CC BY
4БАСМА СУЗ ОСТАСЫ
Татарнын, зыялы улларыннан берсе Фатыйх Карими, миллэт ечен купкырлы хезмэт ит-кэн шэхес. Анын, бе-тен яшэве — иж;аты, хезмэте бер-берсен ту-лыландырып, гомерлек максатына хезмэт итэ. Мэ-калэбездэ анын, публицистик эшчэнлегенэ купмедер кузэту ясап, бэя биру максатын куйдык.
Газета чыга башлаган кеннэрдэ та-лантлы беллетрист, миллэтенэ бетен барлыгы белен бирелгэн, халкын агар-туда шактый авыр миссияне уз естене алган мехеррир Фатыйх Кериминен исе-ме, меселман деньясында инде танылып елгерген була. Суз 1906 елньщ 21 февра-леннен 1918 елнын 26 гыйнварына кадер Ремиевлернен матди ярдеме белен Орен-бургта чыккан ижтимагый-сеяси «Вакыт» газетасы хакында. Газетанын кетеп алынганлыгы турында «Оренбургский край» исемле газетада Ю. Музаферов исеменнен бастырылган мекале сейли: «Буген, 21 февральде, Оренбург краен-да татар теленде беренче Ьем берденбер "Вакыт" газетасынын беренче саны чыга. Россиянен узаны уянган барлык месел-маннары, миллет офыгында кабынган бу тан йолдызы белен, горурлана ала-лар. Меселманнарнын талеплерен Ьем ихтыяжларын Ьеръяклап яктырту ечен "Вакыт" газетасына авыр Ьем катлаулы юл утерге туры килечек. [...] Миллете-безнен уз идеялерен тормышка ашыруы-на юнелтелген чиктен тыш кыен мисси-ясен утуде медени-прогрессив газетага унышлар телисе гене кала»1.
Газета чыгару эшендэ каршылык-лар да булып тора. Мэсэлэн, мэжбури рэвештэ цензор кулы аша уту, тентулэр, эзер номерларга арест салу, штраф тулэту, па-нисламистик пропаганда ясауда гаеплэу И. б. Эмма элеге куцелсез вакыйгалар гына мехэррирне халкына хезмэт итуеннэн чигендерэ алмый.
Укучы фикере газетаны башка, унай яктан характерлый. Чыга башлап ике-еч ел утуге, елеге газетанын бетенлей ба-сылмавын куз алдына да китереп бул-мый. «Вакыт»нын теле де барлык терки халыклар укып анларлык була.
Эчтелегене килгенде, газета терле сорауларга ж;авап эзли. Арада меселман уку йортларына бейле мегариф систе-масына реформа уткеру, шул нисбеттен Деулет Думасы Ьем хекумет эшчен-леге белен де таныштырып бару; татар алфавитын камиллештеру; хатын-кыз месьелесе; тормыш дереж;есен кутеру максатыннан ж^ир эшкертунен яна алым-нары; сеуде Ьем Ьенерчелекне устеру; тел Ьем едебият, халык авыз ижаты; милли театр Ьем музыка; Оренбургта милли музей ачу; деулет мектеплерен-де уку, рус телен ейрену Ь. б. турында материаллар бар. Шул ук вакытта чит иллер Ьем Россияде барган яналыкларга да урын биреле. Л. Н. Толстой есерлере, М. Ю. Лермонтов поэзиясе, М. В. Ломоносов хезметлеренен тержемелере Ь. б. кебек барлык прогрессив куренеш-лер кен узегенде тотыла.
Бу нисбеттен Татарстан деулет ар-
В БЛОКНОТ ИСТОРИКА. АРХИВНЫМ КАЛЕЙДОСКОП
Гыйльман ахун, Ф. Кэриминец этисе.
1875 ел.
хивыныц Фатыйх Кэрими фондында сакланган материалларны искэ алып уту кирэк. Башка бик куп истэлекле кэ-газьлэр арасында Л. Толстойныц 1901 елныц 4 апрелендэ Ф. Кэримигэ атап язылган хаты да бар. Хат язылган дэвер-дэ, тегэлрэк эйткэндэ, 1901 елныц 20-22 февраль кеннэрендэ Синод тарафыннан чыгарылган карар бетен Россия ж;эмэ-гатьчелеген кузгалта. Элеге кутэрелеш Л. Толстойныц чиркэугэ менэсэбэте белэн бэйле була. МэшЬур шэхеснец узе хат язуы да кызыклы. Димэк, Кэрими рус ж;эмэгатьчелегендэ барган вакыйгалар-дан хэбэрдар булып, бэлки Толстойныц узенэ хат язган Ьэм мэсьэлэнец торышы белэн кызыксынган булгандыр. Беек эдип, меселман кешесенэ узенец день-яны кабул итуен дустанэ менэсэбэттэ ацлатып язган булырга мемкин. Элеге вакыйгадан соц Л. Толстой узенец рус ж;эмэгатьчелеге, чиркэу вэкиллэреннэн бик куп санлы Ьэм терле эчтэлектэге хатлар алуы хакында язган2.
Кэриминец денья белэн бергэ ат-лавын раслый торган тагын бер факт — аныц газета битлэрендэ укытучылар-ны берлэшеп, уку-укыту мэсьэлэлэрен хэл иту ечен съезд оештыруга чакыруы.
Гыйльман Кэрими ^эмэгате Мэгъсумэ Ьэм уллары Гариф белэн. Уфа, 1893 ел.
Билгеле булганча, мондый хэрэкэт рус ж^эмэгатьчелегендэ дэ барган. XIX-ХХ гасырлар чигендэ Россиядэ укытучылар, табиблэр, рэссамнар Ь. б. Ьенэр иялэре узлэренец съездлар оештырып, кенузэк проблемаларны кутэреп чыга.
Россия кулэмендэ ХХ гасыр башын-да чыгарылган газеталар арасында «Ва-кыт» узенец ж;итдилеге Ьэм теплелеге белэн аерылып тора. Моны тээмин иту-челэр — мехэррир Ьэм редакция хезмэт-кэрлэреннэн тыш, язышып торучы авто-рлар — Ь. Атласи, З. Бэшири, М. Бигиев, З. Вэлиди, М. Гафури, Г. ИбраЬимов, Ш. Камал, С. Сунчэлэй, Р. Фэхретдинов, Б. Шэрэф Ь. б.
Эчтэлегеннэн куренгэнчэ, «Вакыт» заманыныц алдынгы фикерле буржуаз катлавы Ьэм интеллигенциясе ечен менэ дигэн газета булып торган.
Басманыц ни дэрэж;эдэ заман талэплэренэ ж;авап бирерлек икэнлеген ацлау ечен матбугат битлэрендэ, шул елларда ук, денья кургэн бэялэмэлэр белэн танышу да ж;итэ. Болар — таныл-ган венгр тюркологы Армени Вамбери-ныц (1832-1913) 1906 елда «Ттеэ» ре-дакторына (шул елныц 28 март санында басылган)3 Ьэм 1913 елныц апрелендэ
л
Оренбургка язылган хатлары4: бдэбият галиме Г. Сэгьди5 Ием узбек халык ша-гыйре Хбмзэ Ниязи (1889-1929) истелек-лбре6; татар журналисты Сехи Рэхмэти язмалары. 1923 елда «Яца Шерык» журналы да «Вакыт»ныц Урта Азия интел-лигенциясене булган йогынтысы хакын-да яза: «Бохара ханлыгында яшьлер Ием либерал сеудегерлерге беренче булып оешкан тесте инкыйлаби фикер алып килуче татар милли вакытлы матбугаты булды. Бакчасарайда басылган "Терже-ман", Казанда (Оренбург урынына Казан дип ялгыш язылган) басылган "Вакыт", Тифлиста чыга торган ижтимагый-сати-рик журнал "Хужа Насретдин" И. б. шун-дыйлардан. "Вакыт"ны кыю ревеште ре-волюцион басма дип ейтеп булмаса да, аньщ Урта Азияде популяр булуы шик-сез»7.
Ф. Кериминец тормышы Ием эшчен-леген тулаем караганда, аныц беренче неубетте публицист, мехеррир икен-леген куребез. Мегаен, ул узе де тор-мышын «Вакыт» редакциясеннен башка куз алдына китермегендер. Газетаныц Иер санында аныц мекалесе беренче юл-ларда басыла. Моннан тыш ул аналитик характердагы мекалелер де язып киле.
Фатыйх Керими. Истанбул, 1896 ел.
Гариф Керими.
Бары шушы эшченлегеннен тыш вакыт-та гына ул китап-дереслеклер тезеп бас-тыру Ием рус, чит теллерден башка автор-ларныц хезметлерен тержеме иту белен мешгуль булган, дип уйларга урын кала.
Каршылыклар белен булса да, уцыш-лы гына барган тормышка инкыйлаби узгерешлер утеп кере башлый. Актив яшеуче Ф. Кериминец едеби-публицис-тик эшченлегенде фикри усеш те эзсез калмагандыр, 1917 елда газетаныц на-ширлере белен арада килешмеученлек килеп чыга, Ием ул редакцияден ките. Мехеррирлек вазифасы Ярулла Вели ку-лына куче. Билгеле булганча, Ф. Кери-ми шул ук елда «Яца вакыт» газетасын чыгара башлый. Элеге басманыц фикри юнелеше турында Ф. Керими узе бо-лай дип билгели: «"Яца вакыт" ве аныц мехеррире большевик тугел, хетта бер партияге менасиб (ярашлы) социалист та тугел, ул хер фикерле, терекъкый ве темедден (медениятле булу) тарафда-ры бер миллетчедер. Аныц идаресенде булган "Яца вакыт" та партияге менасиб булмаган хер ве темамиле местекыйль терекъкыйпервер бер гезиттер. "Яца вакыт" темам херрият фикериле ватан ве
56
В БЛОКНОТ ИСТОРИКА. АРХИВНЫЙ КАЛЕЙДОСКОП
дэулэт кулына алына. «Вакыт» ябылу ха-кында барлык милли газеталарда Ярулла Вэлинен тубэндэге белдеруе басылып чыга: «"Вакыт" мештэрилэренэ (язды-рып алучыларына). 1918 ел 26 гыйнвар иртэ сэгать унда Оренбург Меселман военный революцион комитет (хэрби комитет) тарафыннан унике ел миллэт хезмэтендэ дэвам итеп килгэн "Вакыт" гэзитэсенен матбагасы, кэгазе конфисковать (месадэрэ) ителде вэ гэзитэ тук-татылды, вэ банкыдагы акчасы, ярты миллионнан артык торган бу меэссэ (учреждение, матбага куздэ тотыла) мэзкур (югарыда эйтелгэн) комитетка кучкэнгэ, "Вакыт" вэ "Шура" мештэрилэре кар-шында ул мэсьулдер. Бу хэлнен вежудкэ (барлыкка) килуенэ итэк астыннан Ьэм ачыктан-ачык хезмэт иткэн кешелэргэ татар тарихы, элбэттэ, тиешле мекяфэт-не бирер (булэкне; бу урында "тиеш-ле бэЬане бирер" мэгънэсендэ киная белэн эйтелгэн). Наширлэреннэн вэкил — Ярулла Вэли»9.
«Вакыт»нын, редакциянен беренче кененнэн башлап, 12 ел дэвамындагы тормышына кузэту ясаганнан сон, бу-генге фэн-техника усеше кузлегеннэн карап редакциянен тиз арада «аякка ба-сып», хермэт казануын, бигрэк тэ рухи яктан унышлы басма булуын курэбез. XIX гасыр ахыры — ХХ гасыр башы аралыгында денья кургэн дистэлэгэн татар газеталары арасында, лидер ролен утэгэн ике басманьщ берсе ул «Вакыт». Ике очракта да унышнын куп елеше эч-тэлек, дизайн, материалнын унышлы би-релуе белэн турыдан-туры мехэрриренэ бэйле.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Материалы научно-практической конференции [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://www.lira.jren.ru.
2. Татарстан Милли архивы, 1370 ф., 1 тасв., 26 сакл. бер., 28 кгз.
3. Фатыйх Кэрими: Фэнни-биографик жыентык / Тез.-авт. Р. Мэрданов, Р. Миннуллин, С. Рэхимов. - Казан, 2000. - Б. 176.
4. Ахунов А. Запечатленное слово Фатиха Карими [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://www.tatmir.ru.
5. Фатыйх Кэрими: Фэнни-биографик... - Б. 180.
6. Ахунов А. Указ. соч.
7. Там же.
8. Рэми И. Г., Даутов Р. Н. Эдэби сузлек (элекке чор татар эдэбияты Ьэм мэдэнияте буенча кыскача белешмэлек). - Казан, 2001. - Б. 322.
9. Шунда ук. - Б. 61.
Фотолар Казан милли мэдэният узэге каршындагы Милли мэдэният музееннан алынды.
Милэушэ Сибгатуллина
РЕЗЮМЕ
Статья Миляуши Сибгатуллиной посвящена публицистической деятельности Фатиха Карими, главного редактора газеты «Вакыт», выходившей в Оренбурге в 1906-1918 гг.
Фатыйх Кэрими гаилэсе белэн. Уфа, 1911 ел.
миллэт мэнфэгатен кузэтергэ тырыша. Шул хакта уз белгэнен, узе хак дип игъ-тикад иткэнен яза...». (1991 елдан Оренбург шэЬэрендэ, элеге «Яна вакыт»нын дэвамы кебек, шул исемдэ кабат татарча газета нэшер ителэ башлады)8.
Лэкин «Яна вакыт» озын гомерле булмый. Совет хакимияте, буржуаз газе-талар дип, 1918 елнын 26 гыйнварында «Вакыт»ны Ьэм 1918 елнын 22 мартын-да «Яна вакыт»ны яба, басмаханэлэре
л
