CC BY
7На путях национально-культурного возрождения
Миллэтчелек какарманы
Гаяз ИСХАКЫЙ
... Чал Тарих яца эрасыньщ егер-менче гасырын тегэллап кила. Ж,ир уллары тагын бер йезьеллыкта узларе кылган гамалларне^барлый: кайсыла-рыннан арына, кайсыларын узе белен алга таба ала. Изу-изелуне, байле-лекне, коллыкны тарих чуплегена таш-лый... Байсезлекне, Тигез хокуклы-лыкны, Местекыйльлекне узе белен ала.
Егерменче гасырга татар деньясы
Эй боек, м*гхтэ\)дм шэрэфле остаз, хэйршшып дфсанэ гомерец алдында...
инкыйраз, тарзкъкыять, хвррият, ит-тифак авазлары белэн аяк басты. Ру-хи, мэдэни тэрэкъкыятьке юл тоту, со-циаль гаделпекке, милли азатлыкка омтылу, бар халыклар ж,иИанында уз урыныбызны алуга ирешу - XX гасырга татарнын тарихи максат-бурычлары шундый иде.
Татар деньясыньщ авазын татарнын узена, бетен империяга, бар ж,иЬанга гаж,аеп ачыклык, тегеллек,
Махмут й^аекнын Г.Исхакый туган кененэ багышлап язган шигырвннэн. Энкара, 1951. Шигырьнец автографы ТР Милли архивында саклана.
камиллек [лам тавэккэллек белан гасыр башында ук бер кеше ж,иткерде. Бу аваз гасырлар дэвамында ж,ыелып килгэн, инде тамам тулышкан, томала-ну-буылудан бареп чыккан халык ру-хынын шартлавы иде.
Туган халкыбыз узенен, ж,ан авазы итеп улы Гаяз Исхакыйны сайлады. Буген анын, тарих мэйданына аяк ба-суына, халык алдына ныгып, аны айдап бара башлавына накъ бер га-сыр. Буген, гасыр азагында, безга, татар баларына, Гаяз Исхакый халкы-бызныц аерым бер улы булып тугел, балки аныц гомуми гаудаланеше булып тоела. Ул - гади бер шахес кенэ тугел, ул - халыклы шахес, юлбашчы...
1998 елда без Гаяз Исхакыйныц .тууына 120 елпыгын билгелап утабез. Бу зур вакыйга белан байле чаралар-ны оештыру, уткару буенча Татарстан хакумате 1997 елнын, май аенда ук махсус Боерык кабул итте, Гаяз Исха-кыйнын мирасын ©йрану, кинрак деньяга ж,иткеру, исталеген мацгелаштеру белан байле теп юналешлар билгелэнде.
Бу Боерык Г. Исхакый тантанала-рына азерлек эшпарен башлап ж,ибарде инде. 9 июньда Татарстан Президенты М.Ш.Шаймиев Теркиядан килгэн кунакларны - Эхмэтвэли Мангар фонды президенты Сафия ха-ным Имрене, фонднын вице-президенты Махмут Элукай, Сафия ханымныц ире Гыйззат Имре афанделарне кабул итте. Сафия ха-ным Президентка Г.Исхакыйньщ шахси архивын, исталекле медальо-нын Иам сагатен булак итте.
Хазер Г. Исхакый документлары Татарстан Республикасы Милли архивы-на тапшырылды. Бу санда шуларнын икесе укучылар игътибарына такъдим итела. Документларнын берсе адипнец кондалегеннан алынган яз-малар, икенчесе - Г.Исхакыйньщ иж,атына 40 ел тулуга багышланып, 1937 елда Мукденда басылган тарж,емаи хале. Журнал битларенда шулай ук Г.Исхакый архивындагы до-кументлар исемлеге белан да таны-шырга мемкин.
Гаяз Исхакый кендэлегеннэн язмалар
к у ¿у о- ^ V
у. {• УЛ* !>„ и г
^-Хг- О* тря^ ^г фг: ■
VI', / и я о}^ •<_>
1943 ел 20 май иртэ берлэ сэгать 8 да 30 терэне берлэ ИскешэИэргэ таба хврекэт иттек. Терэне экспресс булгангамы, юлчылар куп тугел иде. Ойлэдэн сон, биштэ Ис-кешэИэргэ килеп ящттек. Кабулчы ЭдЬэм эфэнде каршы алды. Аньщ венэ мосафир тештек.
21 май, щомга кон, ИскешэИэр.
Буген кенемез мосафирлек берлэ кичте.
2 май.
Буген ж;омга иртвсе. Авылга китэргэ хэзерланэмез. Эу хуж;асы ЭдЬэм афэнде иртэ берлэ сэгать 7.30 ларда уятып: "Хэзер булыгыз, утабус булса, сэгать тугызларда китармез," - диде. Торып, юынып, чай эчтем. Хабэр булмагач, ЭдЬэм эфэнденен, кибетенэ чыктым. Анда: "Сэгать икесез ките алмамыз, ахры" - диде. вйге дундем, йимек йидек. Сэгать 1.20 де утабуска киттек. Сэгать икеде утырышып чыгып киттек. Сегать биште Чефетле дигэн базарлы бер авылга килдек. Бу безнен, утабуснын, сод ноктасы иде. Монда безне авылдан алырга килгэннэр иде. Монда меИаи^ирлэрдэн Самад исемле бер тегучедэ бер бардакъ чэй эчеп, авылга ике атлы арабада киттек. ЭдЬэм эфэнденен, кияве Фэттах ЭКауска сэгать 7 дэ килеп щиттек. Чэй эчеп, аш ашап, радио тьщлап ятып йокладык.
23 май.
Буген иртэдэн бирле авылнын, картлары, яшьлэре килеп курештелэр. Ьэммэсе татарча сойли. Авыллары шактый зур, сиксэн йорт бар, икэн. Биналар балчык кирпечтэн салынганнар. Авылнын, утырган йире коры, су-сыз булгангамы, бакча бик аз. Эйлэрнен, тэртибе, терек авылларыннан башка, Ьэр йортнын, капкасы бар, тэрэзэлэр урамга карый. Йортлары зур, эчлэре пакь. Мал-туар шактый куп булырга охшый. Авылнын, рэсми исеме Ганханэ. Халык узэрендэге исеме "Коры Йек" ("Коры 9йек" булу ихтима-лы бар). Авылнын, якынында сонгый рэвештэ еелгэн бер тау бар. Бэлки шул тауга нисбэтэн "Коры бйек" исеме бирелгэндер? Бу авылга безнен, халык 1310 елда солтан Габделхэмид дэверендэ щирлэшкэн. Теп халыклары Оренбург казачийларыдыр, богелмэлелэр, уфалылар да бар. Агар сулары юкка, кое берлэ генэ яшилэр. Урманнары да юк. Бик Ьэйбэт мэся^едлэре бар. Узлэренен, яллап тота торган имамнары бар. Имамнары Руманиядэн килгэн Кырым татарыдыр. Мэктэплэре дэ яхшы гына. Аныц бинасын да узлэре салдырганнар. Ж^итмеш кадэр бала укый икэн. Бу тарафта беренче мэгариф тарафыннан тасдыйк ителгэн мэктэп диделэр. Мегаллимнэре дэулэттэн мэгаш ала торган Руманияле Кырым егете. Этрафына бераз багъча да ясый башлаганнар. Лэкин илдэ багъчачылык белэн мэшгуль булмагангамы, багъчалары куз кунарлык тугел. Халык уз арасында татарча сойлэшэ. Кыз алып, кыз бируне уз арасында ясарга ярата. Авылда азып-тузып йоруче юк Ьэм дэ мохтаж; булыр дэрэщэ ярлысы да юк. Бик куп кеше мэмлэкэт хэллэреннэн сейлэшеп тонне уткэрдек.
24 май.
Буген иртэ чэйне эчеп, ойдэ сейлэшеп утырдык. Тенлэ бер ягъмур яуганга юллар бик сазлы иде. Уникелэргэ таба кырга чыгып кердек. Авылнын, этрафын, хайван ашарга дип, чэчми калдыралар икэн. Ашлык-лар быел яхшы булырга охшый. Шул ашлыклар арасында терле чэчэкле улэннэр дэ шактый куп очрый.
Авылнын, карты Ьэм дэ бае Хал^и Нэгыйм бабай эфэнделэргэ киттек. Алар аккумулятор £ерлэ ейлэренэ электрик кетркэннэр. Монда радиолар да аккумулятор берлэ эшли. Авылда телефон мэркэзе бар. Лэкин бу хекумэт тарафыннан Ьава 1геж;умнэренэ каршы тэдбир тесендэ эшлэтелгэн, халык истифадэ итэ алмый.
25 май.
Авылньщ бер картына мэщлескэ бардык. Кырга чыгып сейлэшеп йердек. Авылнын, бер дэрде дэ - сусызлык. Икенче кайгысы - курше рум иле меЬаж;ир авылынын, боларнын, тупракларына кетэр [?] куюлары. Ришвэт ысулы берлэ боларнын, авылларыньщ йирлэрен узлэренэ борырга
тырышып йерилэр икен. Авылда мэж;мугалар алып, безнен, милли мэсьэлэлэремез берла мэшгуль булган кешене очраматдык.
26 май.
Кен буе картрак кешелерне куреп кунак булып йердек. Утыз Имэн авылыннан ХэсэншаЬ диган берсене курдек. Гыйлем дэгъвасындагы кеше, шактый китаплары бар. Боларнын, купчелеге диндар, метегассыйб адамнар, эмма милли месьвлэлардан хэбердар тугеллэр. Шулай диндар булдыклары халда балаларына дин даресе укыта алмыйлар, куркалар. Муллалары да алай ук ж;эсарэтле адам тугел, адарга хер мет та зур тугел. Аны 1шчбер безнед мэщлескэ чакырмадылар. Иртага, насыйп булса, Ис-кешэИэргэ китамез. Мин бу халыкныд кайсы авыллардан чыгуын язып ал-дым, балки бер вакыт эшке ярар.
Коры ©йек авылыныд халкыныд чыктыгы авыллар:
"Иске Зубачи" (Казачий). Оренбург вилайете.
"Татищев".
"Яда Зубачи". Яртысы урыс.
"Чесняков". Ярты урыс.
"Тукмак". Ярты урыс, казачий.
"Утыз Имэн"нэн, Кызыл мэсж;едтэн, ШаЬи мулла. Уфа вилайете.
"Иштирэк" авылы. Бегелма вязе.
"Дуртиле". Уфа вилайете, Ак Идел буе.
"Семипалат" Сабир хазрат балалары, Шакир.
"Меслим" авылы. Шадрин еязе, Пермь вилайете.
Оренбург шэЬэре.
"Айыт" авылы, Белэбэй вязе.
27 май.
28 енде ирто берле сегать 6 да тордык. Чей эчеп, сэгать 7.20 де Фвттах ефэнденед атларына утырып Чефетле диген авылга, утабуска дип киттек. Авыл сеяхете аз гына да мин телагэнча булып чыкмады. Халык берлэ менэсэбэтне самимилэштерэ алмадык. Аларныд "картлары намаз укысад, эш бета" дигэн фикердэ, яшьлэре денья кетугэ, парэ туплауга тешкэннэр. Бала-чаганы алып барырга телеген Ьичбер гаййелере юк. Узлэре намаз укып, бала-чаганыд нэ милли, нэ дин тэрбиясенэ [?] эЬэмият бирмилэр.
28 май.
Буген ахшам Истанбулга китэргэ хэзерлэнэмез. ЭдИэм эфэндегэ бик зур рэхмэт эйттек вэ бик зур хермэт курдек.
29 май.
Анлатмалар
терэн - поезд эу - ей
утабус - автобус дундем - киттем йимэк йидек - ашадык
бардакъ - стакан
сонгый - ясалма
1310 ел - милади белэн
1893 ел
мэркэз - узэк
тэдбир - мара
истифадэ иту - файдалану
дэрд - авырлык, кимчелек
мэжмуга - журнал метегассыйб - фанатик, патриот
жэсарэтле - батыр, кыю
паре - акча
гаййе - телек, максат
МэшЬур эдибебез вэ беек юлбашчыбыз Гаяз эфэнде Исхакый жэнабларыныц кыскача тэржемэи хэле вэ ижаты
(Эдиплегенэ 40 ел тулу унае белэн) 1897 - 1937
п
V
У
3
о"1
4
5
1 1
л
Гаяз Исхакый ж,энабпарыныц кыскача тэржчемэи хэле вэ ии^аты.
Мукден, 1937.
Саф ана телебездэ язылган хикэя, роман ва театр эсэрлэре белэн милли эдэбиятыбызны бает-кан мэшЬур язучыбыз Гаяз Исхакый Яуширмэ (Казан губернасы Чистай еязе) авылыньщ имамы Гыйлэя^етдин хэзрэтнен углы бу-лып, 1878 елны 10 февральдэ (ян,а хисап белэн 22 февраль) деньяга килэ. Беренче тэхсыйлен Яуширмэ дэ алып, бераз зуррак бул-гач, Чистай мэдрэсэсендэ укый, аннан сон, Казанда Галлэм хэзрэт мэдрэсэсендэ укуын дэвам итэ. Мэдрэсэне тэмам иткэч, "Татарская учительская школа" да укый. Мегаллимлек итэ. Кирэкле имти-хан вэ рэсмиятлэрдэн сон,, имам-лык вазифасын утэр очен указ ала. Вэ соцрак елларда Петербург уни-версэтэсенен, хокук шегъбэсендэ лекциялэр тьщлый.
1897 елда узенен, беренче эсэре "Тэгаллемдэ сэгадэт" исемле хикэя-сен яза. Шул елдан игътибаран, боек эдипнен, язучылыктагы беренче а дымы башлана. Русия ихтиля-лына кадэр тубэндэ исемнэре би-релгэн эдэби эсэрлэре матбугат деньясына чыга":
1. "Тэгаллемдэ сэгадэт". Хикэя. 1897 елда язылган, 1899 елда Казанда басыл-ган.
2. "Кэлэпушче кыз". Хикэя. 1898 елда язылган, 1900 елда Казанда басылган.
3. "Бай углы". Роман. 1899 елда язылган, 1903 елда Казанда басылган.
4. "9ч хатын белэн тормыш". Драма. 1900 елда язылган, 1900 елда Казанда басылган.
5. "Ике гашыйк". 5 пэрдэлек комедия. 1900 елда язылган, 1903 елда Казанда басылган.
6. "Телэнче кы£ы". Роман. 1901 дэ языла башлап, 1908 дэ тэмам була. 0ч булектэн гыйбарэт. Эченче булеге 1914 тэ басылган.
7. "Очрашу". Хикэя. 1902 елда язылган, 1911 елда Казанда басылган.
8. "Ике йоз елдан сон, инкыйраз". 1902 - 1903 елларда язылган, 1904 елда Казанда басылган.
9. ЭКыентык. Хикэялэр. 1905 елда язылган. (Ничэнче елда басылганы мэгълум тугел).
10. "Могаллим". Драма. 1906 елда язылган. (Ничэнче елда басылганы мэгълум тугел).
Тулырак кара: Гаяз Исхакыйнын эдэби эсэрлэре библиографиясе // Исхакый Гаяз. Зиндан: Сайланма проза Ьэм сэхнэ эсврлэре/тезучесе, текст Ьэм искэрмэлэрне хэзерлэуче Л.Гайнанова - Казан: Татар, кит. нэшир, 1991. Б.666-670.
11. "Зиндан". Хикэя. Чистай термэсендэ 1906 елда язылган. (Ничэнче елда басылганы мэгълум тугел).
12. "Алдым - бирдем". Драма. Казан тормэсендэ 1907 елда язылган. (Ничэнче елда басылганы мэгълум тугел).
13. "Тартышу". 4 пэрдэлек драма. Сергендэ 1908 елда язылган, 1917 елда басылган.
14. "Кыямэт". 3 пэрдэлек комедия. Петербургта 1909 елда язылган. (Ничэнче елда басылганы мэгълум тугел).
15. "?Кэмгыять". Комедия 3 пэрдэдэ. Петербургта 1909 елда язылган. (Ничэнче елда басылганы мэгълум тугел).
16. "Тормышмы бу?" Хикэя. Истанбулда 1909 елда язылган. (Ничэнче елда басылган мэгълум тугел).
17. "Мулла бабай". Роман. Финляндиядэ 1910 елда язылган. 4 булектэн гый-барэт. 1912 елда басылган.
18. "Фамилия сэгадэте". Хикэя. 1911 елда язылган. (Кайчан басылганы мэгълум тугел).
19. "Сеннэтче бабай". Истанбулда 1911 елда язылган. (Кайчан басылганы мэгълум тугел).
20. "Шэкерт абый". Хикэя. Истанбулда 1911 елда язылган. (Кайчан басылганы мэгълум тугел).
21. "Зелэйха". Драма. 5 пэрдэдэ. 1911 елда язылган, 1917 елда Казанда басылган.
22. "Бер тоткарнын, саташуы". Хыялый роман. Сергендэ 1912 елда язылган, 1914 елда басылган.
23. "Солдат". Хикэя. Сергендэ 1912 елда язылган, 1916 елда басылган.
24. "Кияу". Хикэя. Сергендэ 1912 елда язылган. (Кайчан басылганы мэгълум тугел).
25. "Мегаллимэ". Драма. 3 пэрдэдэ. Финляндиядэ 1913 елда язылган, Петербургта 1914 елда басылган.
26. "Остазбикэ". Хикэя. Мэскэудэ 1914 елда язылган. (Кайчан басылганы мэгълум тугел).
27. "Ул икелэнэ иде". Хикэя. Мэскэудэ 1915 елда язылган, 1916 елда басылган.
28. "Ул эле ойлэнмэгэн иде". Хикэя. Мэскэудэ 1915 елда язылган, 1916 елда бысылган.
29. "Юлсызлар". Драма. Кызьищарда 1917 елда язылган. Басылмаган.
МеЬаж,ирэткэ чыккач язган вэ бугенгэ кадэр басылмаган эсэрлэре:
1. "Дулкыннар эчендэ". Драма. 5 пэрдэдэ. Парижда 1921 елда язылган. (1934 елда Кобеда, Харбинда куелды).
2. "Ике ут арасында". Драма. 4 пэрдэдэ. Берлинда 1922 елда язылган. "Беренче Ерак Шэрык корылтае" вакытында Мукденда куелды.
3. "0йгэ таба". Хикэя. Берлинда 1922 елда язылган.
4. "Эйгэ таба, яки мир алай Миргали". Берлинда 1923 елда язылган.
5. "Кез". Хикэя. Берлинда 1923 елда язылган.
6. "Локман Хэким". Хикэя. Берлинда 1923 елда язылган.
7. "Олуг бэйрэм". Хикэя. Берлинда 1923 елда язылган.
8. "Л^ан Баевич". Комедия. 4 пэрдэдэ. Берлинда 1923 елда язылган. 1934 елда Харбинда, Хайларда куелды.
9. "Утыз еллыгым". Истанбулда, Варшауда 1927 - 1928 елларда язылган.
Гаяз Исхакый эдэби эсэрлэре белэн милли эдэбиятыбызда яда бер щэрйан ача. Ул садэ Ьэм л^ицел телдэ яза. Анын, еслубе узенэ махсус бер ее луб.
Гаяз Исхакый узенэ махсус бер еслуб белэн ж;ин,ел Ьэм садэ телдэ яз-ганга, милли эдэбиятыбызда ян,а бер я^эрйан ача. Ул коры сэнгатькяр язу-чы гына тугел. Анын, эсэрлэре - эхлакый, иж;тимагый эсэрлэр. Ул узенен, эсэрлэре белэн милли, иж;тимагый тормышыбызны тезэтергэ, н^итешмэгэн ж;ирлэрен куреэтергэ тырыша. Бу кенгэ кадэре матбугатка чыккан бетен эсэрлэре, башыннан алып ин, соцгысына кадэр, халыкнын, сэгадэте, юлын-дагы фикер вэ тешенчэлэрне щанландыру белэн аерылалар. Шуныц ечен кызыл руслар кэенэ биергэ мэщбур булган Татарстан "тэнкыйтьчелэре"
Гаяз Исхакыйны буржуа язучысы, динче, миллатче дип сугелвр. Гаяз Исхакый - беренче эсере "Тэгаллемдэ сэгадэт"тэн ук башлап жэдидче, тэрэкъкыйчы, миллэтчелек гаясыныц каЬарманы ("Тэгаллемдэ сэгадэт", "Кэлэпушче кыз", "Ике гашыйк", "8ч хатын белэн тормыш", "Инкыйраз").
Терек-татар миллэтенец узенэ-узе хуж;а булу, усу, кутэрелу гаясыныц кезгесе ("Телэнче кызы", "Солдат", "Зиндан", "Я^ыентык").
Милли ищтимагый хэятебезнец ямьсез якларын бетеру юлында корэшуче ("Тормышмы бу?", "Шэкерт абый", "Мэдрэсэ жимешлэре"), мул-лалар, шэкертлэр, мэдрэсэ вэ авыл халкы тормышын ж;анлы рэвештэ тас-вир итуче ("Мулла бабай", "Сеннэтче бабай", "Остазбикэ").
Гаяз Исхакыйнын, эдэби эсэрлэре, еслубенец яцалыгы вэ фикерлэренец ж;анлылыгы халкыбызныц уяну дэверенен, иц дулкынлы вакытларында язылуы аркасында аныц эсэрлэре деньяга чыгу белэн бик куп сузгэ, тэнкыйтькэ сэбэпче булалар. Кубесе бер ел эчендэ еч-дурт мэртэбэ басыла вэ куп таралалар. Театр эсэрлэре мэпЛур "Сэйяр" труппасы тарафыннан Идел буе шэИэрлэренец бик кубесендэ кат-кат уйнала. Гаяз Исхакый кечле вэ истигъдатлы язучыларыбызньщ берсе булганлыктан, аныц эдэби эсэрлэренец бик куп парчалары дэреслек, кыйраэт китапларына кертелэ, сарыф-нэху дэреслеклэрендэ анын, эдэби эсэрлэреннэн эллэ ни кадэре пар-чалар алынып, мисаллар бирелэ.
Югарыда кыскача гына кагылып киткэн эдэби эсэрлэреннэн башка, Гаяз Исхакый Идел буе терек-татар милли матбугатында узенен, мехэррирлек вэ журналистлыгы белэн бик зур роль уйный. Аныц тэшэббесе вэ ижтийады аркасында тубэндэ исемнэре вэ чыгу еллары курсэтелгэн гэзитэлэр мэйданга килэ. Ул боларныц бик кубесендэ баш мехэррирлек итэ, сэяси вэзгыять имкян бирмэгэн вакытларда ачыктан-ачык мехэррир була алмаса да, гэзитэдэ языша, гэзитэнец барышы вэ рухы ечен мэсьул язучы булып килэ вэ шул ук вакытта милли хэрэкэтебездэ бик зур урын тоткан вэ вакытында зур шау-шуга Ьэм рус хокумэтенец дошманлыгын ка-бартуга сэбэпче булгач "Тацчы" яшерен сэяси оешмасыныц житэкчесе була. Бу хэрэкэт русларньщ эчен пошырганга, Гаяз эфэнде кулга алына вэ Архангелга сергенгэ жибэрелэ. 1908 елныц жэендэ свргеннэн качып кай-тып, Петербург, Финляндия вэ Теркиядэ тора. Петербургта яцадан кулга алынып, иске жэзаны тутыру ечен яцадан Архангелга озатыла вэ аннан 1913 елнын, 4 апрелендэ кире кайтарыла. Рус хекумэте терек-татарларныд рус истилясына каршы кутэрелулэрендэ Гаяз Исхакыйнын, тоткан урынын куреп торганлыктан, сергеннэн кайткач ада Казанда торырга рехсэт ител-ми.
1913 елдан башлап Гаяз эфэнде эле Петербургта, эле Мэскэудэ торып гэзитэчелек, эдиплек хезмэтендэ дэвам итэ.
Гаяз Исхакыйнын баш мехэррирлек иткэн вэ якыннан торып язышкан гэзитэлэр:
1. "Тан йолдызы" гэзитэсе. 17 майда 1906 елда чыга башлый, сентябрьда хокумэт тарафыннан ябыла.
2. "Тад мэщмугасы", атналык, 1906 елныд ноябрендэ Казанда чыга башлый.
3. "Тавыш" гэзиТ&се. 23 апрельдэ 1907 елда Казанда чыга башлый, августта ябыла.
4. "Ил" гэзитосе. 22 октябрьда 1913 елда Петурбургта чыга башлый, 27 мартта 1915 елда ябыла.
5. "Суз" гэзитэсе. 13 декабрьда 1915 елда Мэскэудэ чыга башлый, сентябрьдэ 1915 елда ябыла.
6. "Ил сузе" гэзитэсе. 10 ноябрьда 1916 елда Мэскэудэ чыга башлый1.
7. "Ил" гэзитэсе. 23 мартта 1917 елда Мэскэудэ чыга башлый, 11 апрельдэ 1918 елда большевиклар тарафыннан ябыла.
' Газетаныц исеме ялгыш бирелгэн, дересе - "Безнец ил".
МеЬажирлектэ:
1. "Маяк" гэзитэсе. 7 декабрьда 1918 елда Кызылж;арда чыга башлый.
2. "Терек йорды мэж;мугасы". Энкарада (1925 ел).
3. "Милли юл" мэясмугасы. 23 декабрьде 1928 елда Берлинда чыга башлый вэ бугенгэ кадэре дэвам итэ.
4. "Милли байрак" гэзитэсе. 1 ноябрьдэ 1935 елда Мукденда чыга башлый во бугенгэ кадэрле дэвам итэ.
Гаяз эфэнде Исхакый эдиплек ве журналистлык хезмэтлэреннен башка халкыбызнын, уз милли байрагы янында тупланып, югалткан истикълялын кире кайтару юлында да бик куп хезмэт итэ. Русия ихтилялыннан сон, Мэскэудэ 1917 елнын, маенда тупланган Бетен Русия меселманнарыньщ корылтаенда иштирэк итэ вэ корылтай тарафыннан милли идарэгэ эгъза уларак сайлана. Вэ Милли идарэ тарафыннан Версаль солых конгрессына кундерелэчэк Ьэйэткэ эгъза итеп тэгаен ителэ. Русия хекумэт идарэсе большевиклар кулына тешкэч, илебезне большевик баскыныннан саклауда аруны-талуны вэ каршына куелган киртэлэрне белми хэрэкэт итэ. Большевиклар "Ил" гэзитэсен ябып, матбагасын талап, анын, баш мехэррире Гаяз эфэндене хекемгэ бирэлэр. Гаяз эфэнде большевик хекемен котмичэ, Милли Идарэ белэн бергэ Кызылэдарга к итэ.
Анда "Маяк" гэзитэсен чыгара башлый. Большевик дулкыны Кы-зылщарга да килеп житкэнгэ, шуннан 1919 елда Аурупага Версаль солых конгрессына, Япония аркылы Аурупага юнэлэ. Аурупада да милли хэрэкэт юлында дэвам итеп, Берлин шэЬэрендэ "Туран" жемгыятен мэйданга ки-терэ. 1925 елда Энкарадан "Терек йорды" мэжмугасынын, баш мехэррире вазыйфасын утэргэ чакырылып, Теркиягэ бара. Вэ Теркиядэ вакытында башка терек гэзитэлэрендэ дэ языша. Яцадан Аурупага барып "Идел-Урал истикълял комитеты"н мэйданга китерэ. Вэ бу хэрэкэтнен, нашире ефкяре булган "Милли юл" мэжмугасын 1928 елда чыгара башлый. "Идел-Урал" истикълял комитеты тарафыннан "Прометей клубы" башкармасыныц эгъзасы уларак тэгаен итэ. 1931 елда Кодцестэ тупланган Диния Ислам конгрессына Идел-Урал терек-татар меселманнары исеменнэн иштирэк итеп, илебездэ болыпевикларньщ динебезне кысуларына каршы протест итэ.
1933 елда Ерак Шэрыктагы таркау меЬажирэтебезне бер кыйблага карату нияте белэн, Ерак Шэрыкка килэ. Ерак Шэрык ил хужаларына дини, милли узлегебезне саклау вэ хэрэкэтебезнен, асыл максатын ацлатканнан сон,, 1934 елнын, маенда Ниппон императорлыгы кулэмендэ Идел-Урал терек-татарларыныд корылтаен туплый вэ 1935 елнын, февралендэ Бетен Ерак Шэрык корылтаен жыеп, Ерак Шэрык дини, милли мэркэзен мэйданга китерэ вэ бу ике корылтай тарафыннан сайлангап мэркэзгэ го-мерлек рэис сыйфатында интихаб ителэ. Ерак Шэрыктагы меЬажирлегебезне милли кыйблабызга каратып, милли матбугат белэн ("Милли байрак") тээмин иткэннен, соцында, 1936 елнын, 1 мартында Ау-рупадагы эшлэре янына юнэлэ.
Миллэтебезнен, иц мэшЬур язучысы, журналисты вэ милли истикълял хэрэкэте юлбашчысы Гаяз эфэнде Исхакый жэнаплары эдиплегенен, 40 ел-лык юбилее, туган кенен бердэнбер кызы доктор Сэгадэт ханым вэ кияве доктор ТаЬир Шакир бэк, Алманиядэге кардэшлэре без Ьэм милли истикълял дэгьва жэбЬэдэшлэребез янында Берлин шэЬэрендэ каршы аладыр.
Ерак Шэрык Идел-Урал тврек-татар меселманнарыньщ дини, милли мэркоз мэгариф швгъбэсе.
Мукден.
Анлатмалар
тэсхыйль - уку, белем алу гая - телек, максат, истикълял - мостэкыйльлек ихтилял - революция омтылыш
Акт №
приема-передачи документов на государственное хранение
Общий отдел Аппарата Президента Республики Татарстан сдает, а Национальный архив Республики Татарстан принимает на государственное хранение архивные документы татарского писателя, ученого и общественного деятеля Гаяза Исхаки:
№№ п/п Название документов
1. Моя биография - 1.
2. Моя биография - приложение №1 к первой биографии.
3. Моя биография - приложение № 2 к 6 странице биографии.
4. Моя биография (на турецком языке).
5. 1 - тетрадь.
6. Письма Гаяза Исхаки к дочери Сагадат Чагатай, написанные в 1947-1954 годах (в объеме 8 папок).
7. На путях жизни (основной экземпляр).
8. На путях жизни (написанная на турецком языке. Вторая копия).
9. Пьеса "Олуг Мохэммзт" ("Мухамед Великий") и другие записки.
10. Взгляд на литературу Северных тюрков (татары, башкиры). На турецком языке.
11. Взгляд на литературу Северных тюрков (фотокопия произведения, указанного в 10-м номере).
12. Программа мусульман Думы.
13. Одна из важных записок и завещание знаменитого лидера и уважаемого литератора Волжско-Уральских тюрков-татар покойного Гаяза Исхаки.
14. Фонд независимости Идел-Урал (Волга-Урал).
15. Пособие Фонда независимости Комитета Волга-Урал (1 - оригинал, 2 - копия).
16. Устав Комитета независимости Волга-Урал (на турецком языке).
17. Основы национальной жизни и культуры для мусульман Внутренней России - национальной автономии.
18. Тексты выступлений на общем Всероссийском съезде мусульман, который состоялся 1-11 Мая 1917 года.
19. Доклад при открытии первого съезда мусульман тюрков-татар Дальнего Востока, организованного 4 февраля 1935 года в городе Мукден.
20. Статья под заголовком "Политика раздела и разделения", напечатанная в 10 номере "Милли юл" ("Путь нации") за 1931 год.
21. Положение эмигрантов Волга-Урал на Дальнем Востоке.
22. Статья о свободе чехов.
23. Либретто "Жан-Баевич".
24. Социальная жизнь и планы на будущее тюрков-татар в Маньчжурии.
25. 0 коммунисте Хаджи (копия на русском и английском языках).
26. 0 Юсуфе Акчура (на немецком языке).
27. 0 Галимжане Идриси.
28. Письмо в правление журнала "Прометей".
Заведующий общим отделом Аппарата Президента
29. Записки о женщинах Волга-Урала.
30. Письмо в правление журнала "Прометей".
31. Заявление о снятии с себя полномочий Вагаетофа.
32. Записка, написанная тгорко-татарскими националистами, проживающими в Токио (о Курбангалиеве).
33. Общее положение - состояние Европы (10 мая 1935 года, Мукден).
34. 0 Юсуфе Акчура.
35. Об "Огненном доме" ("Огненная Родина").
36. Ответы на статью "Огненный дом".
37. Положение тюрков-татар, проживающих в Европе и думы их о будущем (26 августа 1934 года, Харбин).
38. Записки Гаяза Исхаки об организации "Съезда тюрков-татар Дальнего Востока", который должен был состояться 6 ноября (Подготовка к съезду).
39. Положение тюрков-татар в Советском Союзе, их деятельность и взгляды на будущее (1-ое сентября, Харбин).
40. Национальные требования тюрков Волго-Урала.
41. Небольшая заметка-воспоминание о чаяниях Северных тюрков (татар, башкир, проживающих в Поволжье и в Приуралье).
42. Положение Комитета независимости "Идел-Урал" перед Второй мировой войной.
43. Информация об "Идел-Урал".
44. Олуг Тюркстан ("Великий Туркестан").
45. Последние главы меморандума
председателей Центрального военного совета мусульман России и членов совета граждан России, врученного Османом Комубетом 7 августа 1918 года Министерству иностранных дел Германии.
46. 0 языке (о языке тюрков-татар).
47. Принимают ли Советы демократические принципы в национальном вопросе?
48. Текст на венгерском языке.
49. Программа конгресса мусульман тюрков-татар, который был намечен на 9 мая 1934 года в городе Кобе.
50. Программа Маумета Наби, принятая Центральной исполнительной организацией по религиозным и национальным делам мусульман тюрков-татар Дальнего Востока, выходцев из областей Идел-Урала (1 июня 1935 года, Мукден).
51. Разные вести из Восточного Туркестана.
52. "Прометей".
53. Наш ответ - комитет "Идел-Урал", Шанхай.
54. 0 чаяниях северных тюрков, проживающих в областях Поволжья и на Урале.
55. Суть роспуска Комминтсрна.
56. Политика русского империализма в Маньчжурии.
57. Коллеги Курбангалиева.
58. Черные дела Курбангалиева.
59. Решение национально-культурной организации по поводу "Нового японского корреспондента .
60. Газеты о Курбангалиеве.
61. 0 духовном и культурном развитии тюрков Идел-Урала (на немецком языке).
62. Вопросы Восточно-Китайской железной дороги (2 снимка).
63. Политические партии тюрков Идел-Урала и история их национально-освободительной борьбы.
64. Информация о Татарстане.
65. Клятва.
66. Стихотворение Махмута Яика по поводу дня рождения великого учителя татар Идел-Урала, уважаемого Гаяза Исхаки.
67. Письмо муллы города Мунира Хасбиуллина, написанное Гаязу Исхаки 16 марта 1935 года.
68. Материал, посвященный дню рождения Гаяза Исхаки.
69. Материал по поводу юбилея Гаяза Исхаки (вырезка из газеты).
70. Записка о чаяниях Северных тюрков, проживающих в Поволжье и на Урале.
71. Тетрадь №1 (содержание разное).
72. Тетрадь №2.
73. Тетрадь №3.
74. Тетрадь №4.
75. Тетрадь №5.
76. Различные материалы и краткие воспоминания. К тетради №1.
77. Тетрадь без номера.
78. 0 Исхаки Хасане.
79. На смерть Гаяза Исхаки. Посвящение Мехмета Эмип Расулзадэ.
80. Письмо Гаяза Исхаки в отдел переводов в турецкое Министерство международных связей. К письму в виде приложения даны первые 21 страница книги "Чингисхан".
81. Письмо Управления прессы Гаязу Исхаки.
82. Ответ Гаяза Исхаки Тарик Усу.
83. Русские переводы статей газеты "Иль".
84. Империалистическая политика России на Дальнем Востоке.
85. Рукопись турецко-татарского общества студентов Германии.
86. Краткое биографическое посвящение жизни и деятельности писателя и лидера господина Гаяза Исхаки. В связи с 40-летием начала творческой деятельности (1897-1937).
87. Книга "Писатель северных тюрков Гаяз Исхаки".
88. Стихотворение Ахмета Четинташа Батталоглы, посвященное Гаязу Исхаки.
89. К трагедии расстрела 12 тысяч польских офицеров.
Итого принято:
((¿ифрами и прописью)
дел за
годы
Передачу произвел:
Прием произвела:
Главный референт общего отдела Аппарата Президента РТ Садриев Р.Г. Ч^ОУА 1997 г.
Документлар басмага Раиф МэрДЗНОВ , Ьем Рамил Миннуллин тарафыннан хэзерлэнде
Резюме
В феврале 1998 года исполняется 120 лет со дня рождения классика татарской прозы начала XX века, видного общественно-политического деятеля Гаяза Исхаки.
9 июня 1997 года Президенту Татарстана Минтимеру Шаймиеву президентом фонда им.А.Менгери Сафией Имре (Стамбул) были переданы подлинные документы и личные вещи Гаяза Исхаки. хранившиеся в Турции. Ныне документы хранятся в Национальном архиве РТ. Читатель впервые имеет возможность познакомиться с отрывками из личного дневника писателя, а также с его биографией, опубликованной в Мукдене в 1937 году.
Горохова Л.В. 1997 г.
