CC BY
2Муса Акъегетзадэ
Теркиядэ
Муса Акъегетзадэ 1864 елньщ 3 декаб-рендэ Русиянец Пенза губернасы Чанбар еязенэ кергэн Кайбыл авылында деньяга килгэн. Аньщ бабасы Алтынбай Акъегетзадэ Александр I заманында 25 ел патша гаскэрендэ хезмэт итеп, ирешкэн уцышлары -ечен терле медальлэр белэн булэклэнгэн булган. Атасы Мехэммэтж;ан исэ, 4 класслы рус мэктэбен тэмамлаганнан соц, хекумэт эшендэ терле рэсми вазыйфалар башкара.
Муса башлангыч белемне бабасыньщ авылы Мачалы мэдрэсэсендэ ала. Биредэ ул дин гыйлеменнэн тыш, татарча уку-язуны да ейрэнэ. Чанбарга кире кайтканнан соц, андагы 4 класслы рус мэктэбен тэмамлый. Атасыньщ карары буенча, 1878 елда Мусаны Пензага рус гимназиясенэ укырга илтэлэр. Бу уку йортын 1884 елда яхшы дэрэж;э белэн тэмамлаган яшь егет, Мэскэу университеты-на укырга керергэ телэк белдереп, гариза яза, тик гаризасы кабул ителми. Мусаны Ка-занда да уцышсызлык кетэ, аны биредэге университетка да алмыйлар.
1884-1888 елларда Муса Акъегетзадэ Казан, Пенза шэИэрлэрендэ Иэм Кырымда яши, берара Исмагыйль Гаспралыньщ
"Тэрж,еман" газетасында да эшлэп ала. Бе-лем алуны Истанбулда дэвам иттерергэ дигэн карарга килуенэ дэ Гаспралыньщ тээсире булгандыр, мегаен. Беренче эсэре булган "Хисаметдин мулла" повестей ул 1886 елда яза. (Эсэрнец чын исеме "Хисаметдин менла" булса да, Теркиядэ ул "Хисаметдин мулла" булып таралган).
Акъегетзадэнец бу эсэре татар деньясында Гаспралыньщ теркичелек иде-ялэрен тарату юлында беренче хикэя булуы белэн дэ эИэмиятле. Татар эдэбиятыньщ формалашуында ул юл курсэтуче ролен башкарган. Бу хикэядэн соц, ЗаИир Биги, Ри-заэтдин Фэхретдин, Фатих Кэрими И.б. кебек татар зыялылары да хикэя яза башлыйлар. Хикэянец икенче басмасы 1925 елда "Татар эдэбияты китапханэсенец" алтынчы хикэясе буларак басыла. Хикэя шулай ук Истанбулда да 1317 (1901) елда "Заман" китапханэсе та-рафыннан терекчэ нэшер ителгэн. Татар-станда гамэлдэ йергэн хэрефлэр белэн "Татар мэгърифэтчелек эдэбияты" (Казан, 1979, 45-86 б.) китабында хикэя тулысынча басылган, кайбер хезмэтлэрдэ исэ кыскача эчтэлеге генэ бирелгэн.
Муса Акъегетзадэ Теркиядэ 137
' * «¡V ^
¿Гй.
«Ц«« « >*134 » - >
: 4>.ЦА£> у 4^ иД-*>
<*> • »ту. • Л »/> . > . -^уЛ. ¿¿у,
¿Ь • Л^иТ ¿а^ . Л&Й «Лй^ л*» ¿и
; ¿»л
лг СмО^ • ич-и»
// Лу . Л-1 •^-»Чт *Ц* ** ¿г*.« '
А ¿У ^
».. ¿хл
/¿у^ти1 у »
¿ХЗ*; ¿2
«¿>ь . .
. СДТ
. .¿¿А! ¿эиш.,,^ ул
Г> ^ и*3« ОУ и- . rf.il /} ¿им+у, «. ^А* ^
¿ь—о^и ъы
.х^/Г ^
жг^Ц- 4-и ^ ^ С/
С>>/ «40.Г—¡и ^ ^ V5, ¿ЯА»1
• ^ Л1 сЛ Г». ^
.... ¿¡¡л*1 •>/*
сА^ цС-: ^ ^т Си!
ли-. ^а-й» С-.!^ .^иС-
. ^ XI
оУ.» ¿^с ^ ^
\т г — т
\уу »¿и $ •
у ^ JJO>■: Л. оЫ
. 4-тД 4
V*
1888 елда югары белем алу телеге белэн Муса Акъегетзада Истанбулга кила Ьэм "Ирадеи свния иле Мвлкия мектебе"нен, югары булегене укырга кере, 1891 елда бик яхшы дерел^есене бу мектепне темамлый. 1892 елньщ 29 январенде ул "Ирадеи сения иле Хербия мектебе"не рус теле Ьем икъ-тисат укытучысы итеп билгелене. Акъегетзаде укытучылык иткен вакытта, Ататерек елеге мектепте укучы булган. Бу шехес Ататерекнен, де укытучысы булган, дип кистереп кене ейтерлек фактлар билгеле булмаса да, Хербия матбагасында нешер ителген китабынын, ("Илми сервет яхут илми икътисат"', Истанбул, 1316/1898) Ататерек укучы булган елларда дерес китабы буларак кулланылганлыгы мегълум.
1892 елнын, 13 февраленде Муса Акъегетзаде естеме бер вазыйфа ала -Галата тамгахане (таможня) идаресене тикшеруче итеп билгелене. 1893 елнын, 13 апреленде бу естеме вазыйфасы Сиркен^и тамгахане узегене кучереле.
II Мешрутиятке** кадер бу эшлерне башкаруын девам иткен Акъегетзаде шул чорда "Икътисат яхут илми сервет: Азадеи тия^арет ве ысули хи-мая"*л* Ьем "Илми сервет ве яхут илми икътисат" исемле хезметлерен де яза. Биреде ул Госманлы деулете урнаштырган сеуде принцип л арын тенкыйть итеп, л^ир эшкерту, игенчелек елкесе булган бу деулетнен,
* Гыйльми байлык яки гыйльми икътисад
Конституция
***
Икътисад яки гыйльми байлык: ирекле сэудэ Иэм химая ысулы.
санегать елкесена еверелуе бары тик сеуде эшен протекциялаганда гена мемкин булачагын, а инде ирекле базарны ж;еелдерунед, л^емгыять усешенед тиешле шартлары я^итенкерамаган бу баскычында, удышка ки-термаячаген белдера. Озак еллар тамгахана идараларенда эшлаганга, Акъе-гетзада бу елкенед акрынлап чит иллар базарына айлана баруын курган, шуда кура хезматларенда ж;ирле санагатьне, Ьем да сауда эшен Ьич кичек-тергесез химая иту (протекциялау) кираклегена басым ясаган. Шул заман-ныд башка алдынгы фикер ияларе - Мизанж;ы Морад Ьам Эхмед Мидхат афанделар да Акъегетзада белан уртак фикер да булганнар. Хилми Зийа блкан Акъегетзаданед икътисади карашларында Фридрих Лист haм Пауль Гаувес кебек икътисатчыларныд таэсире булуын курсатеп ута.
II Машрутият игълан ителеп, биш кен уткач, Муса Акъегетзада "Метин" (Текст) исемле, сеясет, фен, сеуде, едебият Ьем херби эшлер месьелелерен чагылдыручы бер газет чыгара башлый. Газетаны оештыручылар арасында Акъегетзаде белен берге аныд хатыны Хейрия ханым heм Хелил ефенде исемле бер шехес те булган.
Акъегетзаде II Мешрутият игълан ителуне уз газетасында бастырган мекалелеренде: "Яшесен аделет (гаделлек), яшесен херрият, яшесен мешрутият!" - дип язып, ("Метин". 1908, №1, 6.1), зур сеенеч белен кар-шылый, "хаста ватан"ныд акрын-акрын савыгып, аякка баса алачдгын емет итуен белдере. Аныд фикеренче, ватан авыр бер "хасталык" эченде булганга, мешрутият игълан ителмеген булса, илнед кайбер елкелере кул-дан ычкыначак иде. Мешрутият игълан ителу бу елкелернед югалуын бул-дырмый калды. Акъегетзаденед газетада бастырган мекалелеренде нигезде мешрутият, ватан ечен ватандашларныд башкарырга тиешле булган хезметлере, гаскер h.6. темалар естенлек ите.
II Мешрутиятнед игълан ителуен зур сеену белен каршы алган, узе ни-гез салган газете битлеренде бу вакыйга белен бейлеп язмалар бастырган Акъегетзаде, тормыш хикметедер, мешрутиятчелернед ачуына дучар була, ресми вазыйфаларыннан баш тартырга мел^бур ителе. Моныд белен гене канегатьленерге телемиче, мешрутиятчелер 1909 елныд 16 январенде аны -Адил^еваз-Ван каймакамлыгына* билгелеп, Истанбулдан еракка озаталар.
Али Чанкая фикеренче, Акъегетзадеге бу вазыйфа идаречелер телеге бу-енча тапшырылган. Эмма моныд себебе бераз башкачарак булырга тиеш. Бу чара Акъегетзадене Истанбулда калдырырга телемиче, аны узектен ераклаштыру ечен махсус эшленген булса кирек. Башкача булганда, Акъегетзаде кебек берниче чит тел белуче Ьем озак еллар буе деулетке хезмет иткен бер акыл иясенед Истанбулдан бик ерактагы Анадолу елкесене ящберелуе мантыйкка ярашмый.
1910 елныд 25 июленде ул Мамуретул Хамид (Хил^аз тебегенде бер шеЬерчек) каймакамлыгына билгелене, лекин, озак та утми, 1910 елныд 23 ноябренде ул эшеннен де алына. Биш ай буе хезмет хакы сакланган хелде эшсез калып торганнан сод, 1911 елныд 2 маенда Измир вилаятенед 4 нче булекчесене, 1912 елныд 14 маенда шул ук вилаятьнед 6 нчы булекчесене, 1912 елныд 29 июленде Халеп вилаяте, 1913 елныд 14 февра-ленде Хумис еязе Тахрири Мусаккафат (вакыфлар белен бейле предпри-ятиялерне теркеуче орган) комиссиялерене егъза итеп сайлана, 1914 елныд 23 ноябренде Чапакчур (элекке заманнарда Диярбакырга бейле бер саня^ак" ) еязе каймакамлыгына билгелене. Бу содгы вазыйфасын башкар-
* каймакамлык - каймакам булу, еяз башлыгы булу
** сан^ак - Госманлы дэулэтендэ административ берэмлек
Муса Акъегетзада Твркиядэ 139
ган елда бик нык авырып киткен Акъегетзада 1916 елныц 23 сентябренда Истанбулга кайтырга мея^бур була.
Шул ук елнын, 3 декабренда эчке эшлар министрлыгына гариза язып, эштан китуе сабапле, ул узена компенсация билгелануен сорый. Соравы канагатьлан дере леи, эшеннан азат итела Ьам аца мазулият* акчасы бил-гелана. Эчке барелешлар тамамланганчыга кадар, Акъегетзада бернинди да хезмат алмыйча, мазулият акчасына Истанбулда яши. Кайбер чыганаклар-да Акъегетзаданец 1919 елда сатып алынган Катанов китапханасен тартинка салу белан шегыльлануе турында язылса да, моны делиллеуче фактлар сакланмаган, ченки ул 1916 - 1923 еллар арасында хезматен кал-дырып киткан була Иам бер я^ирде да эшлами.
Уткарелган тикшеренулар нетия^есенде, "милли максатларга каршы тору очраклары булмаганлыгы" ачыкланып, 1923 елда Теркия хекумате эчке эшлар векалете тарафыннан Акъегетзадага карата "я^евази истихдам"га** карар бирела. Бу карар нигезенда, саулыгыныц бик ук яхшы булмавы сабапле, ул идара узагена кире я^иберелмиче, Вакыфлар гомум медирлеге тарафыннан Селаймания китапханасена медир итеп билгелана. (Кызганыч ки, Селаймания китапханасенде медир булган кешелернец ресемнере Ьем исемнере курсетелген ресми кегазьде Акъегетзаде исеме табылмады. Шехсен курешеп сейлешкен китапхане идаречелере де бу хакта Ьичнинди мегълуматка ия тугеллеклерен белдерделер).
Китапхане медире хезметен башкарган чорда, 1923 елныц 2 сентябренде Муса Акъегетзаде Истанбулда, Ченгелкейде вафат була. Кабере Ченгелкей зиратында, элеккеге Тыббия*** медире Зекаи Пашаныц кабере янында.
Муса Акъегетзаде 1896 елда Истанбуллы Хейрия ханымга ейлене. Аларныц еч балалары (Эмине Адиле Кепенек, Айше Фадыла, Эхмед Шерефетдин) була.
Муса Акъегетзаде борынгы грек, латин, rapen, фарсы теллерен белген, немец, рус Ьем француз теллеренде иркен аралаша алган. Буш вакытла-рында ул терле теллерден терек телене теря^емелер ясый Ьем скрипкада уйный торган була.
Теркичелек фикерлере белен инде мектеп елларында ук таныша башла-ган Ьем де Исмегыйль Гаспралы янында бер ел яшеп теркичелек дереслере алган Акъегетзаде 1908 елныц ноябренде Йосыф Акчура я^итекчелегенде тезелген теркичелек оешмасын тезучелер арасында да була. Оешманыц матбугат органы булган "Турк дернеге" (Терек берлеге) исемле журналда бер мекалесе де ("Казан татар шивесенде дарбы меселлер" (Казан татарла-ры сейлем теленде гыйбретле хикеялер, №2, 50-52 б.) басыла.
Бу оешма узенец эшченлеген башлап аз гына вакыт утуге, Ван кайма-камлыгына билгеленеп, шунда китеп баруы себепле, Акъегетзаде елеге оешма белен бейленеште тора алмый. Э^ма ул, Анадолуныц ерак почмак-ларыннан торып та, Истанбулда белем алучы татар шекертлерене ярдем итерлек, аларга игане ж;иберерлек дерея^еде милли тойгылары кечле булган бер шехес иде.
Теркияде басылган есерлере:
1) "Аурупа медениятенец есасына бер назар" (Аурупа медениятенец ни-гезене бер караш). Истанбул, 1315 (1899). Элеге есеренец беренче битенде
*
мазулият - эштэн азат ителу, отставка
>^эвази истихдам - хезмэткэ алу рехсате Тыббия - медицина уку йорты
ук язучы: "Бугенге медениятнен, нигезларе Хазрате Мехемметнец эш-фигыльларе Ьем хадислареннан башка берни да тугел..." - дип, кенбатыш маданияте алдында кимсенган булып торунын, магънасезлеген ассызыклый. Язучы фикеренча, Коръан аятьлареннан Ьем Мехаммат пайгамбар хадислареннан усеп чыккан ислам маданияте Аурупаны урта гасырлар вар-варлыгыннан Ьам ж;еЬалеттен коткарып калган. Бу фикерларен исбатлау ечен Акъегетзада бетен мисалларны да диярлек аурупалы язучыларныц асарлареннан китера. Куп кена чит телларне белуе сабапле, язучы уз чоры-ньщ адабиятын кузатеп бара алу мемкинлегена ия иде. Шуцадыр, китерган далилларе да шактый саллы. Язучыныц бу хезмате белан Галимщан Иб-раЬимовныц 1909 елда Уфада басылган "Беренче ислам маданияте" исемле асаре арасында охшаш моментлар кузатела. Г.ИбраЬимов бу асаренда ислам маданиятена rapan маданияте диюнен, ялгыш булуына басым ясый Ьам ислам маданиятен терек, фарсы, rapan Ь.б. миллатлар бергалашеп майданга китерган уртак бер маданият итеп курсэте. Биреда Акъегетзаденен, магълум есеренен, йогынтысы ачык сиземлана. Анын, бер булеге Уральски-да Камил Мотыйгый тарафыннан 1906-1907 еллар арасында чыгарылган "Эл-гасрел-ж;едид" журналында (№10, 1906, 540-550 б.) татарча да басылып чыккан булган.
2) "Икътисад яхут илми сарват: Азадаи тиж;арэт ва усули химайа", Ис-танбул, 1314 (1898).
Акъегетзада бу асаренда саудане протекциялауме, алла ирекле базар менасабатларе ж;аелдеруме, кайсысы милли байлыкка кубрак файда ки-терачак, диган сорауны бахаска куя. Нетил^еде, милли бай лык ечен "ысулы химая", ягъни сеудене протекциялеу файдалырак булачак диген фикерне уткере. Язучы Ьер ике карашны да кенбатыш иллеренец икътисад тарихыннан мисаллар китереп ачыклый, Адам Смитныц "кешелер бары тик экономик файда алу этергече белен гене херекет ителер" диген фике-рен тенкыйть ите.
3) "Илми сервет веяхут илми икътисад", Истанбул, 1316 (1900), 264 б.. Мещлиси Маарифи Аскерия* карары белен басылган бу китап, югарыда да ейтеп уткенебезче, Хербия мектебенде дерес китабы буларак укытылган. Алдарак язылган хезмете белен нигезде охшаган бу китапта, аннан аерма-лы буларак, эшчелернен, хезмет хакы белен бейле бер булек те бар.
Болардан тыш тагын башка есерлере барлыгы турында мегълуматыбыз юк, емма кайбер терж;емелере булуы бик ихтимал. Шулай ук, узе чыгарган "Метин" исемле газетасында куп санлы мекалелере басылган.
Библиография:
Акъегетзаде Муса. Аурупа медениятене бер назар. (Шерехлерне Селя^ук Уйсал язган). - Анкара, 1996 - Б. 11-14. (Терек теленде).
Акъегетзаде Муса // ТД ЕА. - Т.1. - Б.98-99. (Терек теленде).
Баттал Таймас АбдуллаЬ. Казан теркилере. - Анкара, 1988. - 3 басма. -Б. 134-136. (Терек теленде).
Бинарк Наиле. Муса Акъегетзаде// Казан. - Истанбул, 1975. - №15. -Б.54-55. (Терек теленде).
Гайнуллин Мехеммет. Татар едебияты. XIX йез. - Казан, 1957. - Б.340-400.
Гайнуллин Мехеммет. Татар едиплере. - Казан, 1978. - Б.13-25.
Гасрый Нел^ип. Хисаметдин менла// Ад. - Казан, 1915, - №9-10, 23-24. -Б.189-194; 416-424.
• Мэ»у1иси Маарифи Аскэрия - Гаскэри мэгариф мэж^есе
Муса Акъегетзада Теркияда 141
Деулет Надир. Русия теркилеренед милли кераш тарихы. - Анкара, 1985. - Б.11, 151. (Терек теленде).
Муса Акъегетзаде// Яда милли юл. - 1931. - №11. - Б.12-13.
Мектуплар*// Казан мехбире. - 1909. - №323, 1 апрель. - Б.З.
Сарынай Йосыф. Терек миллиятчелегенед тарихи усеше Ьем "Терек учаклары" (1912-1931). - Истанбул, 1994. - Б.95. (Терек теленде).
Сегъди Габдрахман. Татар едебияты тарихы. - Казан, 1926. - Б.76-83.
Татар едебияты тарихы. - Казан, 1985. - Т.2. - Б.291-301.
Топрак Зафер. Милли икътисад, милли буржуазия. - Истанбул, - 1995. -Б.29-30. (Терек теленде).
Тимер Эхмет. Йосыф Акчура. - Анкара, 1987. - Б.41. (Терек теленде).
Чавдар Теуфикъ. Теркияде либерализм (1860-1990). - Анкара, 1992. -Б. 127-140. (Терек теленде).
Чанкая Али. Яда Мелкия** тарихы Ьем Мелкиялелер***. - Анкара, 1968-1969. - Б.468-471. (Терек теленде).
Улкен Зийа Хилми. Теркияде заманча фикер тарихы. - Истанбул, 1994. - 4 басма. - Б.221-226. (Терек теленде). Элеге хезметте кайбер ялгышлык-лар да бар. Меселен, Акъегетзаденед язган есере Русия меселманнары тарафыннан тискере бея лене, шул себепле ул Истанбулга китерге меж;бур була; Мелкия мектебен 1894 елда темамлый; "Яда милли юл"ныд бер саны тулаем М.Акъегетзадеге багышланган, кебек ялгышлар бар. Бу есерден файдаланган Селя^ук Уйсал да, кызганыч ки, андагы хаталарны кабатла-ган.
Johann, "Der Einfluß des Osmanischen auf die Herausbildung der modernen tatarischen Schriftsprache", Societas (Uralo-Altaica), Bd 37, 1993, s.187.
Gerhard V. Mende, Der Nationale Kampf der Russlandtürken, Berlin 1936, s.74.
Исмаил Терек оглы,
Мармара университетынын, Терки халыкларны ейрэну институты фэнни хезмвткере
Резюме
Публикация посвящена описанию жизнедеятельности писателя и общественного деятеля Мусы Акъегетзаде в период его проживания в Турции. В статье приводится библиографический список по творчеству писателя, составленный автором Исмаи-лом Терек оглы, ученым института по изучению тюркского народа при Мармарском университете. Публикация дается в переводе с турецкого.
* Мектуплар - хатлар
" Мелкия - Чиновниклар хэзерлэу мэктэбе
*" Мелкиялелер - алеге мактапне тэмамлаган чиновниклар
