CC BY
14Аяз Гыйлэ^ев — Бикчура хан токымыннан
гасырнын икенче ярты-сы татар эдэбиятында ^Аяз Гыйлеж;ев чоры бул-ган дисэк, эллэ ни ялгышмабыздыр. Ул халкыбыз тормышынын Ьер мизге-лен тотып ала Ьем аларны кайнар хис белен чын эдиплэрчэ сурэтли белде. Шуна куре де ул Ьер татар кешесене уз Ьем якын иде. Моннан ярты гасыр элек басылып чыккан «Ретле кешелер» диген китабы белен кунеллерне яуларга керешкен А. Гыйлеж;ев Ьежумен «Яшь-лек юллары», «Дуртеу», «Урамнар ар-тында яшел болын», «Этеч менген читенге», «^омга кен кич белен», «Урталыкта», «Йегез, бер дога» исем-ле берсеннен-берсе саллырак китапла-ры белен девам итте. вч дистеден ар-
тык драма есере язды. Шулай бул-са да, ул горурланмады, е Ьаман да едебиятыбыз язмышы белен борчылып яшеде. Анын: «Заман кеткен, заман талеп иткен гаж;ееп китап, едебиятньщ таж;ы булырлык, укучыларнын бетен катлауларын берлештерерлек, татар халкын бер башка югары кутерген ки-тапны беребезнен де язганы юк еле. Шундый китап кирек», — дип ейткен сузлере бар. Ул гомере буе ене шушы фикерне кунеленде тотып иж;ат итте. Аяз абыйнын мактаулы исемнере, едебиятыбызны Ьем театр сенгатен устерудеге фидакарь хезметлере ечен бирелген дереж;еле булеклере куп иде.
2008 елда А. Гыйлеж;евнен 80 ел-лыгы билгелеп утелде. Шул унайдан
Сарманлыларньщ «Якташлар» ^емгыяте очрашу вакытында (сулдан унга): Ф. Яхин, А. Гыйле^ев, Д. Гарифуллин, Н. Акмал. Казан, 1997 ел.
ж;емегатьчелегебез аны зур хермэт белен иске алды, иж;аты турында матур фикерлэр, сузлер ейтелде.
Бу язма — анын несел-несебе ха-кында. Аяз абый кебек, аксакал язучынын несел тамырлары каян киле, ата-бабалары кемнер булган? Нинди ж;ирде, нинди туфракта ускен алар?
Без, сарманлылар, бу сораулар-га, екрен-екрен гене булса да, ж;авап эзледек. Бигрек те бу эш Аяз ага райо-ныбыздагы Иске Элмет авылына иж;ади командировкага кайткач ж;анланып китте. Мегълум булганча, ул бу авыл-га хатыны Некыя апанын якыннары Р. Мехлиевлерге кайтып, яна есере естенде эшлевен девам иттере иде. Бу юлы да едип «Йегез, бер дога» диген китабын тегеллеу уе белен кайтты. ^итмесе, 65 яше де тулып киле. Бил-геле инде, егетлерче ыспай, усмерлерче жинел геуделе Аяз абыйны район турелере курмиче кала, диме? Килгеч, инде ана берер «кызыл папка» да бирерге кирек. Мина шул папка эчене салу ечен, аны селамлеу-херметлеу сузлере язарга туры килде. Форсаттан файдаланып, укучыларга шуларны ту-
лысынча китерем: «Херметле Аяз ага! Кунелегезде йерген изге хислернен калемегезден кегазь битлерене Сарман якларында тешуе безне — якташлары-гызны бигрек те куандыра. Узегезне борчыган проблемаларны менлеген укучыларга берер заман ирештеречек есерегезнен туган ягыгызда инуе — та-бигыйдыр.
Сезне Сарман ж;ире деньяга китерген. Мегълум булганча, мон, са-гыш, шатлык берге укмашкан Сар-ман тарихында. Эмма деньянын ачы-сын да, течесен де адем баласы татый. Язмышнын хетер еермелере казык ба-шыннан тугел, кеше башыннан давыл-лап, ж;иллеп уте.
Э Сез, Аяз ага, некъ ене шундый адем баласы. Мон, сагыш, шатлык берге укмашкан Сезнен язмышыгыз-да. Сезнен шеж;ере тамырлары — Сарман ж;иренде. Бабагыз Сехабетдин бине Гыйлеж;етдин крепостной хокук бетерелген 1861 елда деньяга килген. Гыйлеж;етдин хезретнен аны, узе кебек ук, мулла итеп куресе килген. Тора-бара Сехабетдин Шыгай медресесе хозурын-да шагыйрь Меуле Колый неселеннен
В БЛОКНОТ ИСТОРИКА. АРХИВНЫМ КАЛЕЙДОСКОП
булган Зыятдин бине Мэулэви Щэлэ-летдиннэн гыйлем тэхсил кыла Ьэм 1891 елньщ 7 октябрендэ Уфада Диния нэзарэтендэ имтихан тотып, 5115 нче шэЬадэтнамэ ала, имам-хатыйп вэ медэррис дэрэ^эсенэ ия була. Энэ шул чактан башлап, ул Мортыштамак авылыныц икенче мэхэллэсендэ имам-хатыйп булып тора. Гомеренец соцгы чорын Сарманныц, халыкта "Ак балак-лылар мэчете" дип йертелгэн, АллаЬ йортында имамлык итэ. Сталин зама-нында, тормышыныц кезенэ кергэч, Сэхабетдин бине Гыйлэ^етдин, кулга алынып, Алабуга термэсенэ озатыла. Аны шунда кыйнап утерэлэр. Сарман ягыннан барган кешелэр, аца алып бар-ган ипине, ул улгэнлектэн, кире алып кайталар. Бэлкем, ул куз яшенэ ман-чылган "куян кучтэнэчен" улы Мирсэет абыйныц Аяз исемле малаена, ягъни Сезгэ биргэндер.
Аяз ага! Еллар тузаны куп нэрсэне капласа да, халык байтак вакыйгаларны хэтерендэ тота, акны карадан аера белэ. Биографиягездэге 1950 елныц мартын -нан башлап, 1955 нче елныц августы-на кадэр Казакъстанда яши, тезелештэ ташчы, бетон коючы була, дигэн сузлэр артына яшерелгэн серлэрне дэ белэбез. Утызынчы еллар еермэсе илленче ел-ларда да кечэеп китэ Ьэм, Сезне дэ урап алып, шул Казакъстан якларына илтеп ташлый.
Сезнец нэсел — зыялылар нэселе. Гыйлэ^етдин — Сэхабетдин — Мирсэет — Аяз... Шушы дурт буын гына да татар халкына тоташ 150 ел бу-ена мэгърифэт, мэдэният нуры илтэ. Эниегез Мегаттэрэ ханым да Югары Эхмэт авылыныц мехтэрэм зыялысы, шулай ук Бикчура хан токымыннан бул-ган, Селэйман карт нэселеннэн. Шушы ике нэсел тарихында гына да тебэгебез тарихы чагыла.
Эчке бер сиземлэу Сезне, Аяз ага, бабаларыгызныц изге туфрагына алып кайткан. Аларныц олуг рухы Сезгэ, и^ат кече биреп, Сезне улемсезлек деньясына алып керсен, кулыгыздагы калэмне талмас итсен!
Аяз ага! Озак еллар бугенгедэй илЬамланып эшлэгез. Татар укучысын яца эсэрлэрегез белэн куандырыгыз.
Гомер буе туган ягыгыз белен элемтеде торыгыз, олыгайган кенегезде кай та-рафка сефер чыксагыз да, юлыгызны Сарманга борыгыз. Сарманда кунелегез яшерер, йерегегездеге илЬам чишмесе кечлерек, тиренненрек тибер. Гаилегез белен куанып яшегез, менге яшьлерче яшьнегез. Сезге тен сихете, ^ан рехете телибез».
Дересен гене ейткенде, А. Гыйле-^ев Сарманга сирек кайтты. 1984 елда, районыбызда татар едебияты дека-дасы уздырылганда, дистелеген язу-чы, шагыйрь белен берге, Аяз абый да килде. Ул: «Мин Сарманнын Ишкует неселеннен килем, бабам шулай ейтеп калдырган», — дип ейтерге ярата иде. Узенен муллалар, хан токымыннан икенлеген ул чакта ейту кая инде. Э шулай да, ^ае белен, икеу гене калган чак-ларда, мина: «Ишкует карт белен кы-зыксынып кара еле, ул хикметле кеше булырга тиештер», — дип кинешен би-реп куя. Мене шул еллардан бирле, мин А. Гыйле^евнын несел ше^ересен тер-гезеп килем.
Сарманда алып барылган метрика дефтерлерен, 1816, 1834, 1859 ел-ларда уздырылган ^ан исебен алу мегълуматларын ейренеп, Ишкует картны Ьем анын улларын таптым. Э инде Сарманда яшеген Фейзелхак Ьадиуллин, Габдел^емил Хан-нанов, Хесен Кашаповларда сак-ланган ше^ерелер аша куп кене сарманлыларнын теп бабасы — Бикчу-ра ханга барып 5^иттем. Бу ше^ерелерне заманында авыл Ьем тебек тарихын ейренуче, узе де Ишкуеттен килуче Мирхафизан Сафин уз кузлере белен курген Ьем, шулардан чыгып, узе де шекере тезеп калдырган. Ул шекере хезер де анын варисларында саклана.
Бикчура хан дигене кем булган? Анын турында, беренчелерден булып, мегълум Хисаметдин бине Шерефетдин узенен «Болгар тарихы»нда иске ала. Бу есер «Рисалеи теварихы Болгария ве зикре меулене хезрете Аксак Тимер ве херабе шеЬре Болгар» исеме астын-да Казанда берниче мертебе басылып чыккан. 1902 елда Казан университеты басмаханесенде басылып чыккан нехсесе. Шунын 34 нче битенде Аксак
АЯЗ ГЫИЛЭЖЕВ — БИКЧУРА хан токымыннан
Аяз Гыйле^евнец несел ше^ересе.
Тимер заманында «Бол-гарда Бикчура хан ирде», диеле. Э инде 46 нчы битте Аксак Тимернен Болгар шеЬерен Ьем башка таш калаларыбызны, туп белен ваттырып, Идел тебене салуы, Бикчу-ра ханнын, унике везире белен берге, башларын кистеруе, кызларын ве ха-тыннарын кол иттереп, гаскер башлыкларына бируе, утыз алты галимне таганга астыруы, калган халыкка бер ж;омга эченде читке китерге емер бируе турында ейтеле. Минем монда вакыйгаларнын хронологик яктан бута-луы турында суз куертасы килми. Безне Бикчура хан кызыксындыра. Бу леген-дар шехеснен шеж;ересе Ьем анын турында кай-бер мегълумат заманын-да Р. Фехретдин, бугенге кенде — М. Эхметж;анов тарафыннан бастырылган.
Бикчура хан несе-леннен булган кешелер бугенге кенде де безнен арабызда яши. Элмет рай-онынын Тайсуган авы-лы медресесенде азатлык байрагы кутеруче атаклы Батыршага гыйлем бирген ахун Ьем медеррис Габ-драхман Туймехеммет улынын да (1691-1764) ерак бабасы Бикчура хан булган. Габдрахман хезретнен бертуган ага-сы Элмехеммет хезерге Сарман районынын узе нигезлеген Элмет авы-лыннан кучеп, Зей елга-сы буенда яне бер Элмет авылына нигез сала. Элек-кесе Иске Элмет, янасы Яна Элмет дип атала баш-лый. Хезер бу урында — нефтьчелер башкала-сы булган Элмет шеЬере.
В БЛОКНОТ ИСТОРИКА. АРХИВНЫЙ КАЛЕЙДОСКОП
Ике Элметне де бер ук кеше нигезлевен курсеткен ше^ерене Р. Фехретдин «Шура» журналында да бастырып чы-гара. Ченки ул узе де енисе ягыннан Габдрахман хезретнен Гыйсметулла исемле улыннан киле.
Щырчы Б. Насыйрова, Татарстан журналистлар берлеге реисе, деулет эшлеклесе Р. Ратникова да — мене шул Габдрахман хезрет неселеннен. Бу несел кешелеренен кайберлере хезер де Бикчурин фамилиясен йерте. Р. Фехретдин сузлере белен ейткенде, «замананын билгеле шехеслереннен» Морад Ремзи ше^ересе де шушы Бик-чура ханнан киле. Ул 1855 елнын 1 гыйнварында хезерге Сарман райо-нындагы Иске Элмет авылында деньяга килген. Тер^емеи хелен язып тормас-тан, анын 1934 елнын 2 апреленде Кытайнын Чугучек шеЬеренде ва-фат булуын Ьем тарихыбыз ечен бик те меЬим «Телфикыл-ехбер ве телкыйхыл-асар фи векаигы Казан ве Болгар ве мелукет-татар» (Казан, Болгар Ьем татар хекемдарлары белен бейле вакыйгаларга караган хеберлер Ьем есерлерне бизеу Ьем аныклау) диген гареп теленде язылган, ике ки-таптан торган есере, терле эчтелектеге мекалелере, язмалары барлыгын ейту киректер.
Тарихчы Ь. Атласинын Бикчу-ра хан неселеннен килуче Габделкаюм хезретнен кияве икенлеген де ейтик. Теркияде яшеген Эхмет Тимер исемле галимебезнен енисе де шул ше^ереден. Мона шулай ук Теркияде кен курген икенче галимебез Экъдес Нигъмет Ку-ратны да естеп куярга кирек.
Бикчура хан турында сейлеп, А. Гыйле^ев даиресене бик куп кешелерне туплап булыр иде. Куренекле артистыбыз Ф. Сафина, херби журналист Р. Могыйнов, нефтьчелер тебегенен мегълум табибы Э. Габдрах-манов, партия-совет Ьем ху^алык ор-ганнарында фидакарь хезмет куйган Р. Техавиев Ьем башка бик куплер ене шул даире кешелере.
А. Гыйле^ев кунеленде йерген Ишкует картка борылып кайтыйк. Бик-чура ханнан ана кадер унбер буын ята. Ишкует — уникенче буын. Анын
Габделменнан исемле улы 1756 елда туган. Ул шактый ишле несел калды-рып, 1828 елда вафат булган. Узеннен 7 яшьке кечерек булган Сахибе исем-ле хатыны еле 1834 елда да исен була. Габделменнаннын Корбангали исем-ле улы узеге Неркей авылында бул-ган беренче йорт старшинасы, «зау-ряд хорунжий» Велид Кормашев (бу кеше неселеннен — фоторесем оста-сы М. Шакир^анов) командасында була. Хатыны НеубеЬар исемле бул-ган. Аларнын Мехемметрехим исемле уллары муллалык юлын сайлый. Аны сарманлылар, гади азанчы бул-са да, Рехи мулла, дип йергеннер. 1805 елда туган Мехемметрехим 1807 елда туган Сегыйде Ишморатовага ейлене. Бу никахтан 1837 елнын 8 гыйнварында Гыйле^евлер фамилиясене себепче Гыйле^етдин деньяга киле. Ул баш-та Сарманнын аръяк мечетенде азан-чы була. Хатыны Минниса да авылнын херметле затларыннан.
Гыйле^етдин хезрет Коръенне ма-тур укуы белен халык херметен казана. Минниса абыстай 1887 елнын 25 августында, 50 яшенде бакый деньяга куче. Шуннан сон Гыйле^етдинга та-гын ике мертебе никахлашырга туры киле. Бер хатыны — Бибифатыйма, икенчесе Серверикамал исемле була. Гаиледе дистеден артык бала усе. Эле алга таба Мехемметрехим Ьем анын улы Гыйле^етдин турында тулырак язып узарбыз.
Бервакыт мегариф профсоюзлары ветераны, укытучы, Яна Эхмет авы-лында туып ускен Ме^еЬит Хейдеров, Элмет шеЬереннен авылына кайтыш-лый, гадетенче, безнен ейге де кереп, хел белеште. Ничектер, суз Аяз абый турында да чыкты. Ме^еЬит абый мина: «Аяз безнен авылда Селейман бабала-рында торды. Без — Менир Хейдеров, мин, Аяз Эхметтен Сарманга йереп укыдык», — диде. Э мене чыгарылыш имтиханнарын тапшыру ечен аларны Ворошилов районындагы Теленче Та-мак урта мектебене ^ибергеннер икен.
Немец фашистларын ^ину шат-лыгы белен рухланган егетлернен ечесе де шул ук елны Казан деулет университетынын татар теле булегене
АЯЗ ГЫИЛЭЖЕВ — БИКЧУРА хан токымыннан
укырга кере. Алар группасын-да соныннан танылган И. Нуруллин, Ф. Фасеев, Р. Гайнанов, М. Эхмет^анов, А. Керимовалар укый. Э укытучыла-ры кемнер булган еле — Ьерберсе ту-рында китаплар язарлык шехеслер: кафедра медире Р. Хекимова, тел белгече Л. Щелей, едебиятчылар М. Гайнуллин, Г. Кашшаф, Г. Халит, гареп теле белге-че С. Бикбулатов Ьем башкалар. Алар турында хетирелерен М. Хейдеров икенче бер килгенде язып тапшырды.
Аяз абыйнын якын кардешлере Сар-манда да бар. Ниге ул аларда гына торып укымаган? Мин, месьелене ачыклау ечен, язучынын хатыны Некыя апага мере^егать иттем. Ул А. Гыйле^евнын Ьем узенен ше^ересене бейле мегълуматларны теркеп, кулемле гене ике язмасын мина ^иберде.
Баксан, Яна Эхмет авылында яшеген Селейман карт А. Гыйле^евнен енисе Мегаттеренен етисе икен. Бу урында сузне Некыя апанын узене бирик еле. Мене ничек дип яза ул: «1944 елнын сентябренде Югары Ба-гражда, югары белемле укытучылар ^итмегенлектен, урта мектепне си-гезъеллыкка ейлендерелер. Аяз унын-чы сыйныфны темамларга Сарман урта мектебене киле. Мин де шул елнын кезенде Эхметтеге башлангыч мектепнен беренче сыйныфына укырга кергенмен. Аяз На^ия апаларда яшеп укый (На^ия — Селейман картнын ки-лене). Раян абыем белен яшьтешлер буларак, безге де килеп йери. Аяз мине гел кузетеп торган Ьем, чын мегънесенде, шул вакытта гашыйк бул-ган (хатирелеренде ул узе де шулай яза). Аяз, укуын темамлап, олы юлга шул яклардан алган теэсире, тербиясе белен чыгып китте бит инде». 1945 елда анын Казан университетына укырга керуен язган идем инде. Купмедер узгач, Аяз, Некыя апа сузлере белен ейтсек, «ач-лыкка, бетке, тулай торактагы салкын-га чыдый алмыйча», укуын ташлап кай-тып ките. Эмма 1948 елда янадан шун-да укырга кере. Икенче курста укыган-да, аны Караганда ягына репрессиялеп озаталар. «Алты еллап анда тоткын-лыкта булып, мина сонгы елында (1954 ел ахырыннан, 1955 елнын августы-
на кадер) хатлар яза башлады», — дип девам ите Некыя апа.
1918-1983 елларда сеяси репрес-сиялерге дучар булган, иректен мех-рум иту урыннарында вафат булган яисе атып утерелген корбаннарнын «Хетер» китабын актарам. Исемлекте А. Гыйле^ев та бар. Ул Казан деулет университеты студенты чагында, 1950 елнын 22 мартында кулга алы-на. Э инде 28 октябрьде, Щинаятьлер кодексынын 58-10, 58-11 матделере бу-енча, СССР Деулет куркынычсызлыгы министрлыгынын Махсус кинешмесе тарафыннан вдде елга хезмет белен тезету лагерына хекем ителе. 1956 ел-нын 13 февраленде аклана. Куресен, узен тертипле тотканы ечен, тоткын-лыктан ике елга якын вакытыннан алда азат ителе. 1955 елнын августында ул инде ирекке чыгарыла. Анын термеден Некыя апага язган хатлары республика матбугатында денья курделер. А. Гыйле^евнен мирасын барлау, архи-вындагы язмаларын деньяга чыгаруда Некыя апа бик зур эш алып бара.
Эйткенемче, язучы-едибебез — азанчылар, муллалар неселеннен. Анын етисе, Сехабетдин мулла улы Мирсеет, 1900 елнын 14 октябренде Мортышта-мак авылында туа. Энисе — мулла Га-лиулла кызы Гыйлембаян. Деньялар буталып китмеген булса, ата-бабалары кебек, муллалык юлыннан киткен бу-лыр иде. Эмма 1917 елнын Октябрь инкыйлабы бетенесен узгерте де куя. Мегърифетче муллалар неселен девам итуче Мирсеет Минзеле шеЬерендеге укытучылар хезерли торган тегълим-тербия курсларына ките. Булачак ха-тыны Мегаттере де шунда укытучы-кызлар хезерлеу курсларын темамлый.
М. Гыйле^евне Сарман районынын Чукмарлы авылына укытучы итеп ^иберелер. Ул анда Эсхап^амал исем-ле апаларда тора. Ул исе инде без телге алган Селейман картнын ха-тыны, Мегаттеренен енисе Зелейха карчыкнын сенлесе була. Элбетте, Мегаттере аларга кунакка баргалый. Э инде ху^абике Эсхап^амал апа нечке кунелле, тынлаучан Мирсеетне бик ошата, ярата, уз ите. Кызны егетке димлеуче де ул була, дисек, дереслекке
В БЛОКНОТ ИСТОРИКА. АРХИВНЫИ КАЛЕЙДОСКОП
туры килер. Мегаттэрэ дэ егетне бик ошата. Шуца курэ ул аца 1924 елда, «ябышып» дигэндэй, кияугэ чыга. Бу хэлне Селэйман карт бик авыр кичерэ. Нигэ, дигэндэ, элекке елларда гына Мегаттэрэне со-рарга килгэн Мирсэетнец абый-сы Мэхубрахманга: «Миндэ кызыллар ечен устерелгэн кыз-лар юк», — дип, аца кызын бир-ми. Нишлэмэк, Ьэр нэрсэне денья уз урынына куя. Мирсэет белэн Мегаттэрэ, гаилэ корып, Чукмарлыда яшэулэрен дэвам итэлэр. Биредэ аларныц Азат (1926-1996), Аяз (1928-2002), Алмаз (1930-2006) исемле ул-лары туа. Мирсэет «коеп куй-ган» укытучы була. Ул мулла этисе белэн халык куз алдын-да аралашып яшэми. Узенец муллалар нэселеннэн килуе ту-рында беркемгэ эйтми. Нэкыя ana дерес эйтэ: «Ул бик сак, куркак кеше була». Мулла-ларны эзэрлеклэу башлангач, инде ж;иденче дистэне ваклап килуче Сэхабетдин мулла бик тэ кыен хэлдэ кала. Ул 1928 елныц салкын кыш кенендэ, уз-узен кая куярга белмичэ, биштэрен асып, Мирсэетлэргэ килеп керэ. Коты алынган улы аца: «Кайсы юлдан килдец, шул юлдан кайтып кит, монда килгэнецне кеше курмэдеме?» — дия-дия, тен уртасында куып чыгара. Алар шуннан соц бер дэ очрашмыйлар. Сэхабетдин мулла аларга яцадан кил-ми. Бераздан аны кулга алалар Ьэм Ала-буга термэсенэ озаталар.
М. Гыйлэж;евкэ, гаилэдэ тепчек бала буларак, озын-озак еллар дэвамында алып барылган «Шэж;эрэ» тапшырыл-ган булган. Ул аны саклап килэ. Шу-лай да 1935-1937 елларда юк итэргэ дэ ымсына, эмма моца кулы бармый. Э менэ 1956 елны, Аяз кулга алынгач, бу шэж;эрэне кая куярга урын тапмый-ча, бик саклыйсы килсэ дэ, яндырырга мэж;бур була.
Гыйлэж;ев фамилиясен калдырган Аязныц дэу бабасы Гыйлэж;етдингэ эй-лэнеп кайтыйк. Ул ХХ йез башында кай-бер муллалар ж;итэклэгэн меЬаж;ирлек
Мехубрахман Гыйлежев.
Уфа шеЬере, 10 сентябрь 1919 ел.
(Теркияге кучеп киту) херекетене ку-шыла. Инде якындагы Сарайлы, Урса-лыбаш, Селей авылларыннан кешелер китеп те бара. Гыйлежетдин карт узе белен балаларын, бигрек те Мортышта-мак авылында мулла булып торган улы Сехабетдинне (Аяз Гыйлежевнын баба-сын) да яна жирге кучерге енди. Эмма берсе де анын белен ияреп китерге ри-залык бирми. Инде солдат хезметен бай-так элек утеп кайткан, 40 яшен тутырып килуче Сехабетдин мулла ана: «Мин, туган жиремне ташлап, беркая да кит-мим. Мин Чечняда полковой муллалык вазыйфасында хезмет иттем инде. Читте яшеунен ни икенен белем», — диген. Шулай да, Гыйлежетдин хезрет китеп бара, гаилесе янына да, туган жирене де янадан ейленеп кайта алмый. Анын Могыйнетдин (1859 нчы елда туа) исемле улынын улы Кашшафетдин (Каш-шаф мулла, 1935 еллардан сон гомере буе Урта Азияде мулла булды), кай-сыдыр елларда, Теркияге барып, бабасы Гыйлежетдин эзлереннен йерген. Ул Сарманда яшеуче кызы Галия апалар-
АЯЗ ГЫИЛЭДЕВ — БИКЧУРА ХАН ТОКЫМЫННАН
га кайткалап торган, Гыйлеж;етдиннен Теркиядеге тормышы бер де жинел булмаганлыгын, туган ягын сагынып, хеерчелекте вафат булуын сейлеген.
Кашшаф мулла 1930 елларда Сар-манда муллалык ите. Энциклопедик белемге ия булган бу зат тормышнын ече-течесен татып усе. Энисе курше Илексаз авылыннан мулла Галиул-ла Габделгаффар улынын кызы Гый-лембаян була. Этисе Могыйнетдин белен 1881 елнын 27 мартында никах-лашалар. Кызга — 19, кияуге — 22 яшь булган. Абыйсы Могыйнетдиннен улу хеберен Сехабетдин мулла Чеч-няда солдат хезметенде чакта ишете. Ул шуннан сон ейлерене бер-бер арт-лы хатлар яза. Тол калган Гыйлембаян жингине беркемге де бирмегез, кайт-кач, ана узем ейленем, ди. Некъ шу-лай була да. Шулай итеп, Кашшафет-дин мулла белен Аязнын етисе Мирсеет бер ана уллары булалар. Кашшафетдин енисенен ети-енилеренде усе.
1895 елда Сехабетдин белен Гыйлем-баян никахыннан туган Мехубрахман (Мирсеетнен абыйсы) гаилесе турында аерым китап язарга була. Ул Казаннын
Кашшафетдин Могыйнов. Датасыз.
атаклы «Мехеммедия» медресесенде белем ала. 1917 елгы революцияден сон советларга телектешлек курсете, тулы-сынча кызыллар яклы була.
Ш'Щ
ч/
. О !
Мехубрахманнын тууы турында етисе указлы мулла Сехабетдин Гыйле^етдин улы тутырган белешме. 1895 ел.
В БЛОКНОТ ИСТОРИКА. АРХИВНЫЙ КАЛЕЙДОСКОП
Мехубрахман Кешифе исемле кыз-га ейлене. Икесе де укытучы булып, Сарманда совет мектебе ачу ечен куп кеч куялар. Мехубрахман — Сарманда беренче яшелче бакчасын да булды-ручы. Ул чакта Сарманда алмагачлар устеруче бары тик алар Ием куршелере Хесенша карт була. Мехубрахман 1948 елда вафат була. Улы Мекъсут Гыйлежев районда чыбыклы элемте хезметен устеруде нетижеле эшли Ием республика кулеменде таныла. Кызы Лейсен — мегариф хезметкере, берниче буын укучыларнын яраткан укыту-чысы. Анын ире Баян Гыйззетуллин (Баян Гыйззет) (1918-1991) — едебият тенкыйтьчесе, Татарстаннын атказан-ган сенгать хезметкере. Б. Гыйззет 1918 елда хезерге Башкортстаннын Кушна-ренко районы Талбазы авылында ту-ган. Казан педагогия институтында югары белем ала. Аннан сон аспиран-турада кала. 1939 елда Казанда анын тержемесенде ^амбул ^абаевнын шигырьлер жыентыгы басылып чыга. Беек Ватан сугышы башлангач, ул уку-ын, ижатын калдырып, фронтка ките. Офицер артиллерист булып, Кениг-
сбергка кадер юл уте. Ике Кызыл Йол-дыз, I нче дереже Беек Ватан сугышы орденнары, медальлер белен булеклене.
Тыныч тормышка кайткач, Г. Ка-мал исемендеге Татар академия теа-трында едеби булекне житекли, СССР Феннер академиясенен Казан филиа-лында аспирантурада укуын девам ите. 1951 елда кандидатлык диссертация-сен яклый Ием фенни юлга кереп ките. Анын гыйльми тикшерену эшченлеге татар драматургиясе Ием театры белен бейле. Ул 1957 елдан СССР Язучылар, 1967 елдан Театр эшченнере союзлары егъзасы була.
А. Гыйлежевте театр сенгатене мехеббет тербиялеуде Б. Гыйззетнен де елеше була, дип уйларга нигез бар. Ул аны едебият, сенгать теориялере ту-рындагы житди монографиялер, популяр китаплар белен таныштыручы, язучылык эшенде кирекле белем Ием тежрибе туплауга ярдем итучелернен, этергеч ясаучыларнын берсе диярге мемкиндер.
Несел агачынын А. Гыйлежев девам иткен елешенде без анын улларын куребез. Искендер (1958) тарихчы, та-
АЯЗ ГЫЙЛЭЖЕВ — БИКЧУРА ХАН ТОКЫМЫННАН
Аяз Гыйлэ^ев гаилэсе белэн. 1965 ел. Н. Гыйлэ^еваныц шэхси архивыннан.
рих фэннэре докторы. Ул 1982-1985 ел-ларда СССР Фэннэр академиясе Казан филиалыныц Г. ИбраИимов исемендэге Тел, эдэбият Иэм тарих институтында эшли. 1985 елдан Казан университетын-да, 2000 елдан татар филологиясе Иэм та-рихы факультеты житэкчесе, 2002 елдан татар халкы тарихы кафедрасы медире. И. Гыйлэ^ев ХУ1-ХХ йезлэрдэ Идел-Урал тебэгендэ яшэуче татарларныц социаль-икътисади тарихына, Х1Х-ХХ йезлэрдэ Ауропа Иэм Азия иллэренэ меИа^ирлек кылган татарларга Иэм Икенче бетенденья сугышы тарихына кагылышлы хезмэтлэр авторы да. Ман-сур Гыйлэ^ев (1961) — драматург. Ул этисе эшен дэ дэвам итэ. Кайчандыр укыган идем — А. Гыйлэ^ев узе: «Чын куцелдэн эйткэндэ, утыздан артык пье-
са язсам да, мин драматург була алма-дым. Мин сэхнэне тормышка ейрэтэ торган университет дип ацладым. Аны халыкны тэрбиялэу чарасы итеп кабул иттем. Баксац, театр тамаша икэн ул. Мин тамаша кора белмэдем», — дигэн. Э менэ Мансур тамаша кора белергэ охшаган. «Бичура», «Казан егетлэре», «Баскетболчы» исемле пьесалары шуны курсэтэ. вченче улы Рэшат — эшкуар.
А. Гыйлэ^ев шэ^эрэсенец тамыр-ларына да, кэусэ-ботакларына да куп тапкырлар балта чапканнар. Эмма ул корымаган. Моца естэп, шуны гына эйтэм:
Шэщэрэ ул — уткэннэрдэн Бугенгегэ — тэрэзэ. Ьэр халыкта, кэрвакытта Шэщэрэдэ — дэрэщэ.
Иллюстрациялэр курсэтелгэннэн кала авторныц шэхси архивыннан.
Дамир Гарифуллин,
туган якны ейрэнуче
РЕЗЮМЕ
Статья писателя-краеведа Д. Гарифуллина посвящена исследованию родословной татарского народного писателя, драматурга, лауреата Государственной премии им. Г. Тукая Аяза Гилязова, которая восходит к легендарному татарскому хану Бикчуре. Данная родословная имеет отношение к целой плеяде известных татарских просветителей, деятелей литературы, культуры и искусства Х1Х — начала ХХ вв.
222 В БЛОКНОТ ИСТОРИКА. АРХИВНЫЙ КАЛЕЙДОСКОП
а
