CC BY
7ъ
убый темасынын, ейрэнелу тарихыннан
Гобэйдулла Бубый Иэм Нэсимэ Фэйзуллина.
XX гасыр башы. Фоторэсем КДУ Фэнни китапханэсе Кулъязмалар Иэм сирэк китаплар булегенец Шэрык секторында саклана, матбугатта беренче мэртэбэ басыла.
XIX гасырда Ъам XX гасыр башында Эгерж;е ягы татар магърифат узакларенец берсе буларак шеЬрат казанган. Ул чорда мондагы мактап-мад-расаларда Гайнетдин Эхмарев (1864-1911), Мехетдин Корбангалиев (1873-1941), Габ-дулла (1871-1922), Гобайдулла (1866-193 8) Ъам Мехлиса (1869-1937) Бубыйлар кебек танылган магърифатче галимнар Ьам ж;а-магать эшлеклеларе халыкка ац-белем бирганнар. Иж-Бубый авылындагы уку йортлары биграк та зур абруй казанганнар.
Иж-Бубый мадрасасенец кызыклы та-рихы Ъам фаж;игале язмышы турында Д. Валиди, А. Рестамева, М. МаЬдиев, А. Махмутова, Р. Утабай-Карими, Р. Хали-уллина, Р. Гыймазова Ъ. б. тарафыннан шактый макалалар Ьам хезматлар басыл-ды. Бернича ел элек бу хакта махсус китап та нашер ителде1. Иж-Бубый мадрасасенец эшчанлеге Россия татарлары тарихында аЬамиятле урын били. Шунлыктан алеге тема хазер да магариф Ъам иж;тимагый фикер тарихын ейрануче галимнарнец игъ-тибар узагенда, килачакта да аца мераж;агать итучелар, албатта, булачак. Эмма Иж-Бубый мадрасасе тарихын совет хакимияте чорында ж;итди ейрануга ке-решкан Ъам моца уз елешларен керткан ике затныц исемнаре сирак иска алынды. Бу макалада суз, нигезда, шул затлар, ягъни Фуат Садыйков Ъам Альберт Фатхи турын-да барачак, кайбер хатиралар да язылачак.
Иж-Бубый мадрасасе укыту ысуллары Ьам тартипларе белан XIX йез ахыры-ХХ гасыр башында бетен Русияда киц танылу тапкан. Анда белем алырга империянец терле якларыннан татар Ъам меселман яшь-ларе килган. Э шул тебактаге, ягъни Сарапул Ъам Алабуга еязларена (хазерге Эгер-ж;е, Менделеев, Алабуга районнарына) керган авылларныц Ъарберсенда диярлек Иж-Бубыйда белем алган имамнар Ъам мегаллимнар эшлаган. Масалан, мадраса-не ж;адит ысулынча узгартеп кору башлан-ган чорда, 1897 елда, анда белем алган 134 укучыныц купчелеге шул еязлардаге авыл-лардан булганнар2. Мадрасанец магърифат яктысы, миллатпарварлек, херлек фикер-ларе Бубыйга якын-тира ж;ирлекта тагын да кубрак таралыш тапкан, алеге кечле рух бу як халкыныц куцеленда бик тиран ур-нашкан. Эле безнец балалык Ъам яшусмер-лек чорыбызда (1970 нче елларда) да елкан буын вакилларе Бубый мадрасасе Ьам мегаллимнаре, анда белем алган кешелар турында еш иска алалар иде. Уз гаилабезда да бу хакта куп исталеклар ишетерга на-сыйп булды. Масалан, Бубый мадрасасе мегаллимнаренец (аерым алганда, Габдул-
60.
XX ВЕК: СТРАНИЦЫ ИСТОРИИ
Фуат Садыйков. Иж-Бубый авылы. 1991 ел, 20 июнь. Фоторэсем Иж-Бубый музеенда саклана.
ла Бубый Ъам Даут Гобайди) кышкы кичларда еш кына безнец авылга да килеп, авылдагы мегаллимнар, зиЪенлерак яшьлар белан ацгамалар корып, укучы ба-лаларга терле фаннардан дареслар биреп йерганлекларен сейлилар иде. Бу — Бубый мегаллимнаренец, мадраса кысасында бе-лем бирудан тыш, якын-тира авылларга да узларе барып магърифат таратуларын курсата торган кызыклы факт. Табарле авылыныц Иж-Бубыйдан 35 чакрым ерак-лыкта урнашканлыгын да искартик.
Эгерж;е якларында яшаучелар ечен Бубый турындагы ацгамалар электан нык-лы урнашкан Ъам еш иска алына торган гадати темаларныц берсе булып, Ъаркем бу масьаладан азмы-купме хабардар иде. Аца байле вакыйгалар, халкыбыз Ьам тебак та-рихыныц бер сахифасе, кыймматле хатира буларак телдан-телга, буыннан-буынга сейланеп килде. Шундый мохитнец кечле чорында туып-ускан, гомерен укытучылык эшена багышлаган Фуат ага Садыйковныц да уз вакытында Бубый мадрасасенец та-рихы белан кызыксынып китуе Ьам ж;иц сызганып бу теманы ейрануга керешкан булуы Ьич та гаж;ап тугел.
Фуат ШаЪмеяссар улы Садыйков (1918-2002) — Эгерж;е тебагендаге Кы-рынды авылы мактабенда озак еллар тарих укыткан, шул мактапта директор булган, купсанлы макалалар язып бастырган, ша-гыйрь Даут Гобайдинец шигырьлар ж;ыен-тыгын туплап чыгарган, туган тебак тари-
I
хын ейрануга зур елеш керткан кызыклы шахес. Ул Кырынды авылына ызандаш Тердале3 исемле татар авылында туып-ускан, шунда яшап, куп хезматлар кылып, шунда ук вафат булды. Бу якныц абруйлы шахесе Ф.Садыйков атисе ягыннан галим Мехетдин Корбангалиевларга кардаш ти-ешле. Ул кечкенадан мактапта тырышып укыган, икенче сыйныфтан башлап мактап Ъам авыл спектакльларенда суфлерлык ва-зыйфасын утаган. 1934 елда дусты Асаф Габдрахманов4 белан Казан авиация техни-кумына имтихан тапшырып укырга керса да, анда белем алу насыйп булмаган. Ченки атисе ШаЪмеяссар 1931 елда репрессия-ланган. Шуннан соц Ф. Садыйков Казан педагогия техникумына укырга кера. Анда белем алу чорында китапханаларда татар, рус Ьам денья адабиятын, тарихи хезматл-арне мавыгып укый. Техникумда Вали Хаж;иев ж;итаклаган адабият тугарагенец актив агъзасы була, шигырьлар иж;ат ита, Шамил Госманов, Гадел Кутуй, Хасан Ту-фан кебек куренекле затлар, башка калам аЬелларе белан таныша Ъам аралаша. 1937 елда рус язучысы А. С. Пушкин юбилее уцаеннан уткарелган Казан студентлары конкурсында беренче урынны ала. 1937 елда техникумны бик яхшы натиж;алар белан тамамлап, Азнакай районыныц Эсай авылы мактабенда рус теле укыта башлый, адаби тугарак оештыра. 1938 елда Эгерж;е районыныц Тирса урта мактабена кайта. Халык дошманы улы булганлыктан, узе яраткан фанне-тарихны укытырга рехсат бирмилар, ул татар теле Ьам адабиятын укыта. Концертлар Ъам спектакльлар оештыра. Рус теленнан татарчага хикаялар тарж;ема ита, узе да хикаялар яза. Алар уз вакытында «Пионер каламе» журналында басылып чыкканнар. 1941 елда Ф. Садый-ков Кырынды мактабена уку-укыту меди-ре итеп билгелана. 1942 елныц май аенда уз телаге белан фронтка кита, Маскау ас-тындагы канкойгыч сугышларда катнаша. 1942 елныц ноябрь аенда Минзаладаге по-литхезматкарлар курсына укырга ж;иба-рела. Анда укып, 1943 елныц мартында лейтенант дараж;асе ала. Шуннан соц Карелия фронтында 64 нче дицгез бригада-сында батальон командиры урынбасары вазыйфаларын ути, фронттагы татар газе-таларында макалаларе басыла. 1944 елныц язында харби хезматтан азат ителеп, туган ягына кайта, Кырынды авылы мактабенда уку-укыту эшларе медире Ьам директор вазыйфаларын башкара, татар теле Ьам адабияты, немец теле, тарих фаннарен укы-та. 1950 елда мактапта эзтабар-тарихчылар тугараге оештырып, авыл Ъам тебак тари-
БУБЫИ ТЕМАСЫНЫЦ вИРЭНЕЛУ ТАРИХЫННАН
хын ейрану буенча киц эш ж;аелдера. Тебакта бер диган музей оештыра, СССР «Белем» ж;амгыятенец эшчанлегенда актив катнаша. Аныц ж;итакчелегендаге яшь эз-табарлар республикада Ъам Россияда таны-лу табып, РСФСР куламенда уздырылган слетларда, ярышларда призлы урыннарга Ъам кыймматле булакларга лаек булалар. Актив педагогик эшчанлеге ечен Фуат Са-дыйковка «Россия Халык магарифе отлич-нигы» исеме бирела.
Язучы Гариф Ахунов «Идел кызы» повестен Ъам «Габбас хазрат» драмасын язганда Ф. Садыйковтан тебак тарихы бу-енча кицашлар Ьам магълуматлар алган. Г. Ахуновныц «Иолдызлар калка»5 исемле повестенда Ф. Садыйков турында бик ж;ылы сузлар айтелган. Г. Ахуновныц «Фа-тыйх малае»6 хикаясендаге Фатыйх прото-тибы да Фуат Садыйков.
Ф. Садыйков 1955-1956 елларда Бубый темасын тикшеруга ж;итди тотынган Ъам кицкырлы гыйльми эшчанлек башлаган. Моны «Мин мена еч ел инде Иж-Бубый мадрасасе, аныц медаррисларе, халфа, шакертларе турында хезмат язам»7 дип 1958 елда язган бер хаты ачык раслый. (Хатныц тексты тубанда тулаем кучерелеп бирелде). Э ул елларда Бубый темасы белан махсус шегыльланган башка шахес-ларнец исемнаре билгеле тугел. Ф. Садый-ков максатчан равешта Казан, Маскау, Киров, Ижевск Ьам Сарапул архивларын-да, Казан даулат университеты гыйльми китапханасенец Шарык секторында эзланулар алып барган. Бубый мадрасасенда укыткан Ъам белем алган кешелар белан очрашкан, хатиралар Ьам исталеклар ж;ыйган, читта яшаганнарена хатлар язган, тебак тарихы белгечларе белан аралашкан, кицаш-табыш иткан. Натиж;ада, кызыклы Ъам бай фанни материал туплаган. Ул туплаган материаллар-ныц бер елеше хазерге вакытта Иж-Бубый музеенда саклана. Бубый мадрасасе турын-дагы хезматенец 1957-1959 елларда язган макалаларена керган елешларе кыскартыл-ган халда булса да, матбугатта чыккан.
Фуат ага тарафыннан язылган бер хат озак еллар безнец гаила архивыбызда сак-ланып килде. Ул хат бабам (аниемнец атисе) Валиев Фатыйхка адресланган бул-ган. Ф. Садыйковныц алеге хаты Бубый темасын ейрану тарихы ечен аЬамиятле булганга, аныц текстын журнал аша фан аЬелларе игътибарына такъдим итабез. Хат уцаеннан зарури булган ацлатмалар да би-рела.
Хатныц адресаты Ф. Валиев кем бул-ган соц? Мехамматфатыйх Мехамматла-
XX ВЕК: СТРАНИЦЫ ИСТОРИИ
тыйп улы Валиев (1893-1969) Эгерж;е рай-онына кера торган Табарле авылында укы-мышлы урта халле крестьян гаиласенда деньяга килган. Табарле мадрасасенда бе-лем алганнан соц, куршедаге рус авылына йереп, рус грамотасын яхшылап узлаштерган. 1908-1912 елларда авыл саудагаренда приказчик булып эшлаган Ъам шул ук вакытта мактапта балаларга сабак та ейраткан. 1914 елда Беренче бетенденья сугышына алынган. 1916 елда яраланып авылга кайткан Ъам мегаллим-лек эшен давам иткан. 1917 елда, мегал-лим булуы сабапле, яцадан харби хезматка алынудан азат ителган. 1917-1918 елларда авыл кибетенда сатучы булып эшлаган. 1918 елныц декабренда Кызыл Армияга мобилизацияланган. Харби тажрибасе бу-луын Ъам рус телен яхшы белуен исапка алып, 1919 елныц гыйнварыннан аны Ка-занда оештырылган меселман командирла-ры курсына укырга ж;ибаралар. Искандар Тальковский ж;итакчелек иткан курсларда ул рота инструкторы, китапханаче йам мадани-агарту хезматкаре вазыйфаларын башкара. Соцрак Татар укчы бригадасы-ныц инструкторы була. 1920 ел ахырында фронтта яраланып, госпитальда давалан-ганнан соц, 1921 елда туган авылына айланеп кайта. 1921-1960 нчы елларда терле вазыйфаларда: авыл советы саркяти-бе, китапхана медире, кулланучылар ж;амгыяте раисе, сауда кооперативын оеш-тыручы, колхоз хисапчысы, статистика идарасе корреспонденты булып, Беек Ва-тан сугышы чорында Кызыл Армия хезма-тена алынып, тимер юл милициясенда эшли. Фатыйх Валиев тебак тарихын бик яхшы белган, укымышлы, киц магълумат-лы кеше булган. Балалары укытучы, банк медире, инженер, сауда хезматкаре Ь.б. булып эшладелар.
Ф. Садыйков хатында сораган матери-алны — Иж-Бубый мадрасасе ж;итакчела-ре Ьам мегаллимнарен хекем иту процес-сын яктырткан «Иолдыз» газетасын Ф. Ва-лиев бик телап файдаланырга биреп тора. Тик ж;иц сызганып Бубый темасын ей-рануга керешкан Ф. Садыйков кына бу эштан кинат туктап кала. Дересраге, тук-татыла, читлаштерела... Булачак галимнец дартланеп, изге телак белан башланган фанни эзлануларена кирта куела. Мархум Фуат ага болар хакында иска алырга ярат-мыйча, бик авыр сулап, офтанып кына куя иде.
Коммунистлар партиясенец Татарстан Элка комитеты, Ф. Садыйковны бу тема-дан читлаштереп, Бубый мадрасасе тари-хын гыйльми ейрануне икенче бер кешега
д
Альберт Фэтхи. Казан. 1972 ел. Фоторэсем КДУ ФК нец Шэрык секторында саклана.
махсус йеклэве турында мица Альберт Фэтхи моннан байтак еллар элек, 1984 елныц декабрендэ сейлэгэн иде. Альберт ага белэн танышуыбыз турында бераз тэфсыйльлерэк язсак та, зарар булмас.
Тебэгебезнец уткэне, тарих белэн яшьтэн кызыксыну нэтиж;эсендэ, 1983 елда узлегемнэн гарэп язуын ейрэнгэн идем. Махсус эзерлек Ъэм тэжрибэм булмаса да, туган авылымда 1983-1984 елларда архео-график эзлэнулэр уткэреп, шактый кулэмдэ гарэп язулы басма Ъэм кулъязма китаплар тупладым. Дыйналган китаплар арасында Габдулла Ъэм Гобэйдулла Бу-быйларныц XX гасыр башында нэшер ителгэн хезмэтлэре Ьэм дэреслеклэре, шу-лай ук шагыйрь Ъэм мэгърифэтче Даут Гобэйдинец Бубый мэдрэсэсендэ укыган-да файдаланган автографлы тарих дэрес-леге дэ булуы минем ечен аеруча кадерле иде. Ул китапларны Иж-Бубыйдагы музей-га бирдем. Э тупланган кулъязма китапларны, 1984 елда Казан дэулэт университеты-на укырга килгэч тэ, университетныц фэнни китапханэсендэ эшлэгэн Альберт Фэтхигэ илтеп тапшырдым. Бу олуг шэхес беренче курешкэндэ ук бик ж;ылы каршы-лады. Гарэп язуын белу дэрэж;эмне тик-шергэч, данлыклы Иж-Бубый якларыннан булуымны да белгэннэн соц, бик ачылып, борынгы кулъязма истэлеклэрнец серле деньясы турында озаклап Ъэм бик мавы-
гып сейлэде. Дыйнак кына гэудэле, кузлэре ут кебек янып торган бу зат искит-кеч тирэн белеме Ьэм эрудициясе белэн тац калдырды. Иц эувэл ул мине узе тезегэн «Татар эдиплэре Ьэм галимнэренец кулъ-язмалары» тасвирламалары белэн таныш-тырды, 1962 елда басылганын, ягъни Габ-дулла Бубый кулъязмалары да тасвирлан-ганын, булэк итеп бирде. Габдулла Бубый-ныц уз кулъязмаларын курсэтте. Шул ук вакытта бу тема белэн аеруча сак булырга кицэш итте. 1950 нче еллар ахырында Фуат Садыйковныц, бу темага ныклап тотынган булса да, берничэ елдан читлэштерелуе турында узе белгэннэрне кыскача сейлэп бирде, шуны Ъэрвакыт истэн чыгармаска кушты. Альберт аганыц ул вакыттагы са-бак-кицэшлэре, консультациялэре Ьэм ике арадагы озакка сузылган эцгэмэлэр минем ечен, Ъичшиксез, зур мэктэп булды. Шун-лыктан, мэрхум Альберт Фэтхине мин археография елкэсендэге беренче остазла-рымнан саныйм.
Альберт Фэтхинец татар эдэбияты та-рихын Ъэм татар кулъязма мирасын ейрэ-нудэге роле, безгэ — яшь буынга — биргэн кицэшлэре Ьэм ярдэмнэре, бэхэссез, зур булды. Аныц исеме эле килэчэктэ кутэре-лер, э хезмэтлэре лаеклы бэя алыр дип ышанасы килэ. Альберт ага вафатыннан соц язылган мэкалэлэр генэ аныц олуг хез-мэтлэрен Ъэм фэнни эшчэнлеген таныту
БУБЫИ ТЕМАСЫНЫЦ вИРЭНЕЛУ ТАРИХЫННАН
г63
ечен житарлек тугел. Ченки галим А.Фат-хинец фанга, аерым алганда татар архео-графиясена керткан елешена тафсыйльле житди баялама кеткан укучыга кайбер яз-маларда никтер аныц холык-фигылендаге кимчелекле сыйфатлар аеруча купертеп такъдим ителде. Гасырларга калачак китап сахифаларена зур галимнец мондый шахси ваклыкларын язу кирак иде микан?
Иж-Бубый мадрасасе темасын ей-рануга махсус керешеп та, телак-максат-ларына ирешудан махрум ителган Фуат Садыйков иц беренчелардан булса, Альберт Фатхинец да бу масьаладаге хезма-тен тиешенча, ягъни югары баялау зарур. Ченки аныц «Татар адипларе Ьам галим-наренец кулъязмалары»8 исемле китапчы-гында Габдулла Бубыйныц университет китапханасенда саклана торган кулъязма-лары беренче мартаба тафсыйльлап тас-вирланган. Г. Бубыйныц фикри даирасе, хезматларе, тормыш Ъам эшчанлек мохи-те, Бубый мадрасасенец тарихы турында беренче киц магълуматны фан аЬелларе да, жамагатьчелек та Альберт Фатхи тасвир-ламасы аша алдылар. Бубыйлар деньясы-на ачкыч, галимнар ечен юлкурсаткеч бу-ларак бу тасвирлама хазер да бик меЬим Ъам килачакта да аЬамиятен югалтмаячак. Шуныц ечен хаклы равешта Альберт Фатхи да Бубый темасын таныткан берен-челардан хисапланырга тиеш.
Бубый темасы масьаласенда суз чык-кач, тагын бер нарсане айтмича булмый. Данлыклы Бубыйныц магърифат рухы хекем серган мохитта туып-усканга, Бу-бый темасы мине да, табигый, узена жалеп ита иде. Казандагы фан даирасенда моно-полиячелек «жене кагылган» кайбер елкан буын вакилларенец Бубыйлар белан кы-зыксынуыма кырын караганлыклары але да эчне поштырып тора. Биграк та, мархум Мехаммат ага МаЬдиев тискаре менасабатта булды. 1991 елда ипташем Селайман Рахимов белан Иж-Бубый музее ечен азерланган аз тиражлы (50 данадан да артмаган) махсус жыентыгыбызны ул авыр кабул итеп, безга нахакка упкалап йерде, хатта матбугатта да тискаре фике-рен белдерде. Аерым алганда, М. МаЪди-ев болай дип язды: «Сиксаненче еллар ахы-рында Иж-Бубый мактабеннан музей ди-ректоры h. б. ипташлар мица телефоннан Ъам хат аша меражагать италар: мадраса тарихы кирак. Аны сез эшлагансез икан. Эйе, эшладек, мин тугел, а студентка Ф. Казнина. Анда бу текст бар, тик инде базар менасабатле заман, сатып алсагыз иде. Ф. Казнинага хат язам, ул текстын алып, минем кицаш буенча А. Фатхи яны-
XX ВЕК: СТРАНИЦЫ ИСТОРИИ
на килерга жыена, текстны бергалап тик-шереп чыкмакчылар. Ул арада аныц яны-на Иж-Бубыйдагы вакил да кила, хакын да сейлашалар. Лакин башка ипташлар моца юл куймыйлар hам текстны, балки тагы да шабрак итептер инде, шул ук текстны, ка-бат кучералар. Курасец, шулай файдалы-рак...»9. Монда текст диганда Габдулла Бу-быйныц КДУ фанни китапханасенда сакла-на торган, гарап язуы белан татарча языл-ган «Бубый мадрасасенец кыска тарихы» исемле кулъязма хезмате кузда тотыла. Маhдиев уз вакытында бу хезматне бер студент кыздан диплом темасы итеп эшлат-кан булган. 1987 елда ул кулъязманы мин да, бер кираге чыгар дип, кучера башлаган идем.
Иж-Бубый авылында мадраса музеен оештыручы (хазер да аныц житакчесе) укытучы Рамзия апа Халиуллина мадраса тарихы кулъязмасы белан кызыксынып, Бубый мактабе коллективы, Бубый авыл советы hам колхоз идарасенец вакиле бу-ларак, 1989 елда Казанга махсус килган иде. Бубый тарихы буенча материаллар туплап йерганлегемне белган Рамзия апа, албатта, килуенец максатын мица айтте. Г. Бубый кулъязмасыныц бер елешен кучерганлегемне белдердем, гарча универ-ситетныц соцгы курсында укып, диплом эше язу, эш урыны эзлау Ьб. машакатьла-рем булса да, кулдан килганча ярдам итарга вагъда иттем. Озак та утмича, 1989 елныц язында, Мехаммат ага бу текстныц инде эшланган, азер несхасе барлыгын Бу-быйлыларга да, мица да белдерде. (Ацар-чы бу хакта минем хабарем юк иде). Инде, болай булгач, масьала уцай гына хал ителачак кебек тоелган иде... Лакин, кай-бер сабаплар аркасында, Бубыйлылар ул вакытта Тубан Камада яшаган диплом эшен башкаручыдан текстны алмыйча, яцадан мица меражагать иттелар. Кайбер сабаплар hич та, Ма^иев макаласенда язылганча, безнец «юл куймавыбыз» нати-жасенда булмадылар. Масьаланец асылы Р. Халиуллинаныц мица язган бихисап хат-ларыннан (алар шахси архивымда саклана-лар. — Р. М.) бик ачык ацлашыла: «Раиф, исэнмесез!.. Мин теге Нижнекамск кеше-сен барып таптым, свйлэштек, бэясен 1500 диде. Договор твзеп щибэрерсез, эле 1-2 атнага Казанга барып эшкэртэсе бар аны дигэн иде. Колхоз председателе белэн свйлэшми булмый, «кесэ» аларда бит!Колхозный, гомуми щыелышында бер мец сум-га гына ризалык алган килеш эле ул... Рэмзия апац»(23 август, 1989 ел); «...Бубый мэдрэсэсе тарихы буенча районда берничэ иптэш белэн свйлэштек тэ, «шул-
t
кадэр акча биреп ниге диплом эшен алыр-га щыенасыз?» — дилер. Ул беркайчан да тулы терщеме була алмый дип ацлаткан-нар колхозга да. Булса, безге тулы китап кирек бит!..» (18 октябрь, 1989 ел); «...Бу-бый медресесе китабы белен нерсе эшлик соц, син башламадыцмы еле (двресреге, девам итмисецме?)...» (20 октябрь, 1990 ел); «...кулъязма месьелесенде сезнец баш-лангыч тормышка ашса, яхшы була-чак...»(28 ноябрь, 1990 ел).
Хакыйкать мена шундый иде Ьам уз вакытында безга юналтелган нахак сузлар
бетенлай нигезсез. Эставена, без 1991 елда азерлап чыгарган жыентыкта Г. Бубый кулъязмасыннан тыш, башка макалалар, архив материаллары, ацарчы матбугатта чыкмаган фоторасемнар да денья курде. Ул жыентык газиз туган тебак тарихына хезмат ва файда иту телаге белан Ъам Иж-Бубый музее ечен жан атып йерган Рамзия апа Халиуллинаньщ утенече буенча ихлас нияттан хазерланде. Жъентыгыбыз соцрак, 1999 елда, камиллашеп, нафис китап раве-шенда «Бертуган Бубыйлар Ъам Иж-Бубый мадрасасе» исеме белан басылып чыкты.
Ф. Садыйковньщ Ф. Вэлиевкэ язган хаты
Хермэтле Фатыих ага!
Сезгэ Кырынды мэктэбе укытучысы Фуат СадыИков узеннэн Иэм шэкертлэреннэн куп итеп сэлам ж,ибэрэ Иэм Сезгэ сэламэтлек, тынычлык телэп кала.
ФатыИх ага!
Ми^а якын дусларымныщ берсе — ТаИир10 Сезнец турыда сеИлэде. Сезне мо^а кадэр курэ алмавыма бик нык укенэм. Нишлисе^ бит, бездэ еш кына шулаИ булып чыга: узе^э кирэк булган эИберне - хэзинэне ме^эр километр ераклыктан эзлэп вакыт эрэм итэсе^, э ул, караса^, сине^ аяк астыцца яткан булып чыга. Минем белэн дэ нэкъ шулаИ булып чыкты. Иж-БубыИ мэгьрифэтчелэрене^ суд процессы материалларын каИлардан гына эзлэп газап чикмэдем мин: Ижевск, Сарапул, Киров, Казан, хэтта СССР Дэулэт куркыныч-сызлыгы комитетыныщ баш архив идарэсендэ дэ булдым, купме кэгазь киплары актар-дым, купме тузан Иоттым мин! Э суд процессыньщ барышын, тулы картинасын ачып са-лырлык документлар табылмады диярлек. Мин бары гаеплэу акты, приговор, определение кебек нэрсэлэр генэ таптым. Э Сездэ «Йолдыз»11 газетасыныщ бу эшне сурэтлэгэн саны бар икэн. Моны табуыгыз, саклавыгыз ечен Сезгэ чын ку^елдэн рэхмэт! Безне^
мэдэниятыбызньщ тарихын, чын тарихын еИрэнудэ Сездэге материал зур эИэмияткэ ия булып тора.
Сез бэлки ишеткэнсездер, мин менэ еч ел инде Иж-БубыИ мэдрэсэсе, аныщ медэррислэре, хэлфэ, шэкертлэре турында хезмэт язам. Инде бу хезмэтне^ каИбер елешлэре матбугатта да чыкты (эгэр кызык-сынсагыз, «Совет мэктэбе» журналыныщ 1957 ел 11 санын12 , «Ялкын»нын 11 санын13, «Совет эдэбияты»ныщ 12 санын карагыз14 ), тиздэн Москвада чыга торган «Преподавание истории в школе» журналында15 да минем бер материал басылачак. Быел минем «По следам отважных» исемле китабым16 ба-сылды. 1959 елныщ беренче кварталында Иж-БубыИ шэкерте Даут ГобэИдине^ эсэрлэр жыентыгы17 чыга. Менэ шу^а курэ, карап чыгу ечен ми^а «Йолдыз»ны^ элеге санын биреп тормассызмы? Мин аны Сезгэ каИтарырмын. Сез аны иптэш Абдуллинга18 бирсэгез, ул аны ми^а тапшырыр иде, мин исэ а^а кире би-рер идем.
Сез курыкмагыз - ул югалмаячак. Тик ятканчы, фаИдаланыИк без аны! Бу - Сезнец мэдэниятыбыз тарихына зур еле-шегез булыр.
Кабат сэлам белэн Фуат СадыИков 23 ноябрь, 1958 ел.
Кырынды.
ФатыИх Вэлиев. Алабуга, 25 декабрь, 1918 ел. Фоторэсем Р. Мэрдановныц шэхси архивында саклана.
Татарстан Милли китапханасенец Кулъязмалар Ьэм сирак китаплар булеге,
«1653 т» шифрлы кулъязма.
БУБЫИ ТЕМАСЫНЫЦ вИРЭНЕЛУ ТАРИХЫННАН
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Бертуган Бубыйлар Ьам Иж-Бубый мадрасасе: Тарихи-документаль дыентык / Тез.: Р. Марда-нов, Р. Мицнуллин, С. Рахимов.-Казан:Рухият,1999.-240 б.
2. Удмуртия Республикасыныц Узак даулат архивы, 236 ф., 1 тасв., 590 эш, 72-88 кгз.
3. Тердале 1950 нче еллар башыннан Кырынды авылы белан берлаштерелеп, хазерге вакыткача Кырынды исеме астында йертела.
4. Асаф Котдус улы Габдрахманов (1918-2000) Эгердеда туып ускан, 1944 елда Советлар Союзы Герое исеме бирелган каЬарман миллатташебез.
5. Г. Ахунов. Иолдызлар калка.-Казан:Татар. китап нашр.,1980.-Б. 266.
6. Г. Ахунов.-Казан: Татар. китап нашр.,1983.-Т.3.-Б.111-118.
7. Татарстан Милли китапханасенец Кулъязмалар Ьам сирак китаплар булеге, «1653 т» шифрлы кулъязма.
8. Н. И. Лобачевский исемендаге фанни китапхана кулъязмаларыныц тасвирламасы. Х чыг.: Фатхи Альберт. Татар адипларе Ьам галимнаренец кулъязмалары. Икенче булек.-Казан,1962.-Б.11-20.
9. М. МаЬдиев. КаЬарланган харакат, каЬарланган тема... // Казан утлары.-1993.-№ 2.-Б.144.
10. ТаЬир — Эгерде шаЬаренда яшап идат иткан драматург Ьам журналист ТаЬир Шайхетдин улы Закиров (1925-1994). Аныц 1960 нчы еллар башыннан алып республикабыз театрларында, Оренбург, Чилабе, Салават Ь. б. шаЬарларнец сахналаренда уйналып килган популяр комедияла-ре 1985 елда китап итеп нашер ителде (Т. Закиров. Урман егете.-Казан,1985.-168 б). Т. Закиров Валиевларга кияу тиешле, ягъни Фатыйх Валиевнец бертуган сецлесе Мицлефархиянец кызы Накыянец ире.
11. «Иолдыз» — Казан шаЬаренда 1906-1918 елларда ЭхматЬади Максуди наширлегенда Ьам мехаррирлегенда татар теленда чыккан саяси, иж^имагый Ьам адаби газета. Г. Латыйфныц «Бубыйлар эше хакында» исемле куламле макаласе «Иолдыз» газетасыныц 1912 елгы 27 Ьам 31 май, 3 июнь саннарында (№№ 837, 839, 840) басылган. Бу хатта газетаныц 31 май саны (№ 839) турын-да суз бара.
«Иолдыз»ныц Ф. Валиевта сакланган алеге несхасенец соцгы язмышы да кызыклы. Эгерде тебаге тарихын ейрануче Ьаваскар тарихчы, шагыйрь Ьам журналист Чыцгыз ага Мусин 1980 нче еллар ахырында Ф. Валиевнец улы Азаттан (1939-1990) алеге «Иолдыз» газетасын узена ала. Казанга Татарстан даулат музеена алып кила. Алдан узара килешу буенча, музей хезматкарларе гарап харефларе белан язылган макалане хазерге графикага кучереп бирганнан соц, бу газетаны Ч. Мусин музейга калдыра. Э «Иолдыз»дан кучерелган «Бубыйлар эше хакында» исемле макала 1989 елныц 8 августында «Эгерде хабарларе» газетасында басылып чыкты.
12. Ф. Садыйков. Совет властен ныгыту елларында безнец як укытучылары // Совет мактабе.-1957.-№ 11.-Б.46-49.
13. Ф. Садыйков. Табылган дырлар // Ялкын.-1957.-№ 11.-Б.14-15.
14. Ф. Садыйков. Даут Гобайди // Совет адабияты.-1957.-№ 12.-Б.69-71.
15. Журналныц 1958-1960 еллардагы саннарында Ф. Садыйков макаласе басылмаган.
16. Татарстан китап нашриятында 1958 елда басылып чыккан бу китапныц Татарстан Республика-сыныц теп китап хазиналекларенда (Татарстан Китап палатасында, Татарстан Милли китапхана-сенда Ьам Казан даулат университетыныц фанни китапханасенда) хазерге вакытта бер несхасе да юк. Бу да бик саер Ьам уйланырлык факт.
17. Гобайди Даут. Шигырьлар / Тез. Ф. Садыйков.-Казан:Татар. китап нашр.,1959.-48 б.
18. Абдуллин — Хамит Абдулла улы Абдуллин (1926-1989), Татарстанныц атказанган укытучы-сы, Россия халык магарифе отличнигы, Эгерде районыныц Табарле авылы мактабенда 1957-1986 елларда мактап директоры булып эшлаган тарих укытучысы.
Статья кандидата филологических наук Р. Марданова посвящена истории изучения но-вометодного медресе «Иж-Буби» в советское время. Особое внимание автор уделяет неизвестным моментам деятельности татарских исследователей Ф. Садыкова и А. Фат-хи. В качестве приложения публикуется одно из писем Ф. Садыкова.
Раиф Мэрданов,
филология фэннэре кандидаты
РЕЗЮМЕ
д
XX ВЕК: СТРАНИЦЫ ИСТОРИИ
