CC BY
43-бнчо мыл чыга.
-го сентября 1917 г.
се: г. Вятка, реданцж „Сугыш Хаберляре
I ирке: |киен
гапывыи жймешляре казер бик кю-неня башлады. Кайла- гына кара-сан, ар жирдя дя, ар этлярдя без нен калйк узен узе—кюрсягте. Шул „ирквннепы ничек ан'науыи де.' Казер эш был чыь-ты. Вер жаи ряк кем дя бьглай ола:—„мшга ып: бтотяп бется дя, тян бёткяидя ми диб айткяпдей тойола. РосЫя лыгы иркенгя, чыкк&ч да, шул сят-тюк, тбрлО гтрпяга бюленеб - бюле неб. бер берсе беляв . талашырга тотондо. Ар тсайсысы бсткя меняр-гя тырытты. Эш Оылай китя , ба-шлагач, нимеч калыгы мынар бик сбйондб.. Бик тиз геня менняб щш-ониарньт безвёв калик араоына ла,
какын ряггяв тыщ сорыйиар. Ашау —'Эчеу, кейем—салым эшляре бо-Зилоб життё. Чуйыи жул'ы,- почта, телеграф эш кюблеге белян арый башладылар." ШулаЯ итеб' казер без катярлярвен. ив чигеня килеб жит-тек. Казер ар к'айсыбшга да бу катярляр чнтепя килеб жнткяне-безне бик жакты- Оелергя киряк.
уне бик тиз геня'ташларга киряк. Белегез,—Россия кятярнен па чигеня килеб жшхян! Аннан, —калдык калыгызны жыйыб," кав тамырлар-гызны пылит: жирегязгя, ба не онотоб, бул россгя катяр, леб тюпкян/
жанындагы киняшдя бар калыклар-нын да (урыскын да, татарныв да, чирметнен дя," арнын да, ар ка-лыкныи да) узляренеи кетеее бул-сын.
г) Мировой с.удьяиы У-Ьздная Земская Управа сайлый. Мировой судьяга ин оло школанын хйкбм птеу эшлярне бйрятя торган бюле-мен, урысча—Увивёрситетнын юри-Оическгй факультет дигян бюле-меи, тамнм итеб чыккан кёшеляр-не куярга киряк. Шупдып кешеляр булмагаи чакты гына, урга школа-ларны тамам иткяп кещепярке мировой судьяга куярга жарый; алай булса да, шул кешеляр хокОм итя торган эшлярне, аз булса да, белсе.н-няр; Судья булган -кете кадык те-лен (жпреня—калыгыиакараб) бел-сеи.
и
Татар телендэге вакытлы матбу-гатныц узенчелекле бер елешен керэшен газета-журналлары теш-кил итэ. Ал ар Ьервакыт рус хэрефлэ -ре белен татар телендэ нэшер ителеп килэ. Православие динендеге керешен-нернец кенделек матбугатын булды-ру нияте 1905-1907 еллардагы беренче Россия революциясе вакытында бар-лыкка килгэн. 1905 елда Санкт-Петер -бургта «Нур», Казанда «Казан мехби-ре» Ьем Уральскида «Фикер» исемле беренче татар телендеге газеталарныц чыга башлавы да моца зур этэргеч бир-гэн. 1906 елныц 16 маенда Казан рус булмаган укытучылар семинариясе (Казанская русско-инородческая учительская семинария) мегаллиме, куре-некле тюрколог, этнограф Р. П. Давлей (1879-1953) 1907 елныц гыйнварыннан Матбугат эшлэре буенча Казан комите-тында кенчыгыш, шул хисаптан, татар басмалары цензоры итеп билгеленген Н. Ф. Катановка, кириллицага нигез-ленген татар телендеге керешен газета-сы чыгару проекты белен мережегать
итэ. Р. П. Давлей газетаныц таралыш даиресе турында болай ди: «Эгер де хезметтешлекке 20 затлы рухани Ьем укытучы желеп ителсе, ул чакта газета-га язылучыларныц санын 500 ге кадер житкеру мемкинлегене ышанырга була»1. Шул ук революция елларында шагыйрь, драматург, жемегать эшлек-лесе Д. Г. Григорьев-Саврушевский (1876-1942) да керешеннер ечен милли газета чыгарырга омтылыш ясый, ле-кин уцышсызлыкка очрый2. Керешен вакытлы матбугаты Беренче бетен-денья сугышы чорында гына, хакими-ят Ьем миссионерларныц матди ярдеме белен деньяга киле.
Тарихта керешеннер ечен чыгарыл-ган беренче газета «Сугыш хабярляре» (Военные известия) дип аталган. Ул 1915 елныц февраленнен 1917 елныц де-кабрене кадер Вятка шеЬеренде* губер-на типолитографиясенде Ильминский алфавиты нигезенде нешер ителе. 1918 ел башында газета «Хабяр жортеуче» исемен ала. Элеге басманыц нешире
* Хезерге Киров шеЬере.
В БЛОКНОТ ИСТОРИКА. АРХИВНЫМ КАЛЕЙДОСКОП
Ьэм мехэррире керэшен Павел Петрович Глезденев (1867-1923). Бу шэхес, «Сугыш хабярляре» белэн бер ук ва-кытта Вяткада чыга башлаган удмурт телендэге беренче «Войнаысь ивор» Ьэм мари телендэге «Война увер» (Военные известия) газеталарын да оешты-ручы була. Ул, Казандагы укытучылар семинариясе каршындагы башлангыч мэктэпнец Ьэм хатын-кызлар мэк-тэбенец мегаллиме буларак, ирекле тьщлаучы рэвешендэ, 1906 елда Казан руханилар академиясен (Казанская духовная академия) тэмамлый. Шуннан соц аны, епархиянец рус булмаган ха-лыклар (инородецлар) арасына миссионер итеп, Вяткага ^ибэрэлэр. Ул анда миссионерлык курслары белэн ^итэк-челек итэ. Элеге курслардагы укучылар ярдэме белэн, югарыда эйтелгэн милли газеталарны чыгара башлый.
Милли теллэрдэге газеталар нэ-шер итунец кирэклеген нигезлэп, П. П. Глезденев Вятка губерна земс-твосы исеменэ махсус утенеч хаты яза. Ул хатта: «Сугыш башлану белэн мица, азмы-купме китапка кунеккэн инородецлардан хэрби хэрэкэтлэрнец барышы турындагы хэбэрлэрне даими ^иткереп торуны талэп иткэн мерэ^э-гатьлэр килэ башлады. Аннан тыш, шундый ук утенечлэрне мин куп рус булмаган авыллардагы хатын-кызлар-дан да алдым. Суз уцаеннан, уземнец 1914 ел ахырында да инде элеге куре-нешлэр турында губерна начальнигы А. Г. Чернявский эфэндегэ хэбэр иту бэхетенэ ирешкэнлегемне эйтергэ ки-рэк. Нэкъ менэ шушы вакытка Вятка губерна земствосы ^ыелышыныц 1914 елгы сессиясе халык ечен сугыш ва-кыйгаларыныц барышы турындагы вакытлы матбугат басмаларын нэшер иту ечен кирэк кадэрле акча суммасын билгелэгэн иде. Губерна начальнигы сугыш хакындагы вакытлы матбугат басмаларын ^ирле рус булмаган халык теллэрендэ дэ чыгарырга эмер биргэн иде»3.
Шулай итеп, татар Ьэм удмурт тел-лэрен яхшы белгэн П. П. Глезденев уте-нече Ьэм Вятка губернаторы А. Г. Чер-нявскийныц рэсми боерыгы буенча, Беренче бетенденья сугышы фронтла-
рында барган хэрби хэрэкэтлэр белэн ^ирле рус булмаган халыкларны ана теллэрендэ таныштырып тору максаты белэн, югарыда курсэтелгэн еч милли газета барлыкка килгэн.
1915 ел дэвамында Ьэрбер телдэ элеге газеталарныц унга якын саны чыгарыла. Шул ук елныц ахырында гу-берна земствосы бу газеталарны басты-ру ечен кирэкле акчаларны бирми баш-лый. Шунлыктан, хезмэт хакы алудан мэхрум ителгэн П. П. Глезденев алга таба газеталарны уз хэстэрлеге, газе-таларга язылучылар Ьэм иганэчелэр-дэн кергэн акчалар хисабына гына нэ-шер итэргэ мэ^бур була. Бу хакта ул: «Газеталарны бастырып чыгару ечен язылучылардан Ьэм ихтыяри иганэ-челэрдэн барлыгы 1 100 сум акча керде. Мин узем Ьэм минем хезмэткэрлэрем "Известиялэр"не чыгаруда бетенлэй бушлай эшлибез», — дип курсэтеп киткэн. 1916 ел ахырына кадэр «Сугыш хабярляре»нец тагын 14 саны денья кургэн. Ул чакта газетаны 222 татар телле укучы яздыра. Аннан тыш, Вятка шэЬэренец элеге рус телендэ булмаган газеталарын 36 китапханэ Ьэм 60 мис-сионерлык мэктэбе дэ алдырган4.
1916 елныц 27 ноябрендэ П. П. Глез-денев Вятка губерна земствосы ^ы-елышы исеменэ 1917 елда терле тел-лэрдэге «Военные известия» газетасын чыгаруны дэвам иттеру, шулай ук авыл ху^алыгы Ьэм гигиенаныц терле тармаклары буенча китаплар, бро-шюралар, листовкалар нэшер иту ечен кирэкле акчаларны сметага кертуне утенгэн махсус хат белэн мерэ^эгать иткэн. 1916 елныц 1 декабрендэ элеге оешманыц даими комиссиясе бу хат белэн таныша. Комиссия: «Рус булма-ган халыкларныц теллэрендэ брошю-ралар, листовкалар, газеталар чыга-ру чиктэн тыш файдалы Ьэм кирэкле чара, ченки: а) халыкныц шактый еле-ше, бигрэк тэ удмурт Ьэм марилар-ныц, рус телен белмэулэре, яисэ аз-маз гына ацлаганлыктан, рус телендэге ки-таплар Ьэм газеталардан файдалана ал-мый; б) санитария Ьэм авыл ху^алыгы буенча терле-терле файдалы мэгълу-мат рус булмаган олы яшьтэгелэр Ьэм хатын-кызлар арасына бары тик басма
БЕРЕНЧЕ КЕРЭШЕН ГАЗЕТАСЫ
суз аша гына утеп керэ ала», — дигэн нэти^э ясаган.
Вятка губерна земствосы ^ыелышы узенец 1916 ел ахырында узган сессия-сендэ, П. П. Глезденев утенече буенча даими комиссия чыгарган нэти^эгэ нигезлэнеп, 1917 елда рус булмаган ха-лыклар телендэ газеталар, брошюралар Ьэм листовкалар нэшер иту ечен 1 800 сум акча булеп бирэ. Шул ук вакытта нашир Ьэм мехэррир П. П. Глезденевка газета сэхифэлэрендэ даими рэвештэ гигиена, авыл ху^алыгы, кооперация мэсьэлэлэренэ багышланган популяр мэкалэлэр бастырып баруны дэвам иту, губерна земствосы карамагына газета-ларныц Ьэрбер чыккан санныц 100 эр данэсен, шулай ук брошюралар Ьэм листовкаларныц 400 данэсен тулэусез тапшыру бурычы да йеклэнэ. 1917 елда «Сугыш хабярляре», «Войнаысь ивор» Ьэм «Война увер» газеталарыныц 24 санында бер чыгарганда гомум тира-жын 1 300 данэдэ нэшер иту куздэ то-тыла. Безнец кеннэргэ кадэр «Сугыш хабярляре»нец 1917 елгы 15 ноябрь саны сакланып калган. Ул вакытта эле-ге газетаныц тиражы ике тапкырга арт-кан була. 1915 елдан башлап «Сугыш хабярляре» газетасыныц кырыкка якын саны денья кургэн.
«Сугыш хабярляре» газетасында «Сугыш», «Союздашларда», «Фронт-тан хатлар», «Россiя эшляре», «Чит иллярдя», «Денья халляре», «Губiрня жаналыклары», «Временное правительство эше», «Земстволарда», «Ауыл хужалыгы», «Дарулар», «Кряшенняр тормошо», «Терле хабярляр» Ьэм башка исемдэге булек-рубрикалар булган. Элеге басма битлэрендэ П. Глезденев, Д. Григорьев, Р. Давлей, М. Дернов, Н. Егоров, Д. Зубрилов, Р. Лопухин, Г. Романов, В. Соловьев, Г. Шубин Ьэм башкалар язышкан. Кайбер язмалар «Вятич», «Хабярдар», «Шахит» кебек псевдонимнар астында пэйда булган. «Сугыш хабярляре» редакциясе Уфа шэЬэрендэ чыгып килгэн «Дус» исемле керэшен газетасы белэн даими элемтэ тоткан, аныц кайбер материалларын кучереп бастырган5.
«Сугыш хабярляре» газетасы эш-чэнлегенец башлангыч чорында, Берен-
че бетенденья сугышы ^эелеп киткэн шартларда, ул чакта бик киц таралган «Сугышны ^ицгэнчегэ кадэр алып ба-рырга» дигэн лозунгны яклап килгэн. Ул узенец теп игътибарын фронтларда бара торган хэрби хэрэкэтлэрне, Россия Ьэм аныц союздашлары гаскэрлэре-нец сугыш кырларында чынлыгында ирешелгэн яисэ уйдырма уцышларын мактап яктыртуга юнэлткэн. Россия армиясенец фронтныц куп кенэ учас-токларында чигенуен, солдатларныц сугыш мэйданын рехсэтсез калдырып киту, хэрби начальникларныц бое-рыкларына буйсынмау, окоплардагы ике як сугышчыларыныц кардэшлэшу очракларын «Сугыш хабярляре» боль-шевикларныц, аларныц лидеры Ленин-ныц Германия файдасына шпионлык, химеру эше алып бару белэн ацлатып килгэн.
1916 елдан башлап, «Сугыш хабяр-ляре» сэхифэлэрендэ, удмурт Ьэм мари газеталарындагы кебек, хэрби хэбэр-лэр белэн беррэттэн, ^ирле рус булма-ган халыклар тормышына, кооперация мэсьэлэлэренэ кагылышлы язмалар, санитария Ьэм авыл ху^алыгы буен-ча файдалы кицэшлэр дэ урын ала. Мэсэлэн, элеге басмаларда даими рэ-вештэ губерна Ьэм еязлэрдэге чэчулек-лэрнец торышы, бертекле ашлык Ьэм башка культураларныц уцдырышы, авыл ху^алыгы продуктларыныц бэя-лэре турында мэгълумат биреп барыла. Газеталарда белгечлэрнец «Бертекле ашлыкны саклау», «Бэрэцгене кыш кене саклап тоту», «Мал-туарны ни-чек карап устерергэ» дигэн, Ьэм башка шундый мэкалэлэре денья кургэн.
П. П. Глезденев ^ирле рус булма-ган халыкларныц укымышлылыгын, мэдэниятен Ьэм эдэбиятын устерудэ «Сугыш хабярляре» Ьэм узенец башка милли басмаларыныц роле зур булуын кабат-кабат ассызыклаган. Аныц газе-таларында шигъри эсэрлэр дэ басты-рылган. «Сугыш хабярляре» Ьэм аныц тицдэшлэре, уз укучылары арасында ^итэрлек дэрэ^эдэ мэгълум булган. Бу турыда редакциягэ килгэн хатлар Ьэм корреспонденция ышанычлы итеп сейли. Элеге менэсэбэттэн П. П. Глез -денев узенец 1916 ел 14 декабрендэге
В БЛОКНОТ ИСТОРИКА. АРХИВНЫМ КАЛЕЙДОСКОП
бер хатында: «Редакциядэ "Жана Пушкин", "У Крылов", "Выль Лермонтов" ("жана", "у", "выль" сузлэре татар, мари Ьэм удмурт теллэрендэ "яца" дигэн суз-не белдерэлэр) исеме белэн кул куелган мэкалэлэр, шигырьлэр, заметкалар бик куп. Шулай итеп, безнец басма органы-быз, Ьичшиксез, рус булмаган халыклар деньясыныц культуралы кешелэренэ аз гына булса да усеш этэргече бирэ. Бу чынбарлыктагы фактлар — безнец ике еллык хезмэтебезнец нэти^элэре»6, — дип язган.
«Сугыш хабярляре» 1917 елгы Февраль революциясенец ^ицуен, аннан соц Россиянец конституцион-респуб-ликачыл юл буенча усешкэ юнэлде-релгэн демократик узгэрешлэрен хуп-лап каршылаган. Ул даими рэвештэ Вакытлы хекумэтнец эчке Ьэм тышкы сэясэтен, елешчэ, самодержавие ^и-мерелгэннэн соц пэйда булган эшче, солдат Ьэм крестьян депутатлары Со-ветларыныц эшчэнлеген яктыртып торган. Газета сэхифэлэрендэ сайлау-лар системасыныц демократлашуы Ьэм ^ирле узидарэ органнарыныц, беренче чиратта, губерна Ьэм еязлэр земствола-рыныц вэкалэтлэре кицэйтелуе турын-да суз алып барылган. Соцгыларыныц эше хакында басманыц Ьэрбер санында махсус рубрикада бэян ителгэн. Газета шулай ук уз укучыларын Учредительное Собраниегэ сайлауларга хэзерлэну Ьэм аларны уткэрунец барышы, закон-нар чыгарачак бу югары органга Вятка губернасыныц терле сэяси партиялэре Ьэм оешмалары тарафыннан тэкъдим ителгэн кандидатларныц исемнэре белэн таныштырып килгэн. 1917 елгы Октябрь кутэрелешеннэн соц газетада бу вакыйгага карата терле сэяси фир-калэрнец Ьэм социаль теркемнэрнец менэсэбэте яктыртыла, яца хекумэтнец гамэли адымнары турындагы мэгълу-матлар урын ала.
«Сугыш хабярляре» газетасын-да милли мэсьэлэгэ дэ зур игътибар бирелэ. Аныц битлэрендэ, мэсэлэн, 1917 елныц май Ьэм август айларында Казанда булып узган Идел буендагы аз санлы халык вэкиллэренец съезд-лары турында материаллар басыла. Аерым алганда, газетаныц 1917 елгы
1 сентябрь санында август съездында сайланган дурт эш комиссиясе кабул иткэн карарларныц тулы текстлары ур-наштырылганлыгын курсэтергэ була. Элеге карарларда Россиядэ монархис-тик самодержавие режимын яцадан торгызу мемкинлегенэ катгый рэвештэ каршы чыгыла Ьэм килэчэктэ Россияне Федератив Демократик Республика-га эверелдеру тэкъдим ителгэн була7. Элеге газетада керэшен, мари, удмурт Ьэм башка аз санлы халыкларныц та-рихына, гореф-гадэтлэренэ, йолалары-на, мэдэниятенэ, эдэбиятына, куренек-ле эЬеллэренэ Ьэм хэзерге тормышына багышланган язмаларга да урын бирел-гэн.
1917 елныц 20 декабрендэ Вятка губерна земствосы ^ыелышы узенец чираттан тыш сессиясендэ П. П. Глез -деневныц моцарчы басылып килгэн ^ирле милли газеталарны чыгаруны дэвам иту турындагы тэкъдимен тик-шергэннэн соц: «Элеге басмаларны яца исемнэр астында нэшер итэргэ мем-кин», — дигэн карар чыгара. Шуннан соц татар телендэге «Сугыш хабярляре» газетасы «Хабяр жортеуче», удмурт телендэге «Войнаысь ивор» — «Удмурт» Ьэм мари телендэге «Война увер» — «Мари увер» исемнэрен ала. Кабул ителгэн сметада 1918 ел ахыры-на кадэр Ьэрбер газетаныц туксан ал-тышар санын чыгару куздэ тотылган. Бу басмаларныц бер чыгаргандагы тиражы 2 000 данэне тэшкил итэргэ тиеш була8. 1918 елныц беренче ярты-сында П. П. Глезденевныц элеге газета-ларныц берничэшэр санын бастыруны оештырганлыгы мэгълум. Ул чакта бу эшчэн Ьэм алдан куручэн зат тулысын-ча яца хакимият — Совет властен тану, яклау Ьэм аца хезмэт иту юлына бас-кан була. Ул ^итэклэгэн «Хабяр жортеуче» Ьэм аныц кебек башка милли газеталар да шул юнэлештэ торганнар. П. П. Глезденев Вятка губернасыныц халык мэгарифе булеге медире ярдэм-чесе, милли мэктэплэрнец инспекторы итеп билгелэнэ. 1918 елныц декабрендэ губерна халык мэгарифе хезмэткэрлэ-ре съездында тутырган шэхси анкета-да ул: «нинди партиядэ торасыз, яисэ нинди партиягэ телэктэшлек белдерэ-
БЕРЕНЧЕ КЕРЭШЕН ГАЗЕТАСЫ
сез?» — дигэн сорауга: «Коммунистлар партиясенэ телэктэшлек белдерэм», — дип ^авап бирэ. П. П. Глезденев 1919 елныц кезеннэн 1923 елныц 28 маена, вафатына кадэр, Вятка дэулэт халык мэгарифе институтында* укытучы бу-лып эшли. Бер ук вакытта ул инсти-тутныц гыйльми секретаре дэ була, тебэкне ейрэну белэн шегыльлэнуче фэнни-тикшерену институтында да хезмэт итэ. П. П. Глезденевныц вакыт-сыз э^эле (ул 56 яшендэ вафат була) ^эмэгатьчелекнец, партия Ьэм совет органнарыныц тирэн кайгысына сэбэп була. РКП(б)ныц губерна комитеты, губисполкомы Ьэм губпрофсоветы органы — «Вятская правда» газетасыныц 1923 ел 30 май санында элеге куренек-ле шэхеснец тормыш Ьэм хезмэт юлын тасвирлаган зур кулэмле язма-некролог урнаштырыла. Анда: «Павел Петрович Глезденев губернабызныц аз санлы миллэт хезмэт иялэренец ихтыя^ыннан чыгып, аларны агарту, ац-белемле иту ечен сугышчан постта вафат булды. Ул артта калган халыкларныц мэдэниятен ер-яцадан торгызуны яклаган дэртле керэшче иде»9, — диелэ. Шул ук газета сэхифэлэрендэ П. П. Глезденевныц васыятьлэре дэ басыла. Ул, мэсэлэн, вафатына берничэ минут кала, ятим татар балалары йорты ^итэкчесе белэн элеге балалар йортына матди ярдэмне тагын да кицэйту турында сейлэшэ
* Хэзерге Киров дэулэт педагогия университеты.
Ьэм килэчэктэ бу эшне РКП(б)ныц XII съезды кабул иткэн махсус карар ниге-зендэ алып барырга кирэк дигэн телэк белдерэ.
Тарихта беренче керэшен газета-сын нигезлэгэн Ьэм ^итэклэгэн асыл зат П. П. Глезденев шэхси язмаларында Ьэм чыгышларында Ьэрвакыт рус бул-маганнар узлэренец матбугатын — ки-тап Ьэм газета-журналларын чыгару-ны устеру ечен бетен кечлэрен куярга тиешлэр дигэн фикерне яклап килгэн. «Сугыш хабярляре» - «Хабяр жортеу-че» газетасы барлыкка килгэннэн соц уткэн бер гасырга якын дэвернец терле елларында керэшен вакытлы матбуга-ты шактый гына киц усеш ала. Уфада «Дус» (1916-1918), Минзэлэдэ «Ха-бярляр» (1917-1918), Алабугада «Алга таба» (1919), Казанда «Кряшен газеты» (1918), «Кызыл салдат» (1919), «Кызыл алям» (1919-1922), «Кицяш» (1922-1929) газеталары, «Иген игеуче» (1918), «Бе-лемнек» (1921), «Кицяш» (1924) жур-наллары, Чилэбе елкэсенец Фершам-пенуаз авылында «Кызыл Нагайбак» - «Сталин юлы белэн» (1932-1941), Яр Чаллыда «Керэшен сузе» (1993-2001) Ьэм «Туганайлар» (2002 елдан башлап) газеталары — барлыгы 16 исемдэге вакытлы басмасы денья кургэн. «Ту-ганайлар» исемле и^тимагый-сэяси керэшен газетасы хэзерге кеннэргэ кадэр чыгуын дэвам итэ.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Нафигов Р. И. Формирование и развитие передовой татарской общественно-политической мысли. - Казань, 1964. - С. 64.
2. Глухов М. С. Та1апеа. Энциклопедия. - Казань, 1997. - С. 243, 325.
3. Сергеев М. Т. Возникновение и развитие печати Марийской АССР. - Йошкар-Ола, 1971. - С. 17.
4. Киров елкэсенец дэулэт архивы (К0ДА), 616 ф., 1 тасв., 257 эш, 8 кгз.
5. Дус. - 1917. - 16 февраль.
6. Сергеев М. Т. Указ. соч. - С. 22.
7. Сугыш хабярляре. - 1917. - 1 сентябрь.
8. К0ДА, 616 ф., 1 тасв., 276 эш, 45 кгз.
9. Вятская правда. - 1923. - 30 мая.
Тэлгат Насыйров, тарих фэннэре кандидаты
РЕЗЮМЕ
В статье кандидата исторических наук Т. Насырова рассказывается о первой кряшенской газете «Сугыш хабярляре» (Военные известия), издававшейся с 1915 по 1917 г. в г. Вятке (ныне г. Киров).
246
В БЛОКНОТ ИСТОРИКА. АРХИВНЫЙ КАЛЕЙДОСКОП
