CC BY
7Б9ЕК ЖИЦУНЕЦ 65 ЕЛЛЫГЫНА
Барлаганны кете батырлар!..
(Эзтабар язучы квндэлегеннэн)
Эзтабар язучы Ш. Мостафин. 2005 ел.
Инде менэ ничэнче тэулек йокы-сызлыктан ж;эфа чигэм. Буген дэ шулай. Аптырагач, торып, кунакханэдэ узем тукталган булмэнен, тэрэзэ капкачларын тулысынча кие-реп ачып ж;ибэрэм. Сызылып май таны атып килгэн чак. Йезне, тэнне иртэнге саф-ж;ылы ж;ил иркэли. Э тэрэзэм кар-шындагы зур бакчада — Россия Сак-лану министрлыгынын Узэк архивы урнашкан изге урында (элеге мэйдан тимер челтэрле биек коймалар белэн яхшылап эйлэндереп алынган, эчке ягында махсус сакчылар йереп тора) — узэклэрне езеп-езеп сандугачлар сай-рый.
Сандугачлар... Эллэ алар да, безнен кебек, йокысызлыктан ж;эфа чигэлэрме? Эллэ ж;ырчы кошлар, Беек Ватан сугы-шы чорында Ьэлак булганнарньщ якты истэлеклэрен, олы рухларын биниЬая кадерлэп, аларга узлэренен кабатланмас сихри моннарын багышлап, мэнгелек сакка басканнармы? Эллэ сандугачлар яу кырыннан кайтмый калганнарнын ж;аннарымы? ^ырлары исэ исэннэргэ, безнен буынга эйтер сузлэреме, ен-авазларымы? Эллэ безне — каЬарман якташларыбыз эзлэреннэн меннэрчэ чакырым юллар утеп, бирегэ — Мэскэу
В БЛОКНОТ ИСТОРИКА. АРХИВНЫМ КАЛЕЙДОСКОП
елкэсенец Подольск шэЬэрендэге Узэк архивка — баш кутэрми эшлэргэ килучелэрне хуплап, шулай узлэренчэ сэламлилэрме?
Ьай, теллэрен-уйларын белсэц иде шул ^ырчы кошларньщ. Э инде йо-кысызлыктан интегуемэ килсэк, аныц сэбэбе бер — архивта эзлэнулэргэ ба-гышланган киеренке Ьэр кен нин-ди дэ булса тетрэндерерлек хэллэр, сискэндерерлек фактлар белэн очраш-тыра, шул чор вакыйгалары эченэ еермэдэй-ташкындай бетереп алып кереп китэ, йокы-ялны, ашау-эчуне, бар деньяны оныттыра. Эйе, дары исе сецгэн, чит-читлэрен ялкын еткэн, канга манчылган ул документлар ^анга Ьич тэ тынгылык бирмилэр. Купме каЬарманнар, узлэренэ «икен-че гомер» булэк иткэнне кетеп, архив киштэлэрендэге калын томнар аша сузсез генэ безгэ карап торалар. Эрну дэ, емет тэ чагыла кебек аларныц карашла-рында. Шушы архивта сакланучы, та-рихи дереслекне раслаучы дистэ мил-лионнарча том гаять меЬим, бэЬа биреп бетергесез кадерле ул документларныц зур купчелегенэ эле эзлэнучелэрнец-тикшеренучелэрнец куллары бетенлэй тимэгэн. Энэ шул «айсберг-боз»ны аз гына булса да «эрету» — билгесез ба-тырларны барлауга тыйнак кына уз елешемне керту нияте белэн, чират-тагы ялым вакытында, Ьэр елны дияр-лек килэм мин бу архивка. Ашкынып-дулкынланып килэм.
Архив... Иц элек шул искиткеч сер-ле, тылсымлы, хикмэтле «мэгарэ»гэ беренчелэрдэн булып юл курсэткэн остазларыбызга-рухташларыбызга карата ихлас рэхмэт сузлэребезне эйтеп, тирэн хермэтебезне белдереп утик эле. Менэ алар кемнэр: инде вафат бул-ган елкэн калэмдэшлэребездэн — утэ дэ нечкэ куцелле, тынгысыз ^анлы Г. Кашшаф, С. Шакир, З. Эхмэт^анов, Ф. Нуруллин, Э. Ганиев, галимнэрдэн Щ. Гыйльманов, А. Айнетдинов, исэннэрдэн — бетен гомерен шушы га-ять кирэкле эшкэ багышлап, хэтер са-гында уяу торучы Ш. Рэкыйпов, Р. Мо-стафин, М. Рэфиков, Ш. Байгильдин, И. Хэсэнов, Ч. ЗаЬирова, Э. Щэлэлиев, Н. Булатов, М. Гэрэев, Э. Эдиятуллина,
Д. Гарифуллин... Бу шэхеслэрнец Ьэркайсы турында озаклап, олы-лап сейлэргэ була. Зур хэрефле элеге Эзтабарлар, безнец кебек, сугыш-тан соц туган буын вэкиллэренэ дэ «архив вирусы»н гомерлеккэ «йок-тырдылар». Арабыздан бик яшьлэй киткэн талантлы калэмдэшлэребездэн Г. Кашапов-Узиле, ялкын йерэкле публицист — тарих фэннэре кандидаты С. Хэйретдинов, миллэтпэрвэр журналист-мехэррир М. Мостафин, исэннэрдэн — эдибэ С. Зыятдино-ва, каЬарманнарыбызны эзлэудэ Ьэм куп томлы «Хэтер Китабы»н чыга-руда аеруча нэти^эле эшлэуче тарих фэннэре докторы А. Иванов, М. Черепанов, фидакарь эзтабарлардан тарих фэннэре докторы Д. Шэрэфетдинов, Э. Садриев, Р. Мицнегалиев, Г. Ха^иев, Р. Щэлэлиев, Г. Мебарэкшин, К. Ари-фуллов, Р. Низамиев, И. Бэдретдинов, Р. Могыйнов Ьэм башка бик куплэр Беек Ватан сугышы елъязмасын ту-лыландыруда узлэреннэн биниЬая зур елеш керттелэр. Алар, архивлар-да казынып, сугыш булган урыннарны аркылыга-буйга ицлэп, шул дэЬшэтле чорныц тетрэндергеч сэхифэлэрен ач-тылар, моцарчы билгесез булган ба-тырларны эзлэп таптылар. Батыр-лар дигэннэн, алар арасында Совет-лар Союзы Герое исеменэ тэкъдим ителгэннэр Ьэм, ахыр чиктэ, элеге олуг исемгэ лаек булганнар аерым урын билэп тора.
Советлар Союзы Герое дигэн иц югары дэрэ^эле исем СССР Узэк Башкарма Комитетыныц 1934 ел 16 апрель Карары нигезендэ булды-рыла. Шул ук елныц 20 апрелендэ мэртэбэле мондый исем иц берен-че итеп А. В. Ляпидевский, С. А. Леваневский, В. С. Молоков, Н. П. Каманин, М. Т. Слепнев, М. В. Водопьянов, И. В. Доронин кебек, аеруча тэвэккэл-батыр очучыларга бирелэ. Тарихи язма-лардан укып белгэнебезчэ, 1934 елныц 16 февралендэ Чукот дицгезендэ, бозлар арасына кысылып, «Челюскин» пароходы Ьэлакэткэ очрый. Куренекле профессор О. Ю. Шмидт ^итэкчелегендэге арктик экспедиция эгъзалары (экипаж белэн бергэ барлыгы 111 кеше), шу-
БАРЛАГАННЫ К6ТЭ БАТЫРЛАР!.
* 267
(ЭЗТАБАР ЯЗУЧЫ К6НДЭЛЕГЕННЭН)
лай итеп, хэрэкэтлэнуче боз естендэ, утэ дэ кырыс поляр кыш хакимлегендэ калалар. Челюскинчыларны эзлэп табу Ьэм коткару эшенэ исемнэре югары-да эйтеп утелгэн очучылар узлэре телэп алыналар. НиЬаять, 5 апрельдэ А. В. Ляпидевский дрейфтагыларны табу бэхетенэ ирешэ Ьэм очкычы белэн боз естенэ «кунаклап», беренче рей-ста ук унике кешене материкка исэн-сау алып кайта. Анын фидакарьлеге башка очучыларны да канатландыра. 13 апрельдэ инде челюскинчыларнын барысы да коткарыла.
1934 елдан алып Беек Ватан сугы-шы башланганчыга кадэрге чорда бар-лыгы 626 кеше Советлар Союзы Герое дигэн олуг исемгэ лаек була. Ара-ларында Татарстан Республикасында туып ускэн терле миллэт вэкиллэре, шул исэптэн тугыз татар да бар1.
Шулар арасыннан Чирмешэн райо-нында туып-ускэн мордва егете Павел Алексеевич Цаплинны (1906-1937) ин беренче итеп тирэн ихтирам хислэре белэн телгэ аласыбыз килэ.
1936 елнын 16 июлендэ Испаниядэ монархистик фашистлар фетнэсе баш-лана. Генерал Франко гаскэрлэренэ ярдэмгэ итальян Ьэм немец фашист-лары ашыга. Алар Испаниягэ бихи-сап корал, хэрби кирэк-яраклар Ьэм тулы хэзерлектэге хэрби частьлэрен ^ибэрэлэр.
Мона ^авап итеп, бетен деньяда Испания патриотларына карата телэктэшлек хисе усэ бара. Элеге ре-спубликаны саклау, кара кечлэргэ каршы тору ечен куп кенэ иллэрдэн иреклелэр отрядлары килэ. Совет иреклелэреннэн дэ 2 065 кеше туплана, шуларнын 351 танкист була.
Капитан П. А. Цаплин 1936 елгы Октябрь парадында катнашканнан сон, Кызыл мэйданнан ук, уз телэге белэн, Испаниягэ китэ. 20 ноябрьдэн инде ул, танк ротасы командиры сыйфатында, Мадридны саклаучылар белэн бергэ, фетнэчелэргэ каршы сугыша. Шул чор-да яу кырында курсэткэн батырлыкла-ры ечен, кыю офицер, СССР Узэк Баш-карма Комитетынын 1937 ел 2 гыйнвар Карары нигезендэ, Кызыл Йолдыз ордены белэн булэклэнэ.
1937 елнын 13 февралендэ франко-чы гаскэрлэрнен Ье^умнэре туктатыла. Республикачылар узлэре контрЬе^умгэ кучэ. Капитан П. А. Цаплиннын танк-лары, тимер ташкын булып, дошман естенэ ыргыла. Щину арты ^ину яула-ган мизгеллэрнен берсендэ, кетмэгэндэ генэ, рота командирынын куэтле ко-рыч машинасына снаряд килеп тия. Цаплин авыр яралана, эмма рота белэн ^итэкчелек итуне дэвам иттерэ. Анын экипажы сонгы снаряд, сонгы патрон беткэнче сугыша. Аннары капитан танкны, дошман кулына калдырмас ечен, узе шартлата Ьэм частенэ эйлэнеп кайта. Лэкин яралары ана озак яшэргэ мемкинлек бирми. Берничэ кеннэн П. А. Цаплиннын жэсэден, хэрбилэрчэ зур хермэт курсэтеп, Испаниянен Ар-чен шэЬэре каберлегенэ ^ирлилэр.
Интернациональ бурычны утэгэндэ курсэткэн зур каЬарманлыгы ечен, СССР Узэк Башкарма Комитетынын 1937 ел 27 июнь Карары нигезендэ, Мордва Афонькасы авылы егете П. А. Цаплинга Советлар Союзы Герое дигэн мактаулы исем бирелэ. Респу-бликабызда ин беренче булып!
Татарстаннан читтэ яшэгэн миллэттэшлэребез дэ сынат-мый. Эйтик, нэсел тамырлары белэн республикабызнын Биектау тебэгендэге Ямаширмэ авылыннан булган, Донбасста туган Гыйльфан Эбубэкер улы Батыршинны (19141947) гына алыйк. Ул 1938 елнын ^эендэ, Приморье краенын Хасан куле янында, япон самурайларына каршы керэштэ узенен исемен мэнгелек дан-га кумэ.
29 июльдэ Япониянен Квантун ар-миясе гаскэрилэре, чикне бозып, Заозерная Ьэм Безымянная биеклеклэре районында безнен заставаларга Ье^ум итэлэр. Башка сугышчан иптэшлэре кебек, чик сакчысы Г. Э. Батыршин да, узенен отделениесе белэн, самурайлар-га каршы батырларча керэшэ. Ахырдан ул авыр яраланган сигез сугышчыны Ьэм застава начальнигын дошман кулы-на тешудэн коткарып кала — аларнын Ьэркайсын, берэм-берэм уз аркасына салып, кулнен икенче ягына чыгарып куя. Яшьлегендэ оста йезуче булуы,
В БЛОКНОТ ИСТОРИКА. АРХИВНЫЙ КАЛЕЙДОСКОП
^итезлеге-тапкырлыгы энэ шул чакта бик тэ ярдэм итэ аца. Японнар езлексез ут яудырып торуга карамастан, яралан-мый да. Халык бик белеп эйтэ шул: ба-тырдан пуля да курка!
13 кен буе дэвам иткэн сугышлар барышында японнар узлэренец бик куп солдатларын, офицерларын югалталар Ьэм 1938 елныц 11 августында СССР белэн вакытлы килешу тезергэ мэ^бур булалар.
Чик сакчыларыннан аеруча зур ба-тырлык курсэткэн 22 кешегэ, шул исэптэн Г. Э. Батыршинга, аныц якын дусты И. Д. Чернопяткога Ьэм алар хезмэт иткэн застава начальнигы П. Ф. Терешкинга, СССР Югары Советы Президиумыныц 1938 ел 25 октябрь Указы нигезендэ, Советлар Союзы Герое дигэн мэртэбэле исем бирелэ. Шул ук Указ белэн элеге мактаулы исемгэ тагын бер миллэттэшебез — Саратов елкэсендэ туып-ускэн пулеметчы егет К. М. ЯЬудин дэ лаек була. Ул бер бэрелештэ дошманныц 60 солдатын Ьэм офицерын сафтан чыгара.
1939 елныц 30 ноябрендэ баш-ланып, 1940 елныц 12 мартында тегэллэнгэн совет-фин сугышы ва-кытында да якташларыбыз сынат-мыйлар. Шулар арасыннан терле дэрэ^эдэге иц гаярь хэрбилэр — Казан шэЬэреннэн М. В. Дмитриев, М. П. Кирпонос, А. М. Коняев, Д. Б. Строганов, А. А. Чупуренко, Алабугадан С. П. Спирьков, Балтач-тан Х. И. ИбраЬимов, Б. С. Рэхимов, Х. С. Сабиров, Баулыдан И. Д. Зиновьев, Мамадыштан Г. Я. Нигъмэтуллин, Минзэлэдэн Г. В. Вэзетдинов, Б. А. Винокуров, Телэчедэн А. К. Ксенофонтов Советлар Союзы Герое исеменэ лаек булалар. Тугандаш Башкортостан Ре-спубликасында Ьэм Саратов елкэсендэ туып-ускэн миллэттэшлэребездэн С. Н. Майский белэн И. М. Кудашев та Алтын Йолдыз кавалерлары булалар.
1941-1945 елларда немец-фашист илбасарларына каршы 1 418 кен вэ тен дэвам иткэн Беек Ватан сугышы Ьэм Ерак Кенчыгышта Япониянец Кораллы кечлэрен, Квантун армиясен тар-мар иту ечен барган керэш (1945 елныц 9 августы — 2 сентябре) безнец
ил — СССР дигэн зур дэулэт ечен ае-руча ^итди сынау чоры була. Дошман-ны ^ицу хакына купмиллэтле бердэм халкыбыз ким дигэндэ 27 миллион ке-шесен корбан итэ.
Дересен генэ эйткэндэ, бу елкэдэ серлелек пэрдэсе тулысынча ачылмаган эле. И. В. Сталин 1946 елда, мэсэлэн, «Правда» газетасы хэбэрчесенэ биргэн интервьюсында: «Немецлар белэн су-гыш вакытында, оккупация чорын-да Ьэм немец каторгасында Советлар Союзы узенец ^иде миллион кешесен югалтты», — дип белдерэ. Н. С. Хрущев исэ 1961 елда Швеция Премьер-министры Т. Эрландерга ^ибэргэн ха-тында Беек Ватан сугышы чорын-да Ьэлак булучыларныц санын егерме миллион итеп курсэтэ. 1990 елда — М. С. Горбачев ^итэкчелек иткэн чор-да — бу сан егерме ^иде миллионга ^итте.
Чит ил тикшеренучелэренец элеге мэсьэлэгэ карата уз карашлары бар. Америкалы социолог Н. Тимашевныц 1948 елда ук игълан ителгэн белдеруеннэн куренгэнчэ, СССР элеге сугыш вакытында утыз вдде миллион ярым кешесен югалткан булып чыга2.
Биредэ тагын: «Икенче бетенденья сугышында купме татар Ьэлак бул-ган?» — дигэн урынлы сорау да туар-га мемкин.
Заманында фашистлар «тырнагы»на элэгеп, эсирлек газапларын уз ^илкэ-сендэ татыган Ьэм соцыннан, концла-герьдан качып, узебезнекелэргэ килеп кушылган туры-гадел сузле солдат-эдип-рэссам Нэби Дэули (1910-1989) бу хакта болай ди: «вч татарныц ике-се улде. Ул чакта татар дурт миллион ярым исэплэнэ иде, кимендэ ике миллион татар кырылды».
Шул уцайдан, атналык «Мэдэни ^омга» газетасы уз фикерен эйтэ: «Нэби ага ялгыша кебек. Сугыш-ка кадэр татар кимендэ ун миллион булган, дигэн фикер кеннэн-кен ны-гый бара. Ьэр татар авылы уртасында-гы дурт кырлы ташка уелган дуртэр-бишэр йез кеше исемлегеннэн чама-лап, Урал, Себер, Урта Азия, Кырым, Татарстан, Россиядэн китеп Ьэлак булганнарныц саны биш миллионлап
БАРЛАГАННЫ КвТЭ БАТЫРЛАР!.
(ЭЗТАБАР ЯЗУЧЫ КвНДЭЛЕГЕННЭН)
булырга мемкин. Ягъни, нэселле татар ирлэренен житмеш-сиксэн проценты Ьэлак булган, дигэн суз бу!»3.
Эйе, сугышта улгэннэрнен саны Ьаман да тегэл билгеле тугел эле. Ул каЬарманнарнын байтагы, узлэренен ^эсэдлэрен ^ир куенына индергэнне кетеп, дистэлэрчэ еллар дэвамында ачык Ьавада, ^ил-янгыр, кар-буран астында ята бирэ. Шул унайдан, «Аргументы и факты» газетасында эзлэну отрядларынын Бетенсоюз идарэсе рэисе Ю. Смирнов утэ кызыклы-гыйбрэтле мэкалэ бастырды. Шул яз-маны биредэ бернинди кыскартулар-сыз, тулы килеш, оригиналдагыча ки-тереп утэсебез килэ: «Почему до сих пор тысячи останков солдат времен Великой Отечественной не захоронены? Уверен, основная причина — экономическая. Сразу после освобождения территорий страны от немецкой оккупации в санитарных целях местных жителей организовывали производить массовые захоронения погибших бойцов. После каждого очищенного поля множество сумок и ведер наполнялись медальонами, личными вещами солдат, документами. Все это отправляли в военкоматы. Мы наивно полагали, что, стоит нам найти списки фамилий, составленных по медальонам, мы сможем установить имена тех, кто по сей день считается пропавшим без вести. Увы, ни в одном архиве вы не найдете этих списков. По свидетельству нескольких ветеранов — бывших военкомов — медальоны в то время скрытно уничтожались. Зачем? Семья погибшего на фронте получала ежемесячное пособие плюс дополнительные льготы. Семья же пропавшего без вести лишалась и того, и другого. В конце войны таковых было от 5 до 9 миллионов. То есть экономия на пособиях составляла минимум 300 млн. рублей в год. К 40-летию Победы государство не потратило "впустую" уже 13 миллиардов рублей. Скорее всего, именно поэтому ни Сталину, ни последующим руководителям Советского Союза было невыгодно признавать и публиковать истинную цифру потерь»4.
Тирэнтен уйландыра тор-ган, авыр уйларга чумдыра торган
фа^ига бу. Э бит мэшЬур генералли-симус А. В. Суворов: «Яу кырында улгэннэрнен сонгысы кумелмичэ то-рып, сугышны беткэн дип санарга яра-мый», — дигэн утэ хикмэтле сузлэр эйтеп калдырган. Димэк, сугыш эле Ьаман да дэвам итэ!
Эйе, безгэ батырларыбызны бар-ларга, санларга, данларга бик тэ вакыт!
Шулай да... Сугышта Ьэлак бул-ганнарга багышлап, куп тебэклэрдэ «Хэтер» китаплары чыгарылу, парти-заннар хэрэкэтендэ, дошманга каршы яшерен оешмалар эшчэнлегендэ кат-нашучылар, шулай ук эсирлектэ бул-ган, коллыкка куылган кешелэр ту-рында яна мэгълуматлар табылу, мэнге кереп булмастай тоелган сер-ле архив ишеклэренен ачылуы безнен кунеллэрдэ якты еметлэр уята. Ьэлак булганнар Ьэм чын батырлар турын-да Гали^анэп Вакыт уз сузен ездереп эйтэчэк эле.
* * *
Беек Ватан сугышы елларында яу кырында, дошман тылында, дингездэ Ьэм куктэ тиндэшсез фидакарьлек урнэклэре курсэткэн 11 633 кешегэ Со-ветлар Союзы Герое дигэн олы исем бирелэ. Алтын Йолдызга ия булучылар арасында Татарстан уллары Ьэм кызла-ры да йезэрлэп санала.
Аларнын тиндэшсез, какшамас рухи ныклыгын, кыюлыгын-чыдамлыгын, Ватанга чиксез бирелгэнлеген куренекле хэрби эшлеклелэр дэ юга-ры бэялэделэр. Шулар арасыннан берничэсенен фикерлэре: Советлар Союзы Маршалы И. С. Конев: «Татар-станда туган сугышчылар арсланнар кебек сугышалар».
Советлар Союзы Маршалы Р. Я. Малиновский: «Мин, карт солдат буларак, сугыш кырларында татар сугышчыла-рын Ьэм офицерларын куп курдем. Ьэм аларнын сугышта какшамас ныклык курсэтулэренэ Ьэм корыч ихтыярлары-на Ьэрвакыт сокланып килэм. Советлар Союзынын бэйсезлеге ечен алып бары-ла торган беек керэшебездэ татар хал-кы узенен сугыш эшендэ чыдам Ьэм батыр йерэкле солдатлары белэн бетен армиябез каршында хермэт казанды».
270
В БЛОКНОТ ИСТОРИКА. АРХИВНЫЙ КАЛЕЙДОСКОП
Советлар Союзы Маршалы Л. А. Говоров: «Татар солдатларыныц сугышчан эшчэнлеклэре иц югары бэягэ лаеклы. Алар сугыш кырларын-да татар халкыныц иц яхшы сыйфат-ларын — Ватанга чиксез бирелгэнлек, дошманга аяусыз нэфрэт, ^ицеп чыгу ечен улемнэн курыкмау, батырлык, кыюлык, чыдамлык Ьэм телэсэ нин-ди шартларга да тузу сыйфатларын гэудэлэндерэлэр. Татар сугышчыла-ры Совет Ватаны алдындагы узлэренец хэрби бурычларын намус белэн утилэр».
Ьэм менэ шушындый сузлэрдэн соц, биредэ каршы якныц фикерлэрен турыдан-туры гэудэлэндеруче гап-гади немец ефрейторы Р. Вольтангныц узенец якыннарына язган хатын-нан бары тик ике генэ ^емлэ китереп утэсебез килэ: «Монда безгэ каршы бик куп татарлар сугыша. Мин хэтта тешемдэ дэ татар белэн очрашмаска телэр идем»5.
Инде белгэнебезчэ, татар каЬарманнары сугышныц иц хэтэр урыннарында булганнар. 1948 елда, «Известия» газетасыныц 16 гыйн-вар санында басылган бер мэкалэдэн куренгэнчэ, немец танкларыныц Ьэм самолетларыныц иц зур купчелеген миллэттэшлэребез юк иткэн. Соцын-нан «ШэЬри Казан» газетасы кучереп баскан шул мэгълуматлардан курен-гэнчэ, сугышныц иц хэлиткеч операциялэрендэ дэ татар хэрби ко-мандирлары куплэп катнашкан Ьэм немец генералларыныц да байтагын безнец миллэттэшлэр эсир иткэн6. Монда шулай ук эсирлеккэ тешкэн совет сугышчыларыныц бары тик 2 % чамасы гына татарлар икэнлеге дэ искэртелэ.
Россия Саклану Министрлыгыныц Узэк архивына чираттагы баруым-да мин элеге саннар белэн тагын да ^ентеклэбрэк кызыксындым. Ьэр кешегэ-эзлэнучегэ карата искиткеч ихтирамлы йэм игътибарлы архив хезмэткэрлэре кулыбызга «Гриф секретности снят» дигэн саллы гына ки-тап китереп тоттырдылар7. «Воениз-дат» нэшриятында генерал-полковник, хэрби фэннэр кандидаты Г. Ф. Криво-
шеев ^итэкчелегендэ чыккан элеге ки-тапта СССР Кораллы кечлэренец су-гыш елларындагы югалтулары ту-рында тэфсиллэп сейлэнелэ. Анда-гы таблицалардагы мэгълуматлардан куренгэнчэ, чыннан да, эсирлеккэ элэккэн татарларныц саны ниба-ры 2,2 % булган8. Эсир булган башка миллэт вэкиллэре турында да уйлан-дырырлык саннар бар: руслар — 48 %, украиннар — 28,2 %, белоруслар — 7,5 %.
Шушы фактлар узлэре ук безнец миллэттэшлэребезнец яу кырында, чыннан да, «арсланнар кебек сугышу-ларын» ышандырырлык итеп раслый-лар. Эсирлеккэ дэ алар уз телэклэре белэн тешмэгэннэр. «Тэмуг оясы»нда да сынатмаганнар. Эйтик, Совет-лар Союзы Геройларыннан Моабит термэсе тоткыны — легендар шагыйрь М. Щэлил, Брест крепосте каЬарманы П. Гаврилов (керэшен татары), Ровно елкэсе партизаннар берлэшмэсенец шартлату теркеме командиры Н. Орлов (чын исеме — Г. Минаев) иц авыр чак-ларда да коелып-югалып калмаулары белэн бик куплэрне сокландырганнар. Аларныц Ьэркайсы эсирлек газапларын татыган, эмма рухлары белэн искиткеч кечле шэхеслэр булып калганнар!
Элеге каЬарманнар — чын мэгънэсендэ халкыбызныц зур горур-лыгы, рухи ныклыгы-мактанычы. Ел-лар уткэн саен, шундый батырларныц фидакарьлеге белэн кызыксыну усэ-кечэя бара.
Сугыш елларында ук инде республикабызныц танылган язучыла-ры, журналистлары Ьэм галимнэре ба-тырлар турында материаллар туплый башлыйлар, алар турында «Кызыл Татарстан», «Красная Татария» газетала-рында, «Совет эдэбияты» журналын-да эдэби-публицистик язмалар басты-ралар. Татарстан китап нэшриятында аерым ^ыентыклар булып та чыга аларныц ул эсэрлэре. Терле фронт -ларда татар телендэ нэшер ителуче газеталарныц хэрби хэбэрчелэре дэ бу елкэдэ узлэреннэн лаеклы елеш кертэлэр — каЬарманнарыбыз турында йезлэгэн очерк-зарисовкалар и^ат итэлэр.
БАРЛАГАННЫ К6ТЭ БАТЫРЛАР!.. УХ, (ЭЗТАБАР ЯЗУЧЫ КвНДЭЛЕГЕННЭН)
Соныннан, шуларга нигезлэнеп, су-гыштан сон — 1945-1946 елларда — татар Ьэм рус теллэрендэ беренче тапкыр «Батырлар Китабы» (Книга Героев) денья курэ. Аны чыгаруда куренекле язучы К. Нэ^ми башлап йери, тезуче-мехэррире дэ, кереш суз авторы да узе була. Алсу тышлыгына Алтын Йол-дыз медале, лавр яфраклары, милли бизэклэр тешерелгэн, батырларнын рэсемнэре урнаштырылган Ьэм, чо-рына курэ, яхшы итеп бизэлгэн элеге китап (рэссамы — Б. Альменов) 10 мен данэдэ басыла. 224 битле I том-га 56 Герой турында очерклар тупла-нып бирелэ. Аларнын авторлары ара-сында без Г. Эпсэлэмов, Г. Галиев, Г. Гомэрев, М. Дибаева, Э. Ерикэй, Б. Зернит, Р. Ишморат, Г. Иделле, Г. Кашшаф, М. Максуд, Ш. Медэррис, Г. Насрый, М. Садри, Г. Хуциев, М. Хесэен, Э. Юныс кебек куренекле елкэн калэмдэшлэребезне курэбез.
«Батырлар Китабы»нын тагын да кулэмлерэк II томы да хэзерлэнгэн була. Лэкин ул, хэзергэ билгесез сэбэплэр аркасында, уз укучысы кулы-на барып ирешми.
Эмма батырлар турындагы чын ха-кыйкать, кар астындагы кайнар чишмэ кебек, барыбер уз юлын таба. 1963 ел-да Татарстан китап нэшриятында тарихчы-эзтабар Л. И. Ханиннын рус телендэ «Герои Советского Союза — сыны Татарии» дигэн калын гына кита-бы басылып чыга. 167 Герой турында-гы очерк-зарисовкаларын туплап бирэ ул биредэ. 1966 елда элеге китапнын татарча басмасы да денья курэ — бу юлы инде каЬарманнарнын санын 171 кешегэ ^иткерэ Леонид Иванович.
1982, 1984 Ьэм 1985 елларда Татарстан китап нэшрияты батыр як-ташларыбыздан 211 кеше турында рус телендэ «Герои Советского Союза — наши земляки» дигэн еч томлыкны ха-лык игътибарына тэкъдим итэ. 1990 ел-да исэ элеге томнар татар теленэ тэр^емэ ителеп, «Советлар Союзы Геройлары — якташларыбыз» дигэн исем астында, 680 битле китап бу-лып басылып чыга. Ана, 211 каЬарман турындагы очерк-зарисовкалардан тыш, Татарстаннан читтэ яшэуче ба-
тыр миллэттэшлэребездэн 91 кеше ту-рында кыскача мэгълуматлар кертелэ, фотосурэтлэре урнаштырыла. Бу ел-кэдэ тарих фэннэре кандидатлары Щ. И. Гыйльманов, А. К. Айнетдинов, Татарстан китап нэшриятынын баш мехэррире урынбасары Н. К. Габитов, эзтабар язучы Ш. Щ. Рэкыйпов, отстав-кадагы полковник С. Э. ТаЬиров, СССР Саклану министрлыгы Узэк архивы на-чальнигы урынбасары, полковник якта-шыбыз Э. Х. Фэйзуллин узлэреннэн ае-руча зур елеш кертэлэр.
Беек Щинунен 55 еллыгын лаеклы тестэ каршылау Ьэм билгелэп уту турында Татарстан Республикасы Президенты М. Ш. Шэймиевнын 1999 ел 11 май Указы Ьэм ТР Министрлар Кабинетынын 1999 ел 20 август Карары батырларыбызны барлау юнэлешендэ тагын бер эЬэмиятле адым ясарга рух-ландырды. Татарстан китап нэшрияты, республикабызнын Язучылар оеш-масы, Баш архив идарэсе, Татар эн-циклопедиясе институты, Тарих институты, «Хэтер Китабы» нэшрияты, хэрби комиссариатлар, ветераннар со-ветлары белэн берлектэ, «Батырлар Китабы»нын энциклопедик характер-дагы яна басмасын хэзерлэу эшенэ ныклап тотынды. Нэшрият дирек-торы Д. С. Шакиров тэкъдиме буен-ча, терле чыганаклардан эзлэнэ тор-гач, Советлар Союзы Геройларын-нан барлыгы 378 кеше турында ис-киткеч кызыклы, бай мэгълуматлар тупланды. Аларнын зур купчелеге Та-тарстанда туган яисэ биредэ укыган, эшлэгэн, яшэгэн. Республикабыздан читтэ яшэуче миллэттэшлэребезне дэ онытмадык. Нэти^эдэ, батырлары-быз турында беренче мэртэбэ тулы мэгълуматлы шундый уникаль басма-ны деньяга чыгару мемкинлеге туды. Бу юнэлештэ элек нэшер ителгэн ки-таплардан аермалы буларак, «Батырлар Китабы»нын янасына Алтын Йолдыз-лы каЬарманнарыбыз турында Россия Саклану министрлыгы Узэк архивында сакланучы Булэклэу кэгазьлэрендэге язмаларнын кыскача сеземтэсе кертел-де (алар дэулэтебезнен берьюлы ике телендэ — татар Ьэм рус теллэрендэ янэшэ бирелде), фоторэсемнэре ур-
272
В БЛОКНОТ ИСТОРИКА. АРХИВНЫЙ КАЛЕЙДОСКОП
наштырылды. Батырларыбыз турын-да мемкин кадэр кубрэк мэгълуматлар алырга телэгэн кешелэр ечен Ьэр сэхифэ ахырында шул тарихи шэхес-лэргэ кагылышлы махсус чыганаклар да курсэтелде.
Элеге басманы хэзерлэгэндэ безгэ зур ярдэм курсэткэн Россия Федерациясенец Хэрби Фэннэр ака-демиясе Президенты, армия генералы, тарих фэннэре докторы, академик М. Э. Гэрэевка, Россия Саклану министрлыгы Узэк архивыныц элек-кеге ^аваплы хезмэткэрлэре — полковник Э. Х. Фэйзуллинга, подполковник А. Г. Янкевичка, елкэн фэнни хезмэткэр — уку залы медире В. А. Ке-меневага Ьэм башка иптэшлэргэ ихлас рэхмэт сузлэрен ^иткерэсебез килэ. Шул чорда Татарстан Республикасыныц Премьер-министры урынбасары бу-лып эшлэгэн И. К. Хэйруллин, Татарстан Язучылар берлеге рэисе Ф. Г. Га-лимуллин, ТР Матбугат, телеради-отапшырулар Ьэм массакулэм коммуникация чаралары министрлыгы ^итэкчесе (хэзер — вице-премьер) З. Р. Вэлиева, ТР Министрлар Кабинеты каршындагы Баш архив идарэсе на-чальнигы Д. Р. Шэрэфетдинов, Татарстан Дэулэт Советыныц даими комис-сиясе рэисе Р. И. Вэлиев, Татарстан хэрби комиссары — генерал-майор Р. Ш. Мостаев, комиссариатныц булек хезмэткэре А. М. Чеботарев, Ватан-ны саклаучыларныц, яу кырында Ьэлак булганнарныц кылган батырлыкларын, якты исемнэрен мэцгелэштеру белэн шегыльлэнуче Республика комиссия-се рэисе А. В. Истомин, сугыш ветераны А. М. Малов, Татар энциклопедия-се институтыннан Г. С. Сабир^анов, Ф. Ф. Гулова, С. С. Шэмсетдинов (Солтан Шэмси), «Хэтер Китабы» нэшриятыннан А. А. Иванов, М. В. Черепанов, Татарстан Республикасыныц Берлэштерелгэн дэулэт музееннан (хэзер — Татарстан Милли музее) Г. С. Муханов, Д. Б. БаЬаветдинова, В. Н. Нуруллин, галимнэрдэн И. Х. Хэ-лиуллин, Н. И. Таиров, Татарстан Милли китапханэсеннэн елкэн библиограф З. С. Нуриева Ьэм башка бик куплэр «Батырлар Китабы» ечен мэгълуматлар
Л
туплауда эчкерсез булышлык курсэттелэр. Калэмдэшлэребездэн Ш. Рэкыйпов, З. Мэ^итов, этиле-уллы Л. Хамидуллин Ьэм Б. Хэмидуллин, Х. Эюпов, Р. Корбанов, Н. Булатов, Р. Бариев, Ф. Зыятдинова, Н. Вэлитова, Р. ЗаЬидуллина, Г. Хэсэнова, А. Ни-замиев Ьэм башкалар шулай ук бу га-ять меЬим эшкэ узлэреннэн зур елеш керттелэр.
«Батырлар Китабы»нда 1945 елныц 30 апрелендэ, тенге сэгать унберенче яртыда — рус М. А. Егоров белэн грузин М. В. Кантариядэн алда — Рейхстаг тубэсенэ иц беренче булып 79 нчы укчы корпус Байрагын менге-зеп кадаган татар егете, елкэн сержант Г. К. ЗаЬитов (1921-1953) турында да сэхифэ бирелэ. Узэк архивта эшлэгэндэ елкэн эзтабар эдибебез Ш. Рэкыйпов тапкан каЬарманыбыз ул! Хэер, бу тынгысыз язучы, искитмэле тарихи-документаль эсэрлэр тудырып, бер узе генэ дэ дистэлэрчэ батырларыбызга икенче гомер — мэцгелек яшэу булэк итте. Аныц каЬарманнары арасын-да Алтын Йолдызлы очучы кызлары-быз М. Х. Сыртланова, О. А. Санфиро-ва, легендар партизан И. К. Кабушкин, татарлардан иц беренче Советлар Союзы Герое Г. Э. Батыршин, куренекле хэрби эшлекле, генерал-полковник В. Н. Гордов, Булэклэу кэгазендэге бер хэрефнец дерес язылмавы ар-касында узенец Герой икэнлеген дэ белмичэ улеп киткэн Х. З. Заманов, ил кулэмендэ Н. С. Орлов буларак билге-ле татар егете Г. М. Минаев Ьэм башкалар бар.
Эйе, архивтагы эзлэнулэр кетелмэгэн ачышлар ясарга да этэрэ. Советлар Союзы Герое исеменэ тэкъдим ителгэн якташларыбыз, миллэттэшлэребез бермэ-бер кубрэк булган икэн безнец. Архивта моцарчы тикшеренучелэрнец куллары кагылма-ган утэ ^итди документлар белэн та-нышканда шундый фикергэ килэсец. Эйтик, Татарстанныц Элки районы Баллыкул авылы егете — III Украина фронтыныц Николаевск ныгытыл-ган районына караган 10 нчы аерым пулемет-артиллерия полкыныц пулемет расчеты командиры, гвардия сер-
БАРЛАГАННЫ КвТЭ БАТЫРЛАР!.
* 273
(ЭЗТАБАР ЯЗУЧЫ КвНДЭЛЕГЕННЭН)
жанты Х. З. Зарипов (1906-1944), яу кырында курсэткэн тиндэшсез батыр-лыклары ечен, Советлар Союзы Герое исеменэ еч мэртэбэ тэкъдим ителэ. Ут куршебез Башкортстаннын Дэулэкэн районындагы Мерэс авылында туган миллэттэшебез Э. Э. Вафин (19241945) белэн дэ шундыйрак хэл була. 5 нче армиядэге 159 нчы Витебск укчы дивизиясенен 597 нче артиллерия пол-кында башта корректировщик (дошман ененэ кереп, безнен сугышчыларнын утын узенэ юнэлттеруче), аннары разведка командиры булып хезмэт иткэн элеге каЬарманны: «Советлар Союзы Герое исеменэ лаек», — дип табып, ана ике мэртэбэ «Булэклэу кэгазе» тутыра-лар. Эмма аларнын фидакарьлеге — ни кызганыч! — тиешенчэ бэялэнми.
Шундый ук сузлэрне Аксу-бай районынын Козловка (Дмитриевка) авылында туган елкэн сержант Ф. Н. Мазилинга, Арча районынын Носы авылы егете — капитан Э. З. Зиннэтуллинга, Кукмара районынын Бетлэнгер (Аксыбы) авы-лыннан китеп, Карелия ^ирендэ ба-тырларча Ьэлак булган шагыйрь ^анлы лейтенант Н. И. Идрисовка, Мамадыш районынын Урта Кирмэн авылында яшэгэн разведчик М. Г. Галимовка Ьэм тагын дистэлэрчэ якташларыбызга карата да эйтергэ мемкин. Алтын Йол-дыз кавалеры булырга лаеклы бу зат-ларга, ни кызганыч, терле дэрэ^эдэге орденнар гына бирелгэн.
Эмма батырларны туган тебэклэ-рендэ онытмыйлар. Эйтик, лейтенант Н. И. Идрисовка 1988 елнын 16 октябрендэ, тууына нэкъ 70 ел тул-ган кендэ, анын исемен йерткэн Тубэн вскебаш урта мэктэбе (Кукмара районы) каршында мэЬабэт Ьэйкэл куелды. Анын янэшэсендэ Татарстаннын Беек Ватан сугышы чорындагы ин яшь Со-ветлар Союзы Герое, Щину парадла-рында катнашкан гвардия полковнигы С. Э. Эхтэмовка да шундый ук Ьэйкэл торгызды якташлары.
Легендар полк улы, соныннан Со-циалистик Хезмэт Герое исеменэ лаек булган К. Ф. Шакировны да зурлады халык. 1990 елнын 9 маенда Зур Сэрдек авылына мэгърур Ьэйкэл булып кайтты
ул. Кукмаралылар хэтеренэ мэнгелеккэ кайтты.
Мамадыш районында да бу юнэлештэ мактауга лаек эзлекле эш алып барыла. Биредэ, район хакими-яте башлыгы булып Татарстан халык депутаты, авыл ху^алыгы фэннэре докторы Э. С. Гобэйдуллин эшлэгэн чорда, шэЬэр узэгендэ «Хэтер» пар-кы булдырылды. Шул паркнын нэкъ урта бер ^ирендэ «Батырлар аллеясы»на нигез салынып, анда Та-тарстанда туган миллэттэшлэребез арасыннан ин беренче Советлар Союзы Герое Г. Я. Нигъмэтуллинга (19151945), шулай ук И. Т. Максимов, М. К. Москвин, М. А. Просвирнин ке-бек каЬарманнарыбызга да, Ьэйкэллэр куелды. Сугышта сигез улын — си-гез лачынын югалткан тыл батыры Ф. Эхмэдиевага Ьэм, анын кебек, ба-лаларын яу кырында ^уйган бар-лык миллэт аналарына, олы кайгыла-рын уртаклашып, аларга тирэн хермэт билгесе итеп, ап-ак таштан символик Ьэйкэл салдыручы да, исемнэрен алтын хэрефлэр белэн мэрмэр плитэлэргэ яз-дыручы да Э. С. Гобэйдуллин булды.
Анардан сон район хакимия-те ^итэкчесе булган Ф. И. Идиатул-лин, анын урынбасары Ш. Н. Хэсэнов, район хэрби комиссары — полковник Н. Н. Егоров, Мамадыш шэЬэре баш-лыгы И. Г. Эхмэтов, районнын баш архитекторы Р. М. Миннеханов Ьэм баш-калар да бу юнэлештэ эшне унышлы дэвам иттерделэр. Беек Щинунен 55 ел-лыгын тантаналы тестэ билгелэп уткэн кеннэрдэ биредэ, мэсэлэн, мэшЬур композиторыбыз, бетен деньяны гизгэн «Шурэле» балеты авторы — матурлык хакына яшэгэн, и^ат иткэн Ьэм явыз кечлэргэ каршы керэштэ 29 яшендэ яу кырында шэЬит киткэн Ф. З. Яруллин-га да Ьэйкэл торгызылды.
Бу Ьэйкэллэрнен теп авторы — куренекле скульптор Э. Х. Эбдерэшитов. КаЬарманнары-бызнын олпат сыннарын ул узенен хэлэл ^ефете Луиза ханым, улла-ры Альберт Ьэм Гадел белэн берлектэ и^ат итте. Гомумэн, бу га^эеп тын-гысыз, олы ^анлы скульптор, сугыш Ьэм хезмэт батырларына багышлап,
В БЛОКНОТ ИСТОРИКА. АРХИВНЫЙ КАЛЕЙДОСКОП
байтак тебэклэрдэ куп кенэ монумен-таль эсэрлэр — Ьэйкэллэр торгызды, халкыбызнын сузсез беек батырлыгын килэсе гасырларда яшэячэк яна буын кешелэренэ житкеру ечен уз-узен ая-мыйча эшлэде.
Мамадыш районы хакимиятенен бугенге булдыклы житэкчесе, авыл хужалыгы фэннэре кандидаты Р. Г. Кэлимуллин да элеге хикмэтле тебэк тарихында узенен данлы исемен калдырырлык игелекле гамэллэр баш-кара.
Батырларыбызнын куп булуы — кунелле куренеш, элбэттэ. Егерменче гасырны тегэллэп, еченче меньеллыкка очыш ясаган чорда: «Сугышларсыз гына яшэсэк иде туар елларда!» — дигэн изге бер телэк уяна. Безгэ, мона кадэр булган каЬарманнарыбызны бар-лап Ьэм данлап, тыныч-имин-таза тор-мышта матур гына гомер итэргэ язсын иде.
* * *
Архив бакчасында сандугачлар сай-рый. Кузгэ йокы керми. Яу кырыннан кайтмый калганнарнын — ядрэлэрне
эреткэн йерэклэрнен жаннарыдыр, ен-авазларыдыр кебек тоела алар мина. Энэ шул халэт кунелгэ Ьич тэ тынгы-лык бирми. Батырлар узлэрен барла-ганны кетэ, жыр кетэ.
Ашкынып-дулкынланып тагын ар-хивка юл тотам. Чын Тарих белэн очрашырга, Улемсезлек чиген атла-ган каЬарманнар белэн курешергэ, Уткэн белэн Бугенге арасына мэнге жимерелмэслек изге купер салырга.
Шунысы аеруча сеендерэ: бу юлы безнен белэн бергэ архив-та эшлэргэ яшьрэк буын эзтабарла-ры да бара! Тынгысыз эзлэнулэре, зур ачышлары ечен 2003 елда Татарстан Республикасынын каЬарман ша-гыйрь М. Щэлил исемендэге мэртэбэле премиясенэ лаек булган «Ватан» (Отечество) ижтимагый яшьлэр оешмасын-да фидакарьлэрчэ эшлэуче кызлар, егетлэр алар. Димэк, буыннар чыл-быры, хэтер дисбесе езелми. Батыр-лык елъязмачылары, монарчы билге-сез булган гажэеп сэхифэлэрне ачып, каЬарманнарыбызнын сафларын кечле рухлы яна шэхеслэр белэн тагын да ту-лыландыра тешэрлэр эле.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Герои Советского Союза. - М., 1984. - С. 28.
2. Денисенко М. Сколько их было? // Родина. - 1991. - № 6-7. - С. 139.
3. Юлдаш. - 1998. - № 11.
4. Смирнов Ю. Почему не ищем останки?.. // Аргументы и факты. - 2002. - № 18-19.
5. Батырлар Китабы. - Казан, 1945. - Б. 13, 21, 22, 26.
6. ШэЬри Казан. - 1995. - 5 июль.
7. Гриф секретности снят.- М., 1993. - 415 с.
8. Шунда ук. - С. 340.
Шакинур Мостафин,
язучы-публицист, эзтабарларнын «Хэтер яктысы» берлэшмэсе житэкчесе
РЕЗЮМЕ
В статье писателя Ш. Мустафина рассказывается о поиске героев Великой Отечественной войны — уроженцев Татарстана в фондах Центрального архива Министерства обороны РФ и Российского государственного военного архива.
БАРЛАГАННЫ КвТЭ БАТЫРЛАР!.
(ЭЗТАБАР ЯЗУЧЫ КвНДЭЛЕГЕННЭН)
