CC BY
4Наш календарь
"Дэрдмэнд
шигырьгэ югары
бер нэфис сэнгать дип карый иде."
Быел жемэгатьчелек едебиятыбызда тиран эчтелекле фэлсэфи-лирик шигырьлэре белен шеЬрэт казанган, "Вакыт" газетасы Ьэм "Шура" журналларыньщ наширлэреннэн берсе, промышленник Ьем меценат Закир Рэмиев -Дердмэнднен, 140 еллык юбилеен билгелеп уте.
Шушы уцайдан "Гасырлар авазы - Эхо веков" журналы битлеренде укучылар игьтибары-на шагыйрьнец Фатыйх Карими тарафыннан язылган тержемеи хеле, З.Рэмиевнец Ф.Кэримигэ язган дурт хаты Ьем Оренбург гу-бернаторыньщ "Вакыт" газетасы белен "Шура" журналын нешер итерге рехсет бируе турында ике документ - шеЬадетнамелер текъдим ителе.
Ф.Кериминец "Дердменд" исемле мекалесе 1927 елда язылып, 1929 елда Казанда "Яцалиф" нешрияты чыгарган "Дердменд есерлере" жыентыгында (тезучесе Исмегыйль Ремиев) урын алган. З.Ремиев хатларыныц икесе - 1905, икесе 1912 елларда язылып, шеЬадетнаме Ьем башка бик куп документлар, хатлар белен берлекте Татарстан Республикасы Милли архивында, Фатыйх Кериминец шехси фондында саклана.
Ф.Керими мекалесе бераз кыскартылып, е хатлар тулсынча Ьем стиле сакланган хелде биреле. Публикация Дердменднец тержемеи хелен, ижатын ейренучелерге естеме мегьлумат бирер дип ышанабыз.
Калэмгв хитаб
Калэм! Кальбецдэ ни сер бар - гаян ит, Килеп кичмешлэр эхвален баян ит. Тугеп куз яшьлэрецне бу кэгазьгэ, Ни моцлы уйларыц бар - сейлэ безгэ! Бабалар кабре янында куцел зар, Аталар рухыныц армандэсе бар... Кара тупрак тулы мэзлум нидасы, Алар кем дер?.. Ал ар кемнэр фидасы?.. Калэм/ Кальбецдэ ни сер бар - гаян ит. Тугеп куз яшьлэрецне бу кэгазьгэ, Ни моцлы уйларыц бар - сейлэ безгэ!
Хитаб - эндешу, мерэжэгать. Кальб (калеб) - куцел, йерэк. Гаян иту - ачып салу, аныклау. Бэян иту - свйлэп биру.
Арманде - телэк, вмет.
Мэзлум - жэберлвнгвн, ренжетелгон.
Нида - зар, ын,гырашу.
Фида - корбан
Дврдмвнд
Идел буе татарларынын, эдвбият деньясында узенен, тирвн мэгънэле м а-тур шигырьлэре белэн танылган Дврдмвнд - Закир Садыйк улы Рвмиев Оренбург губернасы Эстврлетамак вязе Л^иргвн авылында 1859 елда деньяга килгвн. Балалык вакыты шунда уткен. Узеннен ике яшь чамасы зур булган туганы Шакир белен икесе бергв шул ук Оренбург губернасы Орский вязе Муллакай авылында медвррис Габдулла Свйед углынын, мвдрвсвсендв укыганнар. Ул вакытларда укыла терган гарвп теленен, с а-рыф, нвхуен1 утквч, башка двреслвргв девам итеп, "Шврхе гакаид"кв2 кадвр щитквннвр. Мвдрвсвдвн чыккач, Закир Рвмиев Истанбулга барып, ике ел чамасында булса кирек терган. У л анда билгеле бер мвктепкв ке р-мичв, хвсусый рввештв тврек теле вв вдвбияты ейрвнгвн. Шагыйрьлвр, вдиплвр белен катнашкан. Сецра Русиягв кайтып, язу вв твржемвлвр белен швгыльлвнв башлаган.
Шул ук вакытларда ул шигырь белен де шегыльленген булса кирек. "Каргалынын, Сибгатулла хащига мектуб" исеме белен "гесманлы леЬл^есенде" 1884 те Юлык авылыннан язган бер шигыре шуны курсете.
Анын, русча вйренуе кай вакытларда булгандыр, hep хелде ул русчаны мектепте, школада укымаган, хвсусый рввештв гене вйрвнгвн. Ул вакы т-ларда рус теле еязлерде, авылларда хезерге шикелле нык таралмаган, ру с-ча ейренунец юллары да хезерге шикелле щицел булмаган, хетта русча телге терле ж;ирену, дешманлык кузе белен каралган. Шулай була терып та, Закир Рвмиев узлегеннен русча телне сарыф, нехулере белен, дерес язарлык, дерес сейлерлек, яхшы укып анларлык ейренеп алган.
Кайбер кешелер яшь вакытларында русчаны яки башка чит теллерне ейренелер де, егер тормышлары шун,ар баглы булмаса, аннан файдала н-мыйлар, ул теллерне екренлеп оныталар. Закир Ремиев исе яшьлегенде ейренген терекче, русча теллерне гене
тугел, хетта медреселерде начар гына ейретеле торган гареп телен де онытмаган, белки куп мертебе алга эдиберген. Терекче, русча теллерде язылган есерлерне укып торган, терек, рус матбугаты деньясындагы яцалыкларны эзерлеп, едебият ве матбугат деньясындагы кешелер, ф и-керлер, меслеклер белен таныш булып барган.
Ул шерык деньясындагы Газзали, Фехерразый, Ибне Решд, Гомер Хеййам, Сегъди, Неваи, Фезули, Габделхак Хемит, Экрам, Теуфикъ Риза, Габдулла Щеудетлер белен таныш булган шикелле, гареб деньясындагы Гегель, Кант, Вольтер, Лютер, Шиллер, Гейне, Дарвин, Спенсер, Толстой,
177
12 3-197
о
М. В. Д.
■ ' " »--т——
,Л>' 'I /г
ГУБЕРНАТОРА
СВИДЕТЕЛЬСТВО.
г. OpituAyprb
Дано cié отъ Оренбургскаго Губернатора на основами VII отд. п. I ВЫСОЧАЙШЕ утвержденнаго 24 ноября 1905 года закона о печати въ токъ, что вч г. Оренбург^ разрешается издавать газету на татt скомъ язык$ подъ назван1ецъ ^Вактъ" ( Время) газе: вшсодитъ отъ 2 до 5 разъ въ неделю, по следующей программ!.: I) отд-Ьлъ офиц1альный; правительстве! нкя распоряхен!я, 2) передовая статья, 3) bhíujhíh и внутрешия извЪст1я, городская хроника, 4) Фельетон: 5^) телеграммы, б)объявлен!я, 7)смЪсь, переводы и извл< чен1я беллетристическихъ произведен^ съ русскаго и другизсъ языковъ, а также статьи на русскокъ языкЬ. Подписная ц-Ьна 4 рубля въ годъ. Издателе] газеты ^Вактъ" состоитъ OpcKiü купецъ Мухамедъ Закиръ Мухамедъ-Садрковичъ РаыЬевъ. Отв^тственнымъ редактороыъ газеты - крестьякинъ Самарской губернш Бугульминскаго уЬзда Мухамедъ Фатихъ Гильиановичъ Каримову имущий жительство въ г. Оренбург^.
та Вактъ" ( Ви&ия1~будетъ печататься въ
и ^^ Iя
собственн í типо^аф1и^Кафгалова.
Гербовым! ^^^кзЗГь'оплачено. Губернатора
Правитель Канцеляр1и$^
W-z.-
ТР МА. Р-1370 1 тасв., 4 эш, 1 б.
Горький, Пушкин вэ башкалар белен де бик тепле гене таныш иде. Шул дереще таныш ки, шундый кешелернен фикер ве меслеклере турында аныц белен сейлешеп утырганда узецнец ялгышьщны курсетмес ечен бай-так сакланып, исеплеп сейлерге туры киле иде.
Боларны язудан максат - шундый бер кешеден ничек итеп еметсез (пессимист), моцсу шагыйрь Дердменд килеп чыгуын ейренуге юл ачудыр.
Дврдмвнд - алтынчы
Узенец искиткеч нечке тойгылы, тирен мегънеле шигырьлере белен та-нылган шагыйрь Дердменд Урал тауларында алтын казытучы бер промышленник, яхшы ук бай бер капиталист иде. Медреседе укыган, Истан-булга барып едебият, шигырь белен шегыльленген, шул якларга куцел куйган кеше ничек итеп алтынчы булып китте?
Ул узе бервакыт болай диген иде: "Истанбулдан кайткач, уте-биру нерселер язгаладым, шигырь кебек нерселер сызгаладым, боларны бастыру дерте кузгалды. Бастырып булмый. Уземде акча юк. Башкалар алып бас-тырмыйлар (ул вакытларда наширлер булдымы икон?), язган нерселерне кайсы кешелерге биреп укыткаларга туры килде, язылган нерселер мулла-лар-хезретлер колагына барып керде, динге-ехлакка лщцел караучылык белен безге каршы сузлер сейлене баш лады, хетта текфир итерге де дертлере барлыгы сизелде. Ярлылык, мохтащлык белен бер нерсе де эшлеп булмаячагына ышандым, узец телегенче сейли, язар ечен, тешенчецне, фикерецне акчага карап узгертмеу, акча бераберене сатмау ечен матди як-тан местекыйль булу киреклегене канегать хасил иттем, элек кесеп итеп акча табыйм, шуннан сон, уз куцелемдеген сейлермен, язармын, дидем".
Закир Ремиев, элек туганы Шакир белен берге, белки аталары кул ас-тындадыр, Юлыкта, Орскиде кызыл мал белен сеуде иткеннер. Соцра Урал тауларында алтын казыта башлаганнар. 1917 ел революциясене хетле ул шул эште булып, ж,ейлерен Верхнеурал, Орски еязлерендеге алтын учак-ларында (приискаларда) тора, кыш Оренбургка килеп яши иде.
Ремиевлернец алтын казыту эшлере уцышлы чыккан. Аларнын, егер-меден артык приискалары булган. Анда яхшы йортлар салдырганнар, яхшы атлар щиккеннер, байлыкка, рехетке чумганнар. Лекин алтынчы, бай Закир Ремиев китап сеюче, куп укучы, белемнен тем табучы, нечке тойгылы, моцсу шигырьлер сейлеуче "Дердменд" булып калган. Ул башта у к узене Дердменд (кайгылы, моцлы) диген бер исем сайлап ала. Ахырга кадер шул имза, шул исем белен яза. Ул моцлы, ул кайгылы - мене бу да шагыйрь Дердменднец узене хас сыйфатлардан берседер.
Дердменд матбугат деньясында
Закир Ремиев алтынчы булып баеса да, еувелге идеалыннан аерылмый: аныц едебият, матбугатка Ьевесе кимеми. Ул озын кыш кичелерен карта уйнап тугел, китап, гезит укып уткерерге ярата. Кайда булса да, кая барса да, вакытыныц едиплере, язучылары белен таныш була. "Терщеман" гезитен беренче саныннан укый башлый. Лекин Дердменд турында язган-да, аныц агасы Шакир турында да берниче суз ейтми уту мемкин тугел'1. Ченки Дердмендке аныц зур теэсире ве ярдеме булган.
Шакир Ремиев те туганы Закир тесле яшьлегенде русча телне яхшы ейренген. Соцра туктаусыз китап, едебият укып, аны алга щиберген. Шу-лай ук терек китапларын да куп укый торган булган. Гарепчесе де ярар-лык кына булып, гареп телендеге китаплар, гезит ве журналларын да укып, яхшы ацлый иде. Гомумият белен авылда туган, авыл медресесенде укыган, элек авылда яки кечкене шеЬерлерде (Юлыкта, Орскиде) сату иткен, соцра кубесенче Урал тауларындагы приискаларында (кырда) вакыт уткерген бу ике кешенец ул вакытларда рус телен шулай яхшы ейренеп
алулары, аннан гыйльми, эдэби яклардан файдаланулары, терекчв эдэбият вэ матбугат белэн танышулары дикъкатькв алынмаслык бер хэл тугелдер.
Шул ук Орскидв Бурнаевлар, Казанда Галикэевлэр, Меэминевлэр кебек, ул вакытларда куп татар сэудегэрлэре бар иде. Бетен гомерлэре буенча русчаны дерес сейлергв вйрвнв алмаганнар, рус телендвге вдэбият вв мат-бугаттан файдалана алмаганнар, деньяга карашлары бик тар рэвештэ бу-лып, коры бер дини фанатик булып яшегеннэр. Эмма Шакир, Закир Ремиевлер боларга бер де ошамый торган кешелер булып чыкканнар. Бо-ларныц фикерлере нык ачылган, деньяга карашлары нык кицейген. Мо-нын,, елбетте, ижтимагый себеплере булгандыр.
Шакир туганы Закирнец гыйльми, едеби нерселер белен шегыльленуене кырын карау, каршы килу бер якта торсын, ул Иервакыт аны шуцар юнелтеп (тешвикъ итеп) торган. Укылган китаплар, яца есерлер турында бергелешеп мехакеме йерткеннер, "Терщеман"4 гезитенде кузгатылган месьелелерне бергелешеп тикшере торган булганнар. Моннан башка алтын казыту эшенец сенагать, техника якларын карауны Шакир узенец естене кубрек алып, Закирнец едеби, гыйльми якка кубрек куцел куюына себеп булган.
Шушы ике туган берлешеп, 1902 нче елларда ук Эчке Русияде татар те-ленде гезит чыгарырга ниятленелер. Лекин ул вакыттагы патша хекумете моцар рехсет бирми. Ахырында алар бу максатларына 1906 елда ирешелер. Шул елны Оренбургта "Вакыт" атлы гезит0, "Шура" исеменде журнал6 чыгара башлыйлар. Шуннан сон, Дердменд матбугат, едебиятка бигрек якын торып яши башлый.
Сирек-сирек кене ул узенен, шигырьлерен "Шура" журналында, кайчакта "Вакыт" гезитенде бастыра. Шул шигырьлере белен ул татар едебияты деньясында таныла.
Дэрдмвнднен, шигырьлере
Дердменднец шигырьлерене килгенде, тубендеге берниче моментка тук-талып утерге тиеш була.
1. Дердменд шигырьне ез яза, язган шигырьлерен ул тиз гене матбугат-ка чыгармый. Шигырь язганда сузлерне сайлауга, щемлелерне тезуге, чы-гышсыз тегъбирлер, гарип теркиплер булмауга, суз белен тенасип, ойгын-лык булуга ве башка шуныц кебек нерселерге сон; дерещеде дикъкать ите.
2. Дердменд шигырьне бастыру, сатып акча табу, кешеден макталу ечен язмый. Аныц язган шигырьлере Иичкемнец телеве, кушуы буенча яки кайбер кешелерге ярану, кайбер кешелерден ачу алу ечен тугел. Дердменд мондый сыйфатлардан бетен лей ерак. У л шигырьге югары бер нефис сенгать дип карый, шуннан тем таба, шуцар куре вакыт-вакыт аныц белен шегыльлене иде. Ресем, музыка сеючелернец шул нерселерге карашы ни-чек булса, Дердменднец шигырьге карашы шулай иде.
3. Дердменднец яза башлаган вакытына кадер тоткан юлы, тормышка карашы бер гене тесле: анда Иичбер узгереш юк. Ул бер вакыт динче булып менажат ейтми, икенче вакыт динсез булып куренми, байны макта-мый, ярлыны яманламый, яки моныц киресенче эшлеми. Матур суретне куреп, темле бер иене иснеп леззетленген кеше шикелле, ул да матур сузлерне тезеп, тирен мегънелерге чумудан леззетлене, аныц башка нерседе эше юк.
4. Дердменд шигырьлеренец Ьеммесенде де баштан ахырына хетле Кызыл жеп булып сузылып барган нерсе - моцеулык, еметсезлек, деньяныц фанилыгы, тормыш диген нерсенец мегънесезлеге. Ул биш-ун еллар тиресенде йерми: ул йез, мец, белки миллион елларны куз алдына китере де, Ьемме нерсенец берсе артыннан икенчесе узгереп бетеп барганын куре. Ул вакыты белен деньяга деИшет бирген фиргавеннернец, деньяга хаким
м. в. д.
СВИДЕТЕЛЬСТВО
УБ ЕРНАТОРА
Декабря.....loo...
Оренбурга.
Дано на ochob;ihím VII Отд. п. I ВЫСОЧАЙШЕ утверх деннаго 24 ноября 1905 года закона о повроыенныхъ издан1яхъ, проживающие въ г. ОронбургЪ, Орскиыъ куп-цамъ Мухамодъ-Шакиру и Мухамедъ-Закиру Мухамедъ-Сады-ковичамъ Рац1евимъ въ томъ, что разр!шено издавать въ г. Оренбург! двухнодъльное повременное издан1е на татарскоыъ языкъ подъ назван1омъ ^Шуро" ( Совйтъ) по следующей программ!.:
1) KpaTKio отчоти изъ иностранной и отечествен ной политической жлзни.
2) Сы-Ьсь.
3) Объявления.
4) Рисушш.
0тв1тстволнымъ редакторомъ издашя будетъ состоять крестьянинъ Самарской губорши Раза Эддинъ Фахретдкновъ. Подписная цъна въ годъ чотыре рубля, а какъ приложен!е къ газет! Вактъ" три рубля. Печататься издание будетъ въ типогра^и Товарищества печатпаго д!ла Капш/овъ, Хусаиновъ и К-о въ Оренбург^. Гербовымъ сборомъ оплачено.
С
ТР МА. Р-1370 ф., 1 тасв.. 4 эш, 3 б.
булган Селейманнарныц, Юлий Цезарьларныц ничек юк булып китулерен, яшьлек, гыйшык, мэхэббэт дигэн нерселернец нинди кыска гомерле булу-ларын курв; вакыты белен Ьичбер бетмеслек куренген зур деулетлернец, кечле миллетлернец я^ирлеренде бугенге кенде щиллер искенен куреп хейран кала, киткен саен узенец кечкенелеген ныграк сизе де моцлана, шуларны жырлый.
5. Дердменд he^y итерге, ниден де булса келерге яратмый. Ьещуви шигырь язуны ул бер- мутлык иту, генаЬ эшлеу дип карый. Моны елле кайда бер сирек кене эшлеп куйса да, соцыннан анын, вещданы газаплана. Хетта соцга да калмый, шигырьнец ахырында ук узенец куцеле яхшылык телегенлеген ацлатып куя. Меселен, Тукайга щавап итеп язган Ьея^увенец ахырында ул:
Матур геллерге бул бы лбы л,
Незакет багына сакчы,
дип, анын, шулай булырга телевен белдереп куя.
6. Дердменд нык миллетче. Ул аны узенен; шигырьлеренде берниче ж;ирде ацлата. Лекин тар миллетче тугел. Гарби Европаныц либераль, киц карашлы, кин, исеплеуче миллетчесе. Ул ватанга куп еЬемият бирми: ва-тан бетер, миллет калыр, дип щырлый. Ченки ватаннары бетеп, узлере калган дистелерче миллетлер анын, куз алдында торалар.
Дердменд узенен, шигырьлеренде деньяга гел фанилык кузе белен кара-са да, эште андый пессимист тугел иде. Ул татар теленец имлясы, сарыф, нехулере хакында байтак фикер йертеп, иждди нерселер эшледе. У л гареп херефлеренец басма ечен уцайсызлыгын куреп, гареп херефлеренец шекеллерен узгертте. Бу месьеле естенде берниче еллар эшлеп, шул херефлернец терле кегельдеге урнеклерен бастырып чыгарды. Гомумият белен сеяси, ищтимагый эшлерге де катнаша, ихлас куцел белен эшли иде. Беренче Деулет думасына Оренбург губернасыннан егъза булып сайланды. Икенче, еченче Деулет думаларына сайлау вакытында выборщик булды. Оренбург inehep идаресенде берниче еллар егъзалык итте. Оренбургта ачылган меселман жемгыяте хейриясенде, рус мектеплеренде укучыларга ярдем ж;емгыятенде, ачлар туйдыру, ятимнер тербиялеу комитетларында рейс яки эшлекле егъза булып эшли иде.
Дердменд революция вакытында качып китмеде, бетен гаи лесе белен Оренбургта калды. Соцра Орскиге (элекке ватаннарына) барып тордылар. Шул Орскиде торган вакытында кызы, кияве белен курешу ечен Оренбур-гка килеп-киткели торган иде. 1921 елныц октябрь аенда Оренбургтан кайткан вакытта тимер юлда суык тигереп, 9 октябрьде Орски шеЬеренде вафат булган Ием шунда дефен ителген. Улгенде яше 62 де булган.
Дердмендне бик якыннан белген ве аныц белен егерме биш ел таныш булып торган бер кеше сыйфаты белен мин аныц шехесе ве кешелеге ту-рында берниче суз ейтеп утерге тиеш табам.
Дердменднец кешелек ягы бик югары булып, ул гади татар байларына бер де охшамый иде. Ул алдау, хейле, риялану, икейезлелек иту шикелле нерселерге дошман. Аныц узенде андый сыйфатлар юк. Ьер нерсене туры ейтерге ярата. Сузенде, могамелесенде соц дерещеде туры. Аныц ейткен сузе, бирген вегъдесе Ьертерле доку мент л ар дан, вексельлерден нык.
Артык юмарт кеше булмаса да, ул вакыттагы ысул буенча щемегать, халык файдасына игане бируден тартынмый. Л^емгыяте хейрияге, рус мектеплеренде укучыларга Иервакыт матди ярдем итеп торды. Чит мемлекет мектеплеренде уз хисабыннан берниче шекерт укытты. Ул мон-дый эшлерен гезитке язарга тугел, телге алып сейлерге де яратмый иде.
( у;1 . ¿-^т -У*
, и и I > у1 вэ СЛ-
• ¿¿аХС'л-Ц' * ^ ^сг-^'у*сх^ 1 уС-. ^ и 7-у у Г . у I ахс у и/С ''Уу ¿X ¿^1 с;1£>х ^ I .уС ^ ¿Му-
'у* Л О у-*; 1 * ^ '■ • ^
' у^ I >,> смг ^ ' . -^¿ЮГ
, У у* СХ Г . ^^ «-> и^
^'ууЛу! ^ С'; С--^ ^ I*»
—'J *
- >
с) Ь—'
^^ Ну V Л ¿¿I оО^ ь' СХЛ '^У (^
• ^ ; уУ ^ У ¿^¡^Р-*^)
Ах-*'
" • • , ТРМА. Р-1370ф„
у 1 тасв., 21 эш, 18 6.
"Вакыт" ва "Шура"га ул вакытларнын, Риза хэзрэт', Йосыф Акчурин8, Габдрахман Фехретдинов9, БорЬан Шэрвф10, !Я^вмалетдин Вэлиди11, Шериф Камал12, Кэбир Бвкер13, Нургали Надиев" кебек кечле гыйлем иялэре кат-нашуга "Вакыт"нын, буржуазный милли газеталар арасында ин, кин, мэслэкле бер гезитэ булуына, гезитэ вэ
журналнын, наширлвре булган Шакир вэ Закир Рэмиевлэрнен, кин, карау-лары свбвп булды.
"Вакыт"та хатыннарга хокук биру тиешлек, мэдрэсэлэр ислахы, татар театрын кутвреп язу шикелле нврсэлэр басыльга чыкканда, муллалар вв метэгассыйб байлар тарафыннан наширлвренэ куп игътиразлар, Ьежумнар булса да, алар мондый турыларда гэзитэгв тээсир итвргв тырышмыйлар, Ьичбер суз вйтмилэр иде. "Вакыт"нын, унике еллык дэвамында баш мехэррирнен, нашир Дврдмвндтэн ишетквн берничв твнбиЬлэре булса, алар да: гэзитвгэ "сарт" сузе истигъмаль ителмэсен, "теркестанлы", "терек", "узбэк" сузлэре истигъмаль ителсен иде. Казакъ, башкорт кебек халыклар турында Ьичбер келу, кимсету сузлэре язылмасын иде. Хива, Бохаранын, ул вакытта Русиягэ кушылып губернага вйлэндерелу фикерлвре йери иде. Безнен, гвзитв шул фикергэ кушылмаса иде... кебек нэрсвлэрдвн гый-барэттер.
Фатыйх Карими. Месиву.
20.12.1927
Дврдмэнднен, Ф.Кэримигэ язган хат лары
Алынды: 26 сентябрь, 1905 свнэ
БиисмиИи
Мехтврвм борадврем Фатыйх эфвнде!
}£^енабен,езгб ихласлы сэламнвремне кундердем. 7 нче сентябрьдэ яз-мыш мебарвк мвктубецезне алдым.
Мэкврйв вхвалвтен укып, Шакир абзый белэн берлектэ гаять мвтэлэззиз булдык. Бер дереж;е гузэл муаффвкыять вэ максатка яхшы гы-на хезмет вакыйг булган дип, хисап кылыштык. "Интеллигентный кружок" ляихесеннен копия кундермекезе утенемен - хезмете куп булмас.
Мехтерем Риза казыйнын, Оренбурга тору га килу ихтималыны укыгач, мегълум газета месьелесене кузгатып сейлештек. Рехсет сорау ечен хезерге вакыт, иншаллаЬ, муафикъ булса кирек, диештек. Бинаен гале зелике, Шакир абзый Хесен жизни Акчуринге1;> хат язды, Петербурга ба-рырга утенеп, Ьем муафыйк жавап килде исе, расходка лязим акчасын тизлекте йиберермез, дип язды. hep ни гезит ижтиЬадында булачакмыз. Эгер Акчурин барудан отказаться итсе, сезге язармыз.
Бу хосуста меслихет курсегез, Риза казый ефендене хебердар итерсез. Эгер Акчурин бу эшке алынса, Эфе шеЬеренде мехале нешер улачак ихти-мал, егер алынмаса - меслихет ве имкяне кай шеЬерне ищаб кылыр.
Шакир абзыйнын, селаметлеге, ходага шекер, бу ел бик яхшы.
"Шу фелякетле хутор" месьелесе хакында Шакир абзыйнын, фикере ошбу: саткан хелде алты, екалль биш йез тецкеден кимге булганда, сат-мауны меслихет куредер. Сатмаган хелде насосын алдырып, приискка йибертерге утенемез. Оренбурга алдырсацыз, безнен, Габдрахман ямщик табып, теятер Шакир абзыйга. Эен алучы булса, урыныннан, булмаган текъдирде - боздырып, Оренбург китертеп сатырга мемкин, ягъни таштан гайре агач нерселерен. Плодовай агачларны, мемкин булса, бер маклер кушып, биш-ун теплеп саттырып карарга мемкин - hep ни еч йез тецкеге биргеннен шулай бозып алган артык булыр дип уйлыйдыр - насосы узе ике йезлерге торырлык дип чамалый - насостан гайресеннен йез тецке, елбетте, хасил кылып булса кирек ди - яне сезнен,, ничек курерсез, месьеленен, hep тарафы сезге мегълум.
Госман Нури1(> ефендеге кеч-хел белен ошбу кен мектуб-л^авап яздым. Л^авапны бу кадер кичектергенеме ояламын.
Йибергенецез "Нешрияте Керими"лвр'' килеп тора, тешеккерлер кылып укыймын. Селамет буласыз.
Газиз гомерегезге берекет телеп -
кемине Закир.
19 сентябрь, 1905 сене.
Искендерский приискадан.
борадэрем - туганым
метэлеззиз булдык - там таптык, сеендек муаффэкыять - яраклылык, туры килу ляихэ - проект
бинаен гале зелике - шун,а куре лязим - тиешле
меслихет курсегез - кирек тапсагыз
TP MA, 1370 ф„ 2 тасв., 20 эш, 10, 106 битлэр.
мехеле нешер - нешер ителу урыны
имкян - мемкинлек
и>каб кылыр - ун,ай курер
"шу фелякетле хутор" - "шул белале хутор"
екалль - ин. аз дигенде мегънесенде
тешеккерлер - рехметлер
кемине - ким, фекыйрь
Алынды: 5 ноябрь, 1905 сене
БиисмиЬи
Мехтэрэм борадврем Фатыйх эфвнде!
Бакча хосусында шебЬесез щавапка ментэзыйрсыз! Эувел узем ейдэ булмадым. Икенче - абзый белен меслихет кылу зарур булды - кеннер утте.
Бакчаны хезерге ул беЬаге сатмау меслихет куренде. Насыйп булса, яз-га чыккач бер меслихетен кылып карармыз. Кышлык расход, елбетте, без-нен, естемезде.
Газета хосусында Иичбер тешеббесте булынганымыз юк. Оныткан ечен тугел, белки меркезде ехвале сеясийенен, кен саен хесне тебеддел кылмак-та ве "явочный порядок" емиде барган саен кует алмакта булган ечен. Хода кушып та тизлекте "Херрияте тамм" галебе тапса, хезерге хелде кабу-лына мозтар булганымыз куп "чара юк"лар, меванигълардан котылыр идек. Шун,а куре яне бераз сабыр итсек микен димез. Сез ни диярсез?*
Думага векалет хосусында Оренбур олугларыныц мектубен алдым. Элбетте, андый илтифатка хесне тевежж,еИке мемнун булмамак мемкин тугел. Шакир абзый белен меслихет кылганым юк еле. Меслихет кылгач, Нургали я^изнейге18 щавабымны ейтечекмен. Эмма хезерге сегатьтке уз фикеремне сезге мехремане язамын - ул хезметне дергаЬеде кыла алмая-чакмын. Минде икътидар юк, миллет незеденде месьулияте зур. Ьем безге, ягъни Оренбур меселманнарына, уземезден векил йибермек мейессер исе ялгыз бер векил йиберу мемкин булачак. Шундаен газиз форсаттан хесне истифаденец зыягына себеп буласым килми. ИншаллаИ, лаеграк кеше та-былыр.
Госман Нури ефенде белен хат язышамыз. Мегълум хоруфат темам булган икен. Оч-дурт сехифелек куйдырып, Оренбурга сезнен, исемге
йиберерге утендем. Шайед, киле калса, щенабецезден илтимасмын:
~ , ***
узецезден башка ферде вахид курмесе икен.
Кемине Закир
26 октябрь, 905 сене. Приискалар.
Оренбурга гаеде шериф уткеч, берер атнадан сон, чыкмак булып тора-мыз, Хода кушса.
ТР МА, 1370 ф., 2 тасв., 20 эш, 16, 166 битлэр.
ментэзыйр - емет итуче
твшэббес - бер эшке тотыну, керешу
мэркэз - узэк
ехвале сэясийэ - сэяси хэллэр хесне тебеддел - яхшыга узгеру херрияте тамм - тулы ирек галэбе тапса - щин,се мозтар - чарасыз меванигъ - каршылыклар хесне тевежжеЬ - яхшы телек мемнун - шат
мехремане - сер итеп
дергаЬеде - естене алу
икътидар - булдыра алу
миллет незеденде - миллет каршында
месьулияте - жаваплылыгы
мейессер - жин,ел, >кайлы
хесне итсифаде - яхшы файдалану
зыяг - югалту, ерем
илтимас - утену
ферде вахид - бер кеше де
' Хатнын бу абзацы М.Гайнуллиннын "Татар эдиплэре" китабында урын алган. Кара: Гайнуллин М.Х. Татар эдиплэре. (Ищат портрет-лары).-Казан: Тат.кит.нэшр., 1978.-Б. 160.
" Ассызыклар Закир Рэмиевнеке. Ассызык Закир Рэмиевнеке
13 сентябрь, 1912 свнвдэ [алынды]
БиисмиИй
Мехтэрэм борадврем Фатыйх эфвнде!
Тэбрик телеграмыцызны алып бик шатландым. Узем биш-ун суз твбрик те яза алмаганмын. Начарлыгымны икърар кылсам, генаИымнын, гозере була алыр микен?.. Ничек те Ьеркайсыцыздан утенем: косурымны ки-чецез.
Шакир абзыйнын, биографиясен карый алганым юк. Бик кичекте. Инде белмим, ничек ителер икен. Ахыры, кезге калды.
Сезнец мектубецезне Ьем БорИан ефенденен; Казаннан язган мектубен алдым. Сайлау эшлере Оренбургта ни хелдедер, еметлер ничек - языцыз. Садрый ефенде сайлануга бик дерт итмирек китте, дуртенче Думада яхшы емете юк. Анын, хилафына меселман газеталарында берер мекале-фелен булса-нитсе, реддия язып, Садрый ефендене19 "Вакыт"та поддержать ите курецез. Элбетте, шулай итечексез, тик суз чыккач, куцелдеге калем очы-на теште.
Муса ефенденен,20 мефти интихабы тугрысындагы "Идел"деге21 мекалесен22 укыдым. "Вакыт", "Вакыт"чылар хакында ейткен сузлерен хаксыз дип ейте алмыйм. Мица да елеш бирген.
Хат язгалацыз еле.
Мехтерем Ризаэтдин хезретке, БорЬан ефендеге, Габдрахман ефенде, Ярулла ефенде23, Шериф ефенделерге, Келимуллага2'1 - барчацыза куп селам кундердем.
Уземнен, беденем селамет.
Камина Мехэмматзакир Рэмиев.
5 август, 1912 сана.
ТР МА, 1370 ф„ 1 тасв., 21 эш, 18 бит.
косур - кимчелек интихаб - сайлау
анын хилафына - ан,а карты
Алынды: 27 октябрь, 1912 сана
БиисмиЬи
Мехтерем борадерем Фатыйх ефенде!
Терек меяфухлары файдасына дип, приискадагы кешелер бераз акча чыгарганнар иде (йиде йез илле сум). Шул акчаны ошбу кен почта иле редакция исемене перевод ясыймын.
Терек илчеханесенде бу хосуска игане >дыюга тешеббес кылынган икен. Белмим, "Вакыт"та игане дефтере ачуга имкян бармы? Монасиб эш бу-лырмы? Рехсет итерлерме? Анда сезге бу месьелелернен, л^авабы ачыграк булса кирек. Рехсет сорамый ачу, елбетте, муафыйк булмас. Эгер юлы та-былып, истихалесез ачу мемкин булган текъдирде, бу йиберелген акчаны "Вакыт"та язып, шуннан тиешле урынына тапшырырсыз. Эгер игане дефтере ачу берер жеИеттен тугры килмесе, туп-туры терек илчесе еЬлиясе-ханым ефендеге тапшырылмак узре тиешле юлы белен йиберерсез.
Игане кылган кешелер исемнерен яздырмадылар. Верхнеуральск еязенде бер кешеден 300, береуден 200, береуден 50, яне береуден 50, яне береуден 50, береуден 51, береуден 25, береуден 10, береуден 10, береуден 3, береуден 1 сум. !Щемгысе - 750 сум.
"Вакыт"та язылса да яки язылмый тугры йиберелсе де цифрларны шул ревешче аерып язган муафыйк булыр кебек.
"Вакыт"та игана ачуга имкян булып ачылса, игана булыр иде кебек курена. Кеше биресе килсе де, ничек бирерге юлын тапмый кебек курене. Эгер "Вакыт"та игане дефтере ачылмаса, илчеханенен, игане кабул иту ад-ресын "Вакыт"та ачыграк курсетеп булмасмы.
Бегъде ИбраЬим ефенде Галимщанов25 бер китап бирген иде. Бастырыр-га кабул иткен идем, емма идареге йибере алганым юк. Узем барганда алып барырмын. Гонорар алмак узре ИбраЬим ефенде акча сораган. Ошбу кен Сезге телеграм йиберемен. ИбраЬимовка Киевка 75 сум акча йиберецез дип. Бу акча югарыда зикер ителген китап ечен булачак.
Оренбурга гаед узмый бара алмамын кебек.
Ярдем щемгыятене мине сайлаганнар икен. Л^ыелыш булса, щемгыятьке миннен рехмет бейан итерге утенемен бу хосуста. Мегаль-мемнуния кабул иттем.
Узецезнен, хакта министерстводан я^авап килген юкмы, ягъни арест месьелесе темам беткен юкмы?
Мехтерем Ризаэтдин хезреттен дога утенемен. Ушандак БорЬан ефенде, Габдрахман ефенде, Ярулла ефенде, Шериф Камал, Сабир26, Келимулла ефенделерге - hep каюсына селам кундердем.
Кэминэ Мехамметзакир Рамиев.
22 октябрь, 1912 сана. Верхний Урал.
TP МА, 1370 ф., 1 тасв., 23 эш, 32-326 битлэр.
мэжрух - яралы
тэшеббес - бер эшкэ тотыну, керешу имкян - мемкинлек истихалэсез - каршылыксыз еЬлиясе - хатыны
бегъде - аннары, сон, зикер ителген - иске алынган мегаль-мемнуния - шатланып ушандак - шулай ук
Искэрмелер
1. Сарыф, нэху - морфология Иэм синтаксис.
2. "Шэрхе гакаид" - нигезда кадими мэдрэсэлэрдэ укытыла торган дэреслек китабы.
3. Шакир Рамиев (1857-1912) - промышленник, меценат. Анын турында тулырак кара: Фахретдин Р. Мехаммадшакир эфэнде Рамиев // Шура.-1913.-№6.-Б. 186-188.
4. "Тэржеман" - 1883-1918 нче елларда Исмэгыйль Гаспринский (1851-1914) тарафыннан Бакчасарайда терки-татар телендэ нэшер ителгэн газета.
5. "Вакыт" - 1906-1918 нче елларда Оренбургта Рэмиевлэр тарафыннан нэшер ителгэн газета. Мехэррире - Фатыйх Карими (1870-1937).
6. "Шура" - 1908-1918 нче елларда Оренбургта Рэмиевлэр тарафыннан нэшер ителгэн журнал. Мехэррире - Ризаэтдин Фэхретдин.
7. Ризаэтдин бине Фэхретдин (1859-1936) - дин 11эм жэмэгать эшлеклесе, тарихчы-галим, педагог.
8. Йосыф Акчура (1876-1935) - жэмэгать 11эм дэулэт эшлеклесе, публицист.
9. Габдрахман Фэхретдинов (1887-1937) - Ризаэтдин Фэхретдиннен улы, журналист, 1906-1916 нчы елларда "Вакыт" редакциясендэ эшли. Репрессиялэнгэн.
10. БорИан Шэрэф (1883-1942) - дин Ьэм жэмэгать эшлеклесе, язучы, педагог, "Шура" журналынын икенче мехэррире.
И. Жэмалетдин Вэлиди (1887-1932) - тел-эдэбият галиме.
12. Шэриф Камал (Байгильдиев) (1884-1942) - язучы, ТАССРнын атказанган сэнгать эшлеклесе (1940).
13. Кэбир Бэкер (1885-1944) - драматург, театр Иэм эдэбият тэнкыйтьчесе.
14. Нургали Надиев (1883-1940) - педагог, жэмэгать Иэм мэгариф эшлеклесе, тэржемэче.
15. Хэсэн Акчурин (1866-1916) - мэшИур татар байларыннан, меценат, коллекционер.
16. Госман Нури - Кырым эдиплэреннэн Госман Нури Акчокраклы.
17. "Нэшрияты Кэримилэр" - Кэримилэр тарафыннан серия рэвешендэ нэшер ителеп барган китаплар турында суз бара.
18. Нургали жизнэй - ?
19. Садретдин Максуди (1878-1957) - дэулэт эшлеклесе, сэясэтче, юрист, II Ьэм III Дэулэт думасы депутаты.
20. Муса Бигиев (1875-1949) - философ, дин галиме, публицист.
21. "Идел" - 1907-1913 нче елларда Эстерханда Габдрахман Гомэри (1867-1933) нэшер иткэн газета.
22. Суз Муса Бигиевнен "Идел" газетасында 1912 елнын 17 август (№ 479) санында ба-сылган "Безда фикер дунлеге [тубэнлеге]" исемле тэнкыйди мэкалэсе турында бара.
23. Ярулла Вэлиулла улы Рэмиев - ?
24. Кэлимулла - II Дума депутаты Кэлимулла Хэсэнов булуы мамкин.
25. Ашыгычлык белэн Галимжан ИбраЬимовнын исем-фамилиясе бутап бирелгэн.
26. Сабир - язучы, журналист Сабир Габделманов (1879-1917) булуы мамкин
Рамил Мицнуллин,
Татарстан Милли архивынын, директор урынбасары
Резюме
Данная публикация посвящена 140-летнему юбилею со дня рождения Закира Рамиева-Дардменда, поэта, промышленника, мецената, одного из издателей газеты "Вакыт" и журнала "Шура". Она включает в себя биографию поэта, написанную в 1927 году Фатихом Карими, четыре письма З.Рамиева Ф.Карими. Здесь же представлены два свидетельства о праве на издательскую деятельность братьев Рамиевых, выданные губернатором г.Оренбурга. Эти письма и свидетельства хранятся в личном фонде Фатиха Карими Национального архива РТ.
