенче хекем ите». Шулай ук «^ыс абзарында кара байталны тотып» Ьем башкалар диюе де хата, ченки бер генаЬсыз хайванны атып утеру, ике кисекке булу ничек рехсет ителсен? Хетта дин галимнере хайванныц колагын борудан Ьем сугудан тый-дылар, гарче бик зарарлы булса да. Корбан чалганда уткен пычак белэн чалырга емер кылдылар. Бес, Миртимер тапмадымы бер олуг диварны яки бер кяферне, аларны атып, чиркеу башын херап итерге?
Шулай ук, байтал тешкен я;ир кул булды дию егер дерес булса кызыктыру гына-дыр, ченки генаЬ себепле гадеттен тыш хал кызыктыру гына, могясиза булмас. Хелбуки,
ИЗ ГЛУБИНЫ СТОЛЕТИЙ
бу урын батырлык Ьем тырышлык курсвтэ торган урын тугел, чвнки тырышлык Ьем батырлыкны кяферлвр белэн дин ечен сугыпгга курсвтсэ гене кабул ителэ. Анда да генаЬсыз хайванны утеру рехсэт ителмэс. Асылда, Ьич сугыш кылмаганнар, кяферлэрне утермэгэннэр, лэкин шэригатькэ каршы килен, бер генаЬсыз хайванны Ьэлак иткэннэр. Бес, бу хайван ахирэттэ учен алса кирэк. Дин галимнэре хайван хакы адэм хакыннан мешкелректер, дилер.
Шулай ук тешке ышанып дин ечен сугыпгган баш тарту да газкен, ченки теш гамелге саналмый, теш белен сугыпгган баш тарту рехсет ителмес, хелбуки исламга чакырырга кирэк, эгэр кире каксалар, сугыш кирэк иде.
Шулай ук пэйгамбэр сурэтенэ шайтан керми дию да дерес тугелдер, ченки бу суз кат-гый тугел. Бу мэсьэлэдэ дин галимнэре терле фикердэ тора. Мохэммэд галэйЬиссэлам ту-рында да галимнер терлече фикер ите. Бес, фикер ит, бу эшлер Миртимерге ничек рехсет ителсен, ягъни херам, бидгатьне кылмаган меселманнарнын астын-еске китереп, балалар-ны херап иту, есир Ьем кол иту. Кяферлерне бары тик теш куру аркасында Ьелак кылудан баш тартты, генаЬсыз хайванны утерде.
Мэгълум булганча, имам Эгъзам мэзЬэбендэ кяферлектэн башка генаЬ аркасында уч алу Ьэм ачык зинадан башка эшлэгэн кешене утеру рехсэт ителми. Бары тик ае-рым хеллерде: балаларын утергэнде, хатыннарын урлаганда, малларын тартып алганда, шеЬерлерен Ьем ейлерен зцимергенде утеру рехсет ителе. Эй газиз карендеш, сузебез куп, лекин сез анда, без монда.
Бэет.
Анда сезлзр, монда безлэр, нишлэрсец? Бармак эченнэн ничз суз свйлэрсец. Дэртецэ дэрман кирэксэ бире кил, Барча швгылънец барчасын ташла. Бетмэс синец эшец, эй мвхтэрэм, Остецэ яп та кирпечне. Килуец узец вчендер, эй ага, Шуныц ечен эйтэм дэ мин сща, Гыйлем алына, узе килми.
Эгер колагыгыз булса, тьщласагыз бер микъдар сейленер иде, ченки безнен язганнар hep колакка барып ж;итмес. Хакны, дереслекне ишету ечен колак эченде колак киректер, гади колак Ьэр хайванда булыр.
Бэет.
Ьэр хайванда булыр курер куз,
Бу куз белэн кара, белмэс сузне.
Куз эчендэ Иэм тагын бер куз кирэк,
Суз эчендэ кэм тагын бер суз кирэк,
Щиде кат куз кирэктер курер ечен
Шэригать серен куреп свйлэргэ.
Колакны да суз белэн чагыштыр
Щиде кат колак кирэктер, эй яхшылыкны белуче.
Бу сузнец ацлатмасы бик озын булыр,
Бер ишарэ акыллыга щитеп торыр.
Бер ишарэ белэн суз тэмам булды,
Акылы булган моннан тулы белем алыр.
Акылы булганнарга сузебез —
Ахмаклар белэн юктыр кич эшебез.
Бу сузлерге ышанырсыз йе юк. Белкем кайбер галимнернен котыртуы аркасында, бу кешенен торган зцире авылда, узе мешЬур тугел, гариб Ьем ялгыз, моньщ сузлере ничек дерес булсын, дип кунелегезгэ килэ торгандыр. Эйе, дересен сейлэуче Ьэрвакытта гариб Ьэм ялгыз булыр, Ьэм кешелэр ана Ьич игътибар итмэслэр.
Бэет.
Хак — ул гариб, хакны сейлэуче — гариб, Хакны эйтеп утерелде, бары тик хакны яратып. Хак сейлэучелэр кэр заман ялгыз калалар, Минем атам юк, дип АллаИ каршына китэлэр.
БЕР КУЛЪЯЗМА ЭЗЕННЭН
Ьеркемгв дереслекне кабул иту кирвктер, моны свйлвуче фвкыйрь Ьем кадерсез дип кире кагу безгв урынлы булмас.
Бает.
Эгэр падишак карт хатын ишегенэ
Килсэ ки, эй хуща твшенкелеккэ бирелмэ.
Хосусан, адвмнвр бу заманда сурвткв карыйлар. Олы чалмалы кешене Ьвм мат}ф ки-емле кешене, куп теллвр белуче кешене барысы да галим Ьвм дерес свйлвуче дип белвлвр.
Бвет.
Чалма кэм чапанда тугел асылы
Асыл динне эзлэуче бул.
Моныц белэн суземне кыскартамын
Гэрчэ сузем бик куп булса да.
Ярдвм АллаЬыдан, АллаЬы безне ризыкландыра Ьвм сезне. Анннан ввгъдв ителгвн твубвне кабул ит дерес инсафлык белен.
Бвет.
Каршыгызда бу сузем тамчы гына
Кабул ит, сузем тэмам бунды.
Эй газиз карендеш, бу заман гаять бозык, кабвхвт замандыр, Ьичбер гамвл, мегамвлв дерес тугелдер, сихетлвнуге де халыкныц бер гаме юктыр. Элеге «Мвстубат»дан берниче суз сейлим, шаять ки замананыц кабехвтлеген ацларсыз:
«Э житекче, юл курсетуче — ул АллаЬ, ей газиз бала, белмисезмени, теубе Ьем укену вакыты житте. Риваятьлер буенча, фетнелер заманы жите. Тизден онытылу фетнелере яцгыры явачак Ьем бетен галемне каплаячак. Дерес хебер бируче Мехеммед, аца Ьэм аныц гаилесенв АллаЬы Тегалвгец хвер-догасы булсын, хвбер итте: "Б^сыну минем кул-ларым алдында, фетнв сегате карацгы тен кыйпылчыгы кебек. Кешелвр ул тендв меэмин булып Ьем кяфер булып атларлар. Кяферлер ул тендв хвйран калып торырлар Ьвм хвйран калып атларлар". (Хедис), Ьем бер риваятьте: "Безге нинди амер булыр" дип сорады-лар. Пейгамбер ейтте: "бйлерегезне чистартыгыз". Э икенче риваятьте: "Ул вакытта ейлерегезде калыгыз" диеле ("Меетубат").
Хебврде шулай киле ки, МеЬди, кеферлек естенлек алмыйча Ьвм ачык куренмиче килмеячвк. Бес ул вакыт кеферлекнец кечле, в ислам Ьем меселманнарныц хвлсез, кечсез вакыты булыр ("Мектубат").
Хебер ителе ки, Хезрет МеЬди, аца АллаЬы Тэгалэнен ризалыгы булсын, узенец падишаЬлыгы вакытында ислам динен таратачак Ьем сеннатне терелтечек, бидгать гамеллерне кабул иткен Ьем аларны яхшы дип исеплеген шеЬер халкын кире динге кай-тарачак. Алар гажэпленеп ейтечвк: "Ул безнец динебезне саклады. Хвзрвт МеЬди ул галемне бетерерге ферман бирер, Ьем алар яхшы дип исеплеген гамеллерне генаЬ дип игълан итвчек. Бу — АллаЬы Твгаленец мврхемвте, Ул узенец мерхвметен кемгв тели, шуца курсете. Чынлап та, АллаЬы Тегале беек мерхемет иясе. ("Местубат", 1 нче жилд, 255 хат). Темам».
Татарстан Фвннар академиясе Г. ИбраЬимов исемендаге Тел, эдэбият Ьэм сэнгать институтыныц кулъязмалар, фэнни Иэм архив фонды булеге, 39 ф., 4592 сага. бер.
Сэлим Гыйлэщетдинов, филология фэннэре кандидаты, Лэйлэ Гарипова, филология фвннэре кандидаты
РЕЗЮМЕ
В статье кандидатов филологических наук С. Гилязутдинова и Л. Гариповой рассказывается об обнаруженной в д. Каркали Лениногорского района Республики Татарстан рукописи и дается ее полный текст в переводе на татарский язык. Рукопись без названия принадлежит, как убедительно доказывают авторы статьи, ученому-просветителю Г. Утыз Имяни (1754-1834).
ИЗ ГЛУБИНЫ СТОЛЕТИЙ
