CC BY
3Время в судьбах и документах
Хэсэнгата ГАБЭШИ
Минем тэрщеиэи хэлеи
Куренекле дин Ь|эм ж,эмэгать эшлек-лесе, тарихчы-галим, педагог Хэсэнгата Габэшидэн башка милли мэдэниятебез, тарихыбыз усешен куз алдына китеруе кыен. Анын исеме XIX гасырньщ 90 нчы елларында ук инде Казаннан еракларга таралган. Лэкин Совет власте тиран бе-лемле, апдынгы фикерле хэзрэткэ карата аяусыз була. >Китмеш яшьлек X. Габэши 1932 елны кулга алына Ьэм, "советка
каршы эшчэнлек ечен" дип гаеплэнеп, Архангельск ягына серела. Ул сергеннэн авыру хэлдэ кайтып егыла Ьшм 1936 ел-нын 7 августында вафат була.
Биредэ укучылар игьтибарына X. Га-бэшинен тикшеру эшеннэн алынган бер-ничэ документ тэкъдим ителэ."Минем тэрж,емэи хэлем" матбугат ечен эзерланеп, тенту вакытында алынган бу-луы мемкин.
Мин, Хесенгата Мехеммет угълы Габэши, Татарстан н^емИурияте, Дебъяз волосте, Кече Сулабаш авылында крестьян таифвсендэ бер кечкенэ гене фэкыйрь авылда фэкыйрь имам булып, магыйшэтене кул коче-китап Ьем таш язу ила алып барган, заманасыньщ галимнэреннен саналган ве берничэ тээлифлэре да булган (3 нче л^езьи "Асар"1 139 битендэ зикер ителэ) Габидулла Кэлимулла угълы Габэши хуж;алыгы эчендэ, аныц угълы Мехэммэт ила Хэлимэ Мехэммэтшэриф кызы арасыннан 1863 елда, 11 гыйнварда деньяга килгэнмен.
Уку кэм истикмаль дэверем
Ибтидаи тагълимне бабам Габэшида алып, 11 яшемдэ Казан мэдрэсэлэреннэн берена китерелганмен. Анда озак заман (17 ел) калып, шул заман мадрасаларенда укыла торган фаннарне тулысы белэн укып темам иттем. Шуньщ белэн берге, медреселердэ укылмый торган фэннэрне дэ мемкин булган юллар илэ хасил иттем. Мэдрэсэлерде рус теле, хисап, щэгърэфия, 11эндэсэ, табигыять, тарих вэ башкалар илэ дэ таныштым. Ул заман гыйлеме Ием гыйльми хезмэтлэре белэн мешИур кешелэр белэн дэ -Мерждни2, Насыйри3, Гали Мэхмуди1 (Селэнгер Гали), профессор-местеш-рикъ (ориенталист) Иосиф Готвальд5, Гаспринский6, ШаИбазгэрэй Эхмэров', профессор Катанов8, Баруди0 вэ башкалар илэ дэ танышып вэ аралашып, алардан байтак гыйльми н^эИэттэн файдаландым.
Укыту вэ бу юлдагы хезмэтлэр дэверем
Шул унщиде еллык мэдрэсэ гомеремдэ 12 елымны ялгыз узем уку илэ шегыльлэнеп, калган 5 елымда укыту илэ да (зур шэкертлерне) шегыльлендем. 1891-1892 елларда Казанда бу вакытта ин, эувэл ысулы экэдидэ10 белэн укытучы ике мегаллимнец бере булып (берсе - Галим>кан хэзрэт11 хэлфэсе Я^и1гангир12 иде), Казанда Юнысовлар13 приютында укыт-тым. 1893-1894 елларда Кече Сулабашта, бина булмаганлыктан, уз йор-тымда ысулы экэдидэ белэн укыта башладым. Беркадэр еллар укытканым соцында, Эхмэт Хесэеновтан1'1 утенеп, авылыма яхшы зур якты бер мэктэп салдырып, аныц хэрам^атыннан ук бер мегаллим дэ алып, янэшэ-тирэ ха-лыкнын бик каршы торуларына карамастан, 30 еллардан артык революци-ягэ кадэр ысулы экэдидэ илэ учсытуны дэвам иттердем. Революциянец эувэл елларында бу мэктептен шул вакытка яраклы куп кене (50 ге якын) мегаллимнер чыкты. Арчада мегариф булегенде летыйфа буларак (шаярып кына булса да), бу мектепне Сулабаш университеты дип атыйлар иде. Кан-тонда укыту^1ылар щитмегенде: "Сулабаш университетына заказ бирерге кирек," - ди иделер.
тээлифлэре - язган китаплары. эсэрлэрв
^озьо - киевк, влеш
истикмаль - камиллэшу
ибтидаи твгьлим - башлангыч белем
хисап - математика
и^эгьрэфия - география
Иэидзсз - геометрия
хэра^атыннан • чыгымнарыннан
Ьэйэтендэ - составында
Бу мэктептан гена укып чык-каннарнын, байтагы бу кендэ да совет мэктэбендэ мегаллимлек итэлэр. Бу мэктэпнец бик зур хезмэте янэ шул: авылда уз зама-нындагы балалардан укый-яза белмэгэннэре калмаган. Надан-лыкны бетеру ечен хисап алганда: "Кече Сулабаш авылында укый-яза белмэгэннар юк," - дип ж;авап биргэннэр.
Уфага баргач, урамда бик куп тэрбиячесез татар балаларын куреп, ахырда "Уфимская ведомость" мехэррире Озеров белэн Со-толки карьеры янында бик куп фэкыйрь татар Ьэм урыс балала-рына уртак "Дом трудолюбия" исемендэ Ьенэр мэктэбе ачып, 30 елдан артык татар балаларына Ьенэр ейрэттереп, уку-язу Ьэм башка феннерне укытыр ечен икенче ж;ирде, Иске Уфада, мона-стырьдан тубен хосусый мектэп ачып, "Госмания"15 мегаллимнереннен Га-риф хелфене укытучы иттек. Куп еллардан сон "Медресеи Госмания"дэ шундагы шэкертлер ечен Ьенэр мэктэбе ачу эшенэ эгъзалык итеп, актив булып эшлэдем. Бу эшнен инициаторы Гайнуллин Гыйниятулла иде. Уфа "Мэдрэсеи Госмания"сенец идаре Ьэйэтендэ эгъза булып, кайвакытлар анда гомуми дэреслэр (туберкулез, саулыкны саклау хакында) укыдым. "Мэдрэсэи Госмания"дэ Габдулла иптэш Шонаси16 Ьэм башкалар белэн бергэ рэсми мегаллимлек иттем.
Мин искедэн халыкныц иц тубэн катлавына эЬэмият бирэ идем (ченки югары катлауньщ Ьэрвакытта Ьэммэ нэрсэсе ж;итеш була, аларньщ Ьэртерле ихтыяж;лары Ьэрвакыт утэлгэн була).
Халыкньщ да иц тубэн катлавы Ьэм аларга иц начар куз белэн карал-ганнары, элбэттэ, мэхбуслэр , арестантлар иде [?]. Менэ мин шул мэхбуслэр хэле белэн таныштым вэ аларга кулдан килгэн ярдэмне итэр ечен Уфа губерна термэсенэ кереп йери, мэхбуслэр хэле белэн таныша вэ аларга ярдэм итэ алырга хак казанырга Ьэм права алырга тырыштым Ьэм алдым. Уфа губерна термэсендэ ул вакыт 750 мэхбус бар иде. Шуннан 450 се башкорт, типтэр Ьэм татар иде. Башлап аларнын, яту, тору, ашау-эчу ке-би якларын тикшереп, мемкин кадэр аларнын яхшыруларына тырыштым. Моннан сон алар белэн якын мосахэбэ итеп, бик кубесеннэн термеге ни сэбэптэн элэгулэрен сораштым. Тышкы сэбэп, элбэттэ, ж;инаятьлэре
мэхбуслэр - тоткыннар
мосахебэ игу - кара-каршы сейлэшеп утыру, аралашу гамма - масса, гади халык ваэыйфа - хеэмэт хакы
А ' 1
I а»
1 V.
ш
* 1
»
> ^ >
- [ Л *.. %
Хэсэнгата Габаши уллары Со л тан (сулда) Ьэм Рэшит белэн
куренсэ дэ, вмма теп сэбэп наданлык белен фекыйрьлеклэре, фэкыйрьлеклеренэ дэ наданлыкнын, кубрэк сэбэп булуы ачык куренде. Инде боларнын, узлэрендэ вэ алар аркылы килгэн бэлалэрдэн гаммэ халыкны да коткарунын, ин, баш юлы - боларны фэн, гыйлем нуры белэн нурландыру аркасында кузлэрен ачу икэне ачык беленде. Шунын, ечен мин куп мэшэкатьлэр аркылы булса да Уфа губерна термэсенэ, термэнен, бер бина-сын бушаттырып, меселман мэхбуслэр ечен мэктэп ачып, гыйлемгэ дус байлардан китаплар, язу эсбаблары алдырып, алар хисабыннан ук айга 35 сум вазыйфа илэ мегаллим куйдырып укыттым. Бичаралар гыйлемгэ суса-ганнар икэн! Ьэммэсе дэ диярлек, хатта ак сакаллылары да укырга языл-дылар. Мэктэп булмэсе 50 дэн артык кеше сыйдыра алмаганлыктан, Ьэр кен 50 шэр кеше ике мэртэбэ укыйлар иде. Атнага ике мэртэбэ узем барып та дэресе гомумилэр укый идем. Термэдэ сэнэгатьханэ булса да, анын, илэ меселман мэхбуслэр 1шч файдаланмаганнар. Башка манигълар да, элбэттэ, булгандыр, лэкин баш сэбэбе: алар узлэре кирэксенмэгэннэр Иэм аларны бу юлда тэшвикъ итуче дэ булмаган. Мин аларны бу Ьенэр эше ейрэнунен; дэ эЬэмиятен сейлэп, аларны тэшвикъ иттем. Беркадэресе шул вакыттан ук Ьенэр ейрэнергэ керештелэр. Ул вакытта халык бу эшкэ эЬэмият биреп карамасалар да, лэкин мин - хаклымы, хаксызмы - уз гомеремдэге халык хезмэтлэреннэн бу эшне ин, зурысы итеп карыйм Иэм хэзер дэ татлы ха-тирэлэремнэн зурысы булып торадыр. Галимл^ан иптэш Ибра1шмов17 эйтмешли, хаклык, турылык ечен моны да эйтми китэ алмыйм. Термэнец вице-президенты ул вакыттагы губерна башлыгы (революциядэн сон, да халык аны, Уфадан ядабэрми, уз араларында алып калган) Петр Петрович Башилов та бу эшкэ бик яхшы карады Иэм мица бик зур булышлык итте. Эгэр дэ ул булышлык итмэсэ, бу эш минем хыялымда гына калган булыр иде.
Уфа губерна земствосында мэгариф булегендэ 6 елдан артык актив булып хезмэт иттем. Аталар ж;эмгыятендэ, реальный училищеда вэ анын, правлениесендэ эгъзалыкка сайланып, куп кенэ татар укучыларына материальный ярдэм итеп, укуларыны темам итэргэ булышлык иттем. Педа-гоглар экэмгыятендэ озак вакыт эгъзалык итеп, терле мэузугълардан, хосу-сан тарихтан рус телендэ рефератлар укыдым. Уфа татар гыйлем иялэре берлэн берлектэ (шулар ж;емлэсеннэн Габдулла иптэш Шонаси да) Народный университет оештыручыларыннан булып, шул ук Народный Университет исеменнэн шэИэр управлениесендэ куп халык алдында дэреслэр укыдым. Уфада булган болар вэ башка гыйльми хезмэтлэрем хакында уфалы иптэшлэр, хосусан Галимж;ан иптэш ИбраЬимов, Габдулла Шонаси, Нади Килдебэки18 вэ башкалар таныклык бирэ алалар. Сузнен, кыскасы, Уфада мине тулы мэгънэсе белэн гыйлем эЬеленнэн вэ халык хезмэтчелэреннэн санарлар, кирэк меселман, кирэк руслар арасында нинди генэ гыйльми Иэйэтлэр вэ ж;эмгыятьлэр, гаммэ халык хезмэтлэре булмасын, мине
манигълар - кирталэр, каршылыклар тэшвикъ итуче - ендэуче, кызыксындыручы мэузугъ - предмет, тема
Депо формуляр
¿ис^ Птдрпснир Ма п> а /> с КС' ? С_ Отдег^ .М^:^' ^
/ 'К*
У е т а н о ъп е н^и я данного об^кта,
Л ыесто рождения ... . . аоъае к соиил.и.ибе положение .
ллкстоо и идиногшыюсп. ... .
-феесмн • -.......
рпзошшт- . .......
У11:Д11НЙ воинским или граждая-1-И1П чип до Окт. реюлшши
по службы и аашшаскал должность и данное щк'ии ' .. , ,
ОН ЯСС
ЗСасак Зппш. _
ТЬ. к ';со'г}ссФ. ___
Т^и/ж. пест. /;с/с(»
«ни семьи, щ обшест&енлое пело-jki.ii не и место жительства . .
2ущк&ещ.
3)
'/.■ (^¿¡Л. 1С0ССО1 !Г
¡Митячосюш мйлтааш об'екта (в кп-■ га* партиях состоял)
до, К0Г.1Я
ж
((-{[ки н ? акггш,{нмх
Волосы __
__, . Порода^.
атас / нмг /<*- ин/п/^к-м^ь уш___;
^/(¿ипсигг С/яй/гНУГ /чГ
Уши
Губы. . •'•........ '514.
Подбородок ■щ
Глаза ¥
Походка ___________
ска/г ^п'х^ЬнгтСп и
Ж'
¡ипк-'а- ,тп см (- 1с<*п>*С
у/г. ' .
■А 47///
Особ. (||ши. Общ. обл.
т
— ........—„.у,..: 1/..,
____/>.
л
ЦГА ИПД РТ. Ф.8233. Оп.1. Д.2-11536. Л.135.
эгъзалыкка ве булышлыкка чакыралар иде. Уфадан Казанга кайтачак бул-ганда Уфа гыйлем иялере ве дуслары хермет ечен олугъ зыяфет меж;лесе ясап, минем гыйльми хезмэтлвремне санап, адрес Ьем естел еэгате булек, ядкяр иттелер. Ленинград, Мескеу, Казан, Уфа съездларында мине Ьаман да мвгариф комиссиялерене вэ идарелэренэ сайлап килделэр. Казанга, авылыбызга кайткан соцында да, Алан волосте халкы ечен советлар тара-фыннан руслар ве татарлар ечен берер икенче баскыч мектеп ачылачак
олугь зыяфэт - зур хермэт тасдыйк нттелэр - расладыпар
булды. Татарлар ечен булачагына бина табу, ачу, алып баруны Арча кантоны мэгариф булеге миннен утенде Ьэм "Закон истинасыз булмый", дигэн кагыйдэгэ бина кылып, минем рухани левазимда булуыма да карамый вэ аны ташлауны да сорамый, мине мегаллим Ьэм мэктэпнец медире итеп тасдыйк иттелэр.
Без мэктэпнец ачылуына мегаллимнэр Ьэм уку эсбаплары ж;итештеругэ ул вакыт Алан волостенда инструктор булган Фазыл>кан иптэш Хэмидуллин бик ж,итди хезмэт вэ бик зур булышлык итте.
Алан волостенда урыс вэ татар мегаллимнеренец самокурсларында тарих вэ местный край хакында, хэтта бервакыт анатомиядэн да урыс телендэ дэрес укыттым.
Шул ук катыш мегаллимнэрнец Сибириягэ, Омскига кадэр булган экс-курсиясенэ дэ сведущий булып бардым. Яшем зур булуга да карамастан, эле уземдэ гыйлем дэрте сунмэгэнлектэн, Татарстан Гыйльми Узэк хозу-рындагы "Татарны ейрэну", "Илне ейрэну" я^эмгыятьлэренэ эгъзалыкка кабул ителэм. Педагоглар ж;эмгыятенэ дэ мине белгэн иптэшлэр тарафын-нан чакырыламын.
<...> Зур булмаса да, моны да гыйльми хезмэтлэрдэн санарга ярый дип белэм.
"Мэдрэсэи Хесэения"19. Оренбургта "Мэдрэсэи Хесэения"нец ачылган елларында ук Хесэеновларныц чакыруы буенча без Риза казый20 белэн ике-без анда барып йери башладык. Баруди мэрхумнэр белэн программа тезешудэн башлап, "Мэдрэсэи Хесэения"не дэ, Оренбургныц башка мэдрэсэлэрен, Каргалыныц бетен мэдрэсэлэрен карап йердек. Шул ук вакыт Форштадта Адамова ачып биргэн кызлар мэктэбен дэ барып карадык. "Эхмэт бай" рисалэсендэ21 22 нче биттэ Риза казыйныц "иптэшемез илэ"дэге иптэш мин идем. Ни меляхаза илэдер минем исемемне эйтэсе килмэгэн. Ул елларда Оренбурда Каргалыныц берэр, икешэр мулласыннан башкалары бары да искелек ягында иделэр. Алар Хесэеновлар тарафыннан ачылган мэдрэсэ Ьэм ысулы ж;эдидэ илэ укытыла торган куп кенэ ибтида-илэр хилафына Ьэрвакыт куэтле агитациялэр ясыйлар иде.
Бу хосусларда Хесэеновларныц узлэре хилафына агитациялэр куэтле булса да, алар аца Ьич илтифат итмэсэлэр дэ, эмма алар ачкан мэдрэсэ вэ мэктэплэргэ халык балаларын бирудэн тыелмас ечен, гами халык (масса) каршында хакыйкатьне ачып биру тегелэрнец вэсвэсэлэреннэн коткаруга ярдэм булсын ечен, ул заманныц нефузле кешелэреннэн хисап итеп, безне чакырганнар иде. Без шуныц ечен Ьэр барган мэктэп вэ мэдрэсэлэрдэ Ьэм хосусый мэщлеслэрдэ эцыелган халыкка хакыйкать вэ мэслихэтне тешендерергэ, вэсвэсэлэрне бетерергэ тырыша идек. Батыр муллалар безгэ дэ кереп игътиразлар кылалар, без дэ аларга тиешле жавапны бирэ идек. Мэсьэлэне тиешле юлына салыр ечен байтак сейлэргэ, тиргэ батарга
ни меляхаза илэдер - ни уйлаптыр хилаф- каршы
нефузле - дэрэ^эле, абруйлы мэслихэтне - зарурилыкны игьтираз кылу - тепле дэлил сорау хатиб - яхшы оратор
/и/'
и+г, еЛМ/сОг. ¿¿^¡уаь
/Ьлогл-- йх* Не
/х&ЖШгиА ,
г" __
' я /МеЛлкк
НЛАШААйгл ¿.¡хяЫонир 11 тплхл Ъмд л^пгмьу Нл^г,
гуъ&и. /зо^^к^о -¿¿н^г /ссегАацъ**, ■гунс^&рс*?
ЦГА ИПД РТ. Ф.8233. Оп.1. Д 2-11536. Л.139,139 об.
ЛЪащ&уури, -Не РЛг? львице
,4м> ¿Мм*** ^в но аоЬеЛл**.
НС
аКанЛ*. Л у>йгЯсу<х.кв*<\и, ___
____
мэж,бур була идек. Бер иптвшем дэ, карашы зэгыйф вэ хатиб булмаганны сылтау итеп, бу хезмэтлэрне кубрэк мица йеклэтэ иде. ('Тани бай" ри-салэсе22 182 биттэ кара). Терле вакытта мин "Мэдрэсэи Хесэения" имти-ханнарына чакырылып, аньщ алга баруына тиешле хэрэкэттэ булып, шул ук мэдрэсэ хосусында хэтта кайвакыт уз тээлифлэрем хосусында да аныц мегаллимнэре илэ фикер алыша идем.
Эхмэт бай мэрхум вафатыннан соц, Мэхмут бай Казаннан уз урынына имтихан мэж;леслэренэ хэзер булу ечен Оренбурга жибэргэн иде. Мэрхум тарафыннан "Мэдрэсэи Хесэения"гэ медирлеккэ Ьэм чакырылган идем, лэкин терле сэбэплэрдэн бара алмадым.
<...> "Чахотка белен кереш ечен тезелген Бетенрусия жэмгыяте (лига)нен, Уфа шегъбесе* ": чахотка ни нэрсэ? Аны сейлэп торуныц урыны бу тугел. й^эмгыять ни ечен тезелген? Энэ, исеменнэн ук куренеп тора. Ни ечен Русиянен бик куп шэпэрлэрендэ, шулар я^емлэсеннэн Уфада лига шегъбесе тезелген? Бу турыда бер-ике гене суз ейтуне укучылар, шаять, гафу итерлер.
<...> Лига шегъбесе правлениесенде кубреге докторлар, меселман" ин-теллигентларыннан мэрхум З^антурин23 белен присяжный поверенный Иб-раЬим Эхтэмов2'1 ве бу икесенен, миннен дэ правление егъзалыгын кабул кылуымны утенулэре буенча мин егъза булып сайландым. Алар себатлы дэвам итэ алмасалар да, правление эгъзалары минем дэвам итуем белен темам канэгатьлэнэлэр иде. Правление эш башлау ечен Уфанын, бетен Ру-сиядэн чахоткалылар я^ыела торган урын икенен курсетеп, мэркэздэн куп кенэ акча heM Ьэр елны ала идек. Чахотка авырулыларны карар ечен (Гыйният казый25 пулатына) махсус амбулатория ачтык, кеше нефрэтлэнмэсен ечен анын, исемен французча "диспанцер" дип атадык. Шунда Ьэрвакыт тору ечен мэркэздэн спец.доктор китерттек. Башка амбу-латориялэргэ килгэн кукрэк авыруларны да монда ж;ибэрэлэр иде. Дис-панцерда Ьэр кен бер правление эгъзасы дежурить итеп, авыруньщ тормыш хелен сорашып, квартирын Ьэм регистрировать итэ идек. Дэулэт иялэреннэн нык кына итеп copan, зур иганэлэр ала идек. Турысын эйтергэ кирэк: меселманнар русларга курэ кубрэк ярдэм итэлэр иде. hep елны Акчэчэк бэйрэме ясап, ул кенне алтмышлап кружка илэ руслар вэ татар-лардан - кубрэк яшьлэрдэн чэчэк сатарга чыгара идек. Ул кеннэрдэ кино-ларда сеанслар бирэ идек. Ул кенне тулы бэйрэм ясап, атлы арбалылар, ат-ларны, арбаларны ак чэчэклэр белэн бизэп, урамнарда йери иделер. Правление эгъзаларыннан доктор руслар аудиториялэрдэ, училищеларда, мин меселман мэдрэсэлэрендэ чахотка вэ аннан саклану хакында дэресе гому-милер укый идек. Правление эгъзалары, без барыбыз да, буш хезмэт итеп, ялгыз спец.докторга гына ежрэ бирэ идек. Бу авыру шэЬэр этлэрендэ, на-чар йортларда, начар шартлар эчендэ тереклек итучелэр арасында бик та-ралган булганлыктан, аларга ж,эмгыять эгъзаларыннан кубрэге татар ха-тын-кызларны йертеп, тэфтиш иттерэ идек. Квартиры бик начарларны ях-шы квартирга чыгарып, караваты юкларга карават алып бирэ идек, хетта утыны юк, ее салкыннарга утын илэ дэ ярдэм итэ идек, ее Ьэм аяк ки-емнэре, юрганнары юкларга шуларны алып бирэ идек. Моныц естене, бик фэкыйрь, ашаулары бик начар булганнарны аерым регистрация ясап, аларга hap кен бер бутылка сет, бер булка елешэ идек. Бу ярдемнер кубрэге шэЬэр халкына вэ шэЬэрдэ торучыларга гына, авылларда халыкны амбула-ториядэ карау вэ аларга буш дару бирудэн узып булмый иде. вмма аларга да мемкин булган юл белэн ярдэм итуне касд итеп, чахоткадан иц
' шегъбэсе - булеге
" Монда татарлар белэн башкортлар катыш булганга кура, мин меселманнар дип йертуне асатрак курдем (автор искэрмасе). себатлы • тотрыклы марказ - узэк
иганэ - киракле эш ечен х^ыелган акча
ехфэ - эш хакы
тэфтиш - тикшеру, ревизия
касд - максат
назарате-кузатуе
табигь ителде • бастырылды
магъкуль курелгэн A.A. Якир рисалэсен русларга русча, меселманнар ечен бик прицел татарчага Фэрхетдин Эхмэровтан тэрж;емэ иттереп, минем ка-рамагымда 1914 елда унбиш мен, (15000) несхе бастырып, бетен Уфа губер-насы ярлыларына волостьлар аркылы щибэреп, буш тараттык. Китапнын, тышына болай язылган иде: "Чахотка белен керешу ечен Бетенрусия я^эмгыятенен, Уфа шегъбесе тарафыннан нешер ителде. А.А.Якирдан тэрж,емэ. Туберкулез яки чахотка, анын, гомуми халыкка бела булуы Ьэм анын, белен керешу. Фэрхетдин Эхмеров тарафыннан тэря^емэ кылынды. Хесэнгата Габеши незарете иле табигъ ителде". Китапнын, эчке як башына болай язылган иде: "Наширден. Меселман карендешлер! Чахотка нинди куркынычлы авыру икенен, елбетте, барчагыз да белэсез. Хесретленерлек хэл шулдыр ки, ошбу сон,гы елларда бу куркынычлы авырунын, без меселманнар арасында бик кубееп бардыгы тефтиш вэ тэяфибэлэр илэ мэгълум булды. Хосусан кызлар, яшь хатыннар, укучы шэкертлэр, донья кетуче яшьлэр арасында кубрэк куренуе бигрэк тэ хэсрэтлэнерлек хэллэрдэн идеген уйласагыз, элбэттэ, узегез дэ белерсез. Элекке заманнар-да чахотканы нэселдэн килэ дип, дэвалап булмый торган авыру дип хисап-лыйлар иде. Эмма тыйб фэне голямасынын, техкыйкы буенча, алай булма-ганы, бэлки кешелэрнен, тиешенчэ тереклек итмэгэнлеклереннэн чахотка була башлаганы, яисэ тиешенчэ сакланмаганлыкларыннан башкалардан йоктыгы [йогуы] ачык беленде. Шулай ук бу авыру элэккэн кешелэр фор-сатны уздырмый дэвалану чарасына керешселер, сэламэтлэнеп була идеге дэ мэгълум булды. Чахотка авыруы адэм угылларына бик зур дошман хокемен вэ дошманнан саклану, аны дерес тану - лязем тэдбирлэрне кылу берле гене мемкин. "Сакланганны ходай саклаган" диген бабалар сузен хэтерегездэн чыгармагыз. Сезгэ бу юлда бер ярдэм курсэту нияте хэйриясе иле чахотка белен керешу ечен тезелген Бетенрусия ж;емгыятенец Уфа шегъбэсе меселман эгъзаларынын, утенуе буенча мезкур я^эмгыятьнец ин, яхшы куреп, нэшер иткэн китабын меселманнар да мэшэкатьсез файдалан-сыннар ечен терки телгэ теря^еме кылдырып нэшер итэдер. Файдаланыгыз, селамэт булыгыз, карендэшлэр! Хэсэнгата".
Бу тэрж;емеи хэлне укучылар бу хезметке де ни куз белен карарлар, ан-сын белмим. Эмма узем бик мэмнунмын. Татлы ядкярлеремнец зурларын-нан саныйм. ,
Яшерен калдырмаска тиешле янэ беркадэр гыйльми вэ иж;тимагый хезмэтлэрем бар, лекин хэзергэ ошбу язылганнарны ж;итэрлек санап, инде туктыйм.
Хэсенгата Габэши 1928 елда, 17 гыйнварда
TP ТСД УДА 8233 ф„ 1 тасв., 2-11536 эш., 141-155 б.
Искэрмэлэр Ьэм ацлатмалар:
1. "Асар" - Ризаэтдин бине Фэхретдин эсере. Борынгы Нем уз замены калвм иялвренен, тормышын Нам адеби эшчвнлеген яктырткан бу есэр 1900-1904 елларда Казан Нам Оренбург шэЬерлэрендэ басылып чыга.
лязем тэдбирлэрне - тиешле чараларны мэмнунмын - шатмын
2. ШиЬабетдин Меря^ани (1818-1889) - татарлар арасында мэгърифэтчелек хэракэтенен, мешЬур вэкиле, тарихчы-галим, фикер иясе haM философ.
3. Каюм Насыйри (1825-1902) - мэгърифатче, галим, педагог.
4. Гали Мехмуди (1824(?)-1891) - куренекле шарекъ белгече, гарэп, фарсы, терек, рус теллэрен яхшы белган. Хэзерге Зеленодол районы, Селэнгер авылында туган.
5. Иосиф Готвальд (1813-1897) - Казанда шарекъ кулъязмаларын ж;ыю, саклау белэн мэшгуль галим, профессор.
6. Исмегыйль Гаспринский (1851-1914) - мэгърифатче, публицист, "Тэр>кеман" газетасы нашире.
7. ШаЬбазгэрэй вхмэров (1853-1900) - татар укытучылар мэктабе инспекторы, галим.
8. Катанов Николай Федорович (1862-1922) - шарекъ белгече, фаннэр докторы.
9. Галим>кан Баруди (Галиев) (1857-1921) - дин галиме, педагог, "Мехэммэдия" мэдрэсесе экитекчесе. 1917 елдан Узэк диния нэзарэтендэ мефти.
10. Ысулы жодидо - уку-укытуда алдынгы (яда) ысул.
11. Галимж;ан хэзрат - Галим>кан Баруди.
12. Я^иЬангир - ?
13. Юнысовлар приюты - татар сэудэгэрлере бертуган ИбраИим (1806-1886) Ьам Исхак (1810-1884) Юнысовларньщ 1844 елда оештырган балалар йорты.
14. Эхмат Гали улы Хесэенов (1837-1906) - Оренбургта бертуган мэшЬур сэудагэр Хесэеновларнын, берсе. Махмут бай Гали улы Хесэенов (1839-1912), Гани бай Гали улы Хесэенов (1840-1902).
15. "Госмания" - Уфада XIX йез ахырларында оештырылган мэдрэсэ. Медире Ьам медэррисе Хейрулла Госманов (1847-1907).
16. Габдулла Сабир улы Шонаси (ИбраИимов) (1885-1937) - педагог. Физика, химия, педагогика буенча куп кенэ хезмэтлар авторы.
17. Галимя^ан Гыйрфан улы ИбраЬимов (1887-1938) - язучы, галим, тэнкыйтьче, куренекле >Камэгать эшлеклесе.
18. Ьади Килдебэки (1881-1943) - имам-хатыйп, журналист. "Ислам Ьэм музыка" китабы-нын, авторы.
19. "Мэдрасаи Хесэения" - 1889 елда Оренбургта бертуган Хесэеновлар оештырган Ьэм теэмин итеп торган мэдрэсэ.
20. "Эхмат бай" рисалэсе - Ризаэтдин бнне Фэхретдин эсэре. Оренбургта 1914 елда басыл-ган.
21. Ризаэтдин Фэхретдин улы Фехретдинов (1859-1936) - тарихчы, язучы, дин галиме. 1921-1936 елларда Узэк диния нэзарэтендэ мефти.
22. "Гани бай" рисалэсе - Габделгани Хесэеновньщ тэрэкемаи хэле, хатлары, анын турында хатирэлэр. БорЬан Шэрэф асэре, 1914 елда басылган.
23. Сэлимгарэй Щантурин (1864-1921) - Мэскэу университетын тэмамлаган, I Дэулэт дума-сы депутаты. 1914 елдан "Миллэт" газетасын чыгара.
24. ИбраЬим Эхтэмов (1880-1931) - юрист, адвокат.
25. Гыйниятулла Капкаев - Узэк диния нэзарэтендэ казый, "Магълумат" журналы мехэррирлэреннэн берсе.
Текстны, искэрме Ьэм анлатмаларны Рамил Мицнуллин
хэзерлэде
Резюме
Крупный общественный и религиозный деятель, педагог Хасангата Га-бэши в собственноручно написанной биографии поведал о своей жизни.
Родившись в д.Сулабаш Дубьязской волости, начальное образование получил у своего деда. Затем 17 лет провел в стенах казанских медресе, из них первые 12 лет учился, затем сам преподавал. Большое место в "Биографии" занимает Уфимский период его жизни. Здесь он активно участвует в создании и работе "Дома трудолюбия" для русских и татарских детей, школы для заключенных-мусульман Уфимской тюрьмы, Народного университета, "Уфимского отдела Всероссийского общества борьбы с чахоткой" и других всевозможных организаций.
