CC BY
6Б ертуган
Максудиларньщ педагогик эшчэнлеге Ьэм педагогик карашлары
Хазерге Татарстан Республикасы-ныц Биектау тебагендаге Ташсу диган татар авылында яшаган имам Низаметдин гаиласенда, XIX гасыр ахырында, куренекле магърифатче, журналист Ъам дареслеклар авторы Эхмат-Ъади Максуди (1868-1941) Ъам ж;амагать ва даулат эшлеклесе, саясатче, татар милли азатлык харакатенец танылган вакиле, аны рухландыручыларныц берсе, зур га-лим, фикер иясе Садри Максуди (18781957) деньяга килалар. Бу ике машЪур зат татар Ъам терек магарифе тарихында да тиран эз калдырдылар, шул замандагы уку йортларында укыту Ъам тарбия сый-фатын яхшыртуга ж;итди елеш керттелар, мактап-мадраса шакертларе, югары уку йортлары студентлары ечен кыймматле дареслеклар яздылар.
Ьади Максуди башта атисенда укый, аннан соц белемга омтылучан малайны 1881 елда Казандагы «Касыймия» мад-расасена укырга урнаштыралар. Зирак егет аны уцышлы тамамлаганнан соц, 1892-1893 елларда Галлам хазрат мадра-сасенда (Кул буе) мегаллимлек ита. 1894 елны ул Теркияга кита, анда ж;адитча бе-лем бира торган мактаплардаге уку-укы-ту тажрибасен ейрана, Эхмат Мидхат (1844-1912), Эхмат Даулат (1822-1895) кебек машЪур терек адипларе-магъри-фатчеларе белан аралаша, аннан кайтыш-лый данлыклы магърифатче Исмагыйль Гаспралы соравы буенча Бакчасарай ша-Ьаренда тукталып, ул медирлек иткан «Зын^ырлы» мадрасасенда шакертлар-га гарап адабияты Ъам мантыйк фанна-реннан дареслар бира. Биреда ул И. Гасп-ралы белан якыннан таныша, аныц яца-ча-ж;адитча укыту методларын Ъам алым-нарын ейрана. 1896 елда Казанга кайта Ъам узлегеннан азерланеп, Татарская учительская школага имтихан тота, бернича елдан башлангыч мактап укытучысы дип-ломын ала. Шуннан соц Галимж;ан Бару-ди ж;итаклаган «Мехаммадия» мадрасасенда укыту эшен давам иттера. 19031905 елларда Казан университетыныц юридик Ъам педагогик булекларенда ирекле тыцлаучы сыйфатында лекциялар-га йери.
Ь. Максуди танылган педагог Ъам тел галиме буларак, мактап-мадрасалар ечен бик куп дареслеклар язган, терле сузлек-лар тезеган, гыйльми хезматлар тудыр-ган машЪур шахес. Ул куп еллар дава-мында узе мехаррирлек иткан «Иолдыз» газетасында, шулай ук «Шура», «Мак-
тап» журналларында тел, имля, мактап-мадрасаларда яцача уку-укыту, телебез-не устеру, камиллаштеру масьалаларена багышланган купсанлы макалалар язып бастырган Ъам XX гасыр башында татар матбугатында кутарелган бу бахаснец узагенда булган.
Яцалыкка омтылучы бу затныц «Иол-дыз» газетасында тел, татар орфография-сен камиллаштеру, уку-укыту масьалала-рена багышлап язган «Имля (орфография) кагыйдаларе» (1909. - 27, 29 декабрь), «0мид ва хареф» (1910. - 31 август), «Тел хакында» (1909. - 1 ноябрь), «Хареф ва имля» (1913. - 9 май), «Имля асаслары (нигезларе)» (1914. - 5 февраль), «Укырга Ъам баерга (1914. -№ 1321), «Харефларебезнец дурт шаке-ле» (1915. - 26 март), «Гарап сузларе» (татар теленда) (1915. - 30 гыйнвар) ке-бек Ъ. б. макалаларе денья кура. «Шура» журналы битларенда Ь. Максудиныц «Тел ярышы макалаларе хакында» (1910.- № 20), «Бай Ъам ярлы теллар, те-рекча югалган сузлар» (1910. - № 7), «Магариф журналында латин харефларе масьаласе» (1923. - № 2), «Тагын бер зур мадани агым» (1927. - № 6-7) кебек ма-калаларе басыла.
1898 елда татар алфавитын Ъам ор-фографиясен камиллаштеру елкасенда шактый хезмат куйган галим «Такъвиме дивари» дип исемланган татарча берен-че стена календаре тезеп чыгара. 1906 ел-ныц 2 гыйнварында Казан шаЬарендаге беренче расми меселман китапханасе «Кетепханаи Исламия»не ачу бахетена иреша, 1922 елга кадар аныц медире ва-зифасын ути. Тарихта беренче тапкыр татар теленда энциклопедик сузлек тези, ул еч томны ташкил ита.
Татар, рус, гарап, фарсы, терек, француз телларен камил белган магърифатче-нец дареслекларе, фанни хезматларе бе-тен терки деньяга тарала Ъам аца дан, шеЬрат китера.
Татар халкыныц уз заманында иц укымышлы зыялыларыннан булган Ъам татар деньясында мартабале, дараж;але шахеслардан саналган Ь. Максудиныц татар магарифе елкасендаге эшчанлеге зур баяга лаек.
Ь. Максуди иске, кадим мадрасала-ренда укытуныц тормыштан ераклашка-нын, артка калуын кура, яцача — ж;адит-ча укыту, тормышка файдалы белем би-ра торган уку-укыту юлын сайлый. Ул мулла булу, мадрасалар ачып, дини фан-
нар укыту белан гена чикланеп калырга телами, шакертларга «учитель» буларак деньяви белемнар бирерга омтыла. Зур абруйлы педагог шул вакыттагы мактап-мадрасалардаге уку-укыту процессын за-ман талапларена туры китереп узгарту-не, маданиятне, магарифне устереп Ъам шушы яцалыклар натиж;асе буларак татар миллатена икътисади, мадани, рухи яктан кечле миллат булырга юл ачу масьалала-рен яктырта. «Укымаган миллат байый алмый. Юкса, без Ьар миллатка, укыган ва баеган миллатларнец хезматчеларе гена булып калачакбыз», — ди уку-укыту елкасенда, мактап-мадрасалар эшчанле-гена реформа ясауны хуплаучы, такъдим итуче, бу юналешта ж;итди эш башкару-чы магърифатче зат. h. Максуди — чын магънасенда ысуле ж;адит нигезенда, яцача укытуга нигез салучы остазларныц берсе. Ул бу метод буенча укытучылар тарбиялауга да, яшь муллалар арасында шушы методны тормышка ашыручылар азерлауга да игътибар ита. Галим татар магарифе елкасендаге эшчанлеген татар алифбасына алты хареф керту белан баш-лап ж;ибара, 1892 елда «Мегаллиме ау-вал» (Беренче мегаллим) диган алифба-сын бастырып чыгара. Бу дареслек теза-телеп, тулыландырылып, баетылып 1918 елга кадар 32 мартаба укучы есталена ку-ела. 1902 елда аныц «Кисма алифба»сы, 1914 елда «Мегаллиме аувал»нец расем-ле несхасе денья кура. 1917 елда h. Мак-суди Казанда «Мегаллиме аувал»дан укыту ечен уку китабы бастырып чыга-ра. 1913 елда «Русча мегаллиме аувал» исемле дареслегенец икенче басмасы на-шер итела. Анда алифба, сузлек, макаль-ларнец тарж;емасе бирела. Педагогныц география, ислам дине нигезларе, терки (татар), гарап, рус, француз телларен h. б. фаннарне ейрануга багышланган да-реслекларе гарап, татар, рус телларенда басылып чыкканнар. Алар яца алым бе-лан язылып, деньяви эчталек белан суга-рылганнар.
Табигате белан практик, тажрибале, фидакарь зат яца дареслеклар язу белан берга, терле методик кулланмалар, асбап-лар да тези, укыту елкасенда яца методик алымнар керта, ж;адитчелекне устеру, ныгыту, тарату юналешенда ж;итди эш башкара. Бу чорда ысуле ж;адитча укыту тубандаге юналешларда тормышка ашы-рыла: а) туган телда укырга hам язарга ейрату; б) дин нигезларе буенча белем биру; в) гарап теле нигезларен узлаште-
166;
ВРЕМЯ В СУДЬБАХ И ДОКУМЕНТАХ
PY; г) даулэт теле булган рус телен ж;и-цел методлар, алымнарга нигезланеп укы-ту. h. Максуди шушы елкаларнец Ьарбер-се буенча хезматлар, китаплар, дареслек-лар, методик кулланмалар яза, мактап-мадрасалардаге уку-укыту, тарбия про-цессын Ъам педагогика, методика фанна-ренец асылын мегаллимнарга, шакерт-ларга тешендерYДа ж;итди эш башкара. Дареслекларенец бер-бер артлы басылып килYе аларныц нинди аЬамиятка ия булуы турында ачык сейли. Галимнец терки — татар тел буенча «Мегаллиме аYвал», «Мегаллиме сани» (икенче гарап алиф-басы) диган дареслекларе Y3 вакытында бетен терки мактапларда киц кулланы-лыш таба, яцача укытуныц ж;ицеп чыгу-ына булыша. Алар шул чорда казакъ, кыр-гыз, башкорт мактапларенда да киц кул-ланыла.
Талантлы тел белгеченец «Терки са-рыфы (морфология): Ибтидаи (башлан-гыч) мактаплар ечен теркича сарыф ри-саласе (этимологиясе)» (Казан, 1910), «Терки наxYе (синтаксисы): Ибтидаи мактапнец 4 сыйныф шакертларе ечен» (Казан, 1910) диган дареслекларе Казан татар теленец грамматикасы, синтаксисы буенча укыту ечен яца тер дареслеклар булды. Бу китапларда туган тел законча-лыклары фанни нигезланде. Танылган татар галиме Дамалетдин Валиди: «Бу китаплар туган телебезне ейранY елкасен-да чын магънасенда фанни хезматлар да булды»1, — дип, аларга югары боя бир-де. h. Максуди 1918 елда Казандагы «Омид» нэшриятында ибтидаи моктоп-лэрнец икенче сыйныфлары ечен «Тел бе-леге» (Тел белеме) дигон дореслегенец бе-ренче кисоген бастырып чыгара. Бу ва-кытта галимнец «Теркичо имля кагый-долоре», «Гакаиде монзумо» дигон ки-таплары да денъя куро.
h. Максуди рус телле халыкларны татар телена ейратY юналешенда да фай-далы эш башкара. Аныц «Татарстан: Самоучитель татарского языка для русских, составленный по индуктивному методу и десятичной системе» (Казань, 1923), «Татарстан: Самоучитель татарского языка (русларга татар телен ейратY ечен)» (Казан, 1926. - I кисак) кебек дареслек-ларе шул хакта ачык сейли.
Шунысы характерлы, ул телебезне фанни яктан ейранYга Ьам аны YстерYга, камиллаштерYга аеруча аЬамият бира. Терле елларда денья ^рган китапларын-да, дареслекларенда, макалаларенда ту-
ган телебез категорияларен ачыклый, аныц грамматикасын камиллаштеруга, туган телне «чуплауче» купсанлы «иске терки тел» элементларыннан азат итарга, мактап-мадрасаларда телебезне фанни нигезда укытуга комачаулык итуче кар-шылыкларны, кирталарне юкка чыгарыр-га омтыла, телга реформа ясау масьала-ларе турында эшлекле фикерлар айта. Га-лим бу телакларен гамалга ашыру юна-лешенда ж;итди эш башкара, дареслекла-рен, фанни хезматларен туган телне ка-миллаштеру буенча узе такъдим иткан принциплар нигезенда яза.
Тубандаге хакыйкатьне иста тоту за-рур: Ь. Максуди Казан шивасена нигез-ланган бу телне «татар теле» дип та, «терек теле» дип та атамый, аны узенча «терки тел» дип атый. Бу терминныц Урал, Казан якларында куптаннан таралган бу-луы, «терки» сузенец безнец миллатебез ечен ят суз булмавы белан ацлатыла.
Ь. Максуди ислам дине нигезларе бу-енча дистага якын китап яза. Мена алар-ныц берничасе: «Гыйбадате исламия», «Гакаид», «ТаЬарат», «Намаз», «Дама-гать», «Руза, закят ва хаж;», «Ьилял (яца тулган ай)» (дини байрамнар, тарихи кен-нар, такъвимнар хосусында), «Эхкяме шаргыя» (ислам фалсафасендаге фарыз, важиб, сеннат, халал, местахаб Ьам ха-рам гамаллар турында), «Хокукы исла-мия» к б. Бу китапларда ислам дине ка-гыйдаларе Ьам дин тарихы яцача ацлаты-ла. Яцача уку-укыту алымнарын кабул ит-кан мадрасаларда авторныц шушы хез-матларен дареслек буларак файдаланган-нар.
МашЪур тел белгече гарап телен укы-ту методикасын камиллаштеру елкасен-да да актив эш алып бара. Шул максатны куз алдында тотып язылган «Истифтах» (гарапча синтаксис — тегал наху кита-бы), «ШифаЪия» (гарап телен ейрану бу-енча йез дарес эшкартмасе), «Мизанел-афкяр» (гарап теленда яца мантыйк да-ресларе), «Каванине нахуия» (икенче сыйныф шакертларе ечен гарап синтаксисы кагыйдаларе), «Кыйраат» (гарапча уку китабы), «Метахаррик алифба» (ха-ракатка килуче алифба (мактап балалары ечен катыргы кагазьга язылган зур-зур харефлардан тупланган кулланма), «Машкы хат» (Матур язу кунекмаларе елгеларе), «Гарабият: матбугат ва адаби-ятыбызга катышкан гарап, фарсы сузла-ренец истигъмаленда (кулланылуында) булган кагыйдалар» (Казан, 1915) кебек
БЕРТУГАН МАКСУДИЛАРНЫЦ ПЕДАГОГИК ЭШЧдНЛЕГЕ
ИдМ ПЕДАГОГИК КАРАШЛАРЫ
китаплары, «Фанни камус (сузлек): Рус-ча, гарапча Ьам теркича фанни маж;му-галар (ж;ыентыклар) буенча тагъриф кы-лынган (ацлатылган) фанни, адаби ва сый-нагый истилахлар (терминнар) камусы» (Казан, 1927. - 1 кисак) диган 328 битле энциклопедик сузлеге бугенге кенга кадар узларенец назари Ъам гамали кыйм-матларен югалтмаганнар. Бу зур кулам-ле «Фанни камус»ка «Кызыл Татарстан» газетасында Н. Г. инициаллары белан «Татар теленда энциклопедия легате» (сузлеге) исеме астында денья курган ма-калада югары бая бирелган булган2.
Ь. Максуди меселман, беренче чи-ратта татар укучысына рус, француз тел-ларен узлаштерерга ярдам иту юналешен-да да актив эш башкара. Галимнец рус те-лен яца метод белан укытуга нигезланеп язылган «Элифбаи рус» (рус теле алиф-басы) кулланмасы, «Русистан» (русча да-реслек), «Первый учитель» исемнаре ас-тында дурт китап булып чыккан даресле-ге бар. Аныц беренче басмасы «Русис-тан: Практический учебник-самоучитель русского языка для мусульман России. По мнемонической десятичной системе» (Казань, 1911) дип атала. Китапта бай суз-лек та бирелган. Шунысы магълум, бу да-реслек 1911 елда чыккан «Иолдыз» газе-тасына кушымта буларак денья курган Ъам абуначеларга булак итеп таратылган. Дареслекнец 1913 елгы басмасы тубан-даге исем астында нашер ителган: «Первый учитель: Самоучитель русского языка для магометан Российской империи, составлен А. Н. Максудовым по мнемонической десятичной системе» (Казань, 1913. - Ч. I.).
МашЪур дареслек авторыныц француз телен ейранучелар ечен язган «Фрян-гистан: Практический учебник-самоучитель французского языка, составленный по десятичному мнемоническому методу, основанному на периодическом повторении и на «искусственной практике» А. Н. Максудовым» (Казань, 1913. -Ч. I.) диган дареслеге игътибарга аеруча лаеклы. Шул ук елны бу дареслекнец икенче кисаге да язылып, ике кисак берга тупланып, яна бастырып чыгарыла. Бу дареслек та «Иолдыз» газетасыныц ку-шымтасы буларак абуначеларга бушлай таратыла.
Язма магълуматларга караганда, Ь. Максудиныц илледан артык китабы — фанни хезматларе бар. Аларныц кубесе дареслеклар Ьам методик кулланмалар.
Шуларныц икесе — «Мегаллиме аувал» Ъам Гыйбадате исламия» фарсы телена да тарж;ема ителган. Ь. Максуди 1920-1923 елларда Казандагы Кенчыгыш Академи-ясе гыйльми советыныц абруйлы агъза-сы да була.
Ь. Максудиныц уку-укыту, педагогика масьалаларена багышлап язган хез-матларе татарлар, шул исаптан башка терки халыклар ечен кыймматле рухи байлык булды. Алар шактый гына терки халыклар укучыларына яхшы дареслек, туган телларен гамалга кертуда, деньяви белемнар таратуда кыймматле чыганак вазыйфасын утилар.
Ь. Максудиныц педагогик эшчанле-ге, педагогик карашлары энесе Садрет-дин Максудиныц педагогик карашларын устеруга, камиллаштеруга уцай йогынты ясамый калмаган билгеле. Ул да, абыйсы Ьади кебек ук, башлангыч белемне ати-сеннан ала. Аннан Казанга килеп «Гал-ламия» мадрасасенда укый, биреда ме-галлим булып эшлауче Ьади абыйсы да аныц деньяви белемнарен тиранайтуда елеш керта. 1896-1901 елларда Казан татар укытучылар мактабенда белемен ки-цайта, тулыландыра, рус, француз телла-рен аеруча тырышып ейрана. С. Максу-диныц уку-укыту, педагогика, методика масьалаларена булган карашы Татар укы-тучылар мактабенда укыган вакытта ук шактый киц, тулы чагылыш таба. Моны, 1901 елныц 2 маенда, рус теленнан 4 класс укучысы Садри башкарган язма имтихан эше ачык курсата3. Булачак укы-тучы балаларга мавыктыргыч дареслар уздыру турында кицашлар биру давамын-да бу максатка ирешуда теп шартлар итеп тубандагеларне билгелап ута: дарес материалыныц эчталекле, укыту форма-ларыныц (методларыныц, алымнарыныц) тиран уйланылган булуы, укыту процес-сында курсатмалелекнец урынлы кулла-нылуы, укытучыныц тиран белемле, пе-дагогик осталыкка ия шахес булуы. Да-рес уздыручы алдына йез елга якын элек мактап укучысы тарафыннан куелган бу шартлар, талаплар эчталекларе ягыннан бугенге талаплардан Ъич та аерылмый-лар.
Данлыклы Сорбонна университетына укырга керерга хыялланган яшь егет Па-рижга юнала, анда бер ел давамында француз Ьам латин телларен камиллаш-тера, 1902 елныц кезенда керу имтихан-нарын уцышлы тапшырып, юридик факультет студенты булу бахетена иреша.
ВРЕМЯ В СУДЬБАХ И ДОКУМЕНТАХ
Биш ел тырышып уку матур натиж;алар бира: ул 1906 елныц августында Сорбонна университетын «бик яхшы» билгела-рена гена тамамлап, юрист дипломы алып, туган ягына кайтып саяси эш белан шегыльлана башлый. Туган теле — татар Ьам терек теллареннан тыш рус, латин, француз, немец телларен камил белган С. Максуди да, агасы Ьади кебек ук, ту-ган халкы ечен меЬим булган тел, дин, мактап-мадрасаларга кагылышлы масьа-лаларне халык файдасына хал итарга ты-рышып, депутат чагында Даулат Дума-сы менбареннан да чыгышлар ясый, татар вакытлы матбугатында дини оешма-ларны узгартеп кору Ьам мактап-мадра-саларне реформалаштыру турында тиран эчталекле макалаларен бастыра.
1918 елда большевистик хекумат та-рафыннан татар милли харакате басты-рылгач, ул чит илга китарга маж;бур бу-ла. Башта Германияда, аннан соц Фран-цияда яши. Сорбоннада профессор дара-ж;асе ала. Терки халыклар тарихы буен-ча француз теленда лекциялар укый.
С. Максуди Теркиядаге революция-не шатланып каршы ала Ьам Ататерек ча-кыруы буенча, 1925 елда, бетенлайга Тер-кияга кучеп кита. Биреда аныц саяси, фанни, педагогик эшчанлегенец яца эта-бы башлана. Тугандаш татар Ьам терек халыкларына тугры хезмат иткан С. Мак-судиныц 32 ел гомере икенче ватаны бул-ган Теркияда уза. Ул Энкара шаЬаренда Хамидулла Себхи байнец Магариф ми-нистрлыгы каршындагы Эсар (тарихи ис-талек) ва тарж;ема комиссиясенец агъза-сы итеп алына. Бу комиссия таркалгач яца ачылган Ататерек Хокук мактабена укытучы итеп билгелилар. Ул биреда терек хокукы тарихы курсын алып бара. Ру-сияда укытучылык, фанни-педагогик эш белан шегыльланерга елгермаган С. Мак-суди бу изге педагогик эшка дартланеп тотына. Куп та утми, алеге мактап уни-верситетныц хокук факультетына айлана. 18 ел буена ул Энкара университетыныц юридик факультеты профессоры вазый-фасын башкара, фанни-тикшеренулар алып бара, гыйльми хезматлар язып бас-тыра, шул ук вакытта илнец иж;тимагый, фанни-педагогик эшларена актив катна-ша, куренекле даулат, фан, магариф эш-леклеларе белан якыннан аралаша. Биреда яшау Ьам эшлау чорында ул яца усеш юлына баскан Терек Республикасына фанни-педагогик эшчанлекне юлга салу-га зур хезмат куя. Ататерекнец кицашче-
се буларак, С. Максуди Теркияда тел, ма-гариф, югары белем биру, маданият Ьам башка елкаларда реформалар уткаруда актив катнаша, парламентта меЬим ка-нуннар проектын азерлауга Ьам кабул итуга булышлык ита.
1943 елда С. Максуди Истанбул уни-верситетына эшка чакырыла Ьам ординар профессор буларак фанни-педагогик эш-чанлеген давам иттера, саясат, хокук бе-леме буенча белгечлар азерлауда зур елеш керта.
Русияда С. Максуди иж;ади эш белан аз шегыльлана. Яшь чагында язган, Ка-занда басылган «Магыйшат» (тормыш) хикаясе (ул ике тапкыр: 1898 Ьам 1914 елларда басыла), «Англияга саяхат» (1909) асаре — Русияда чыккан китапла-ры шулар белан гена чиклана. Иж;ади эш-ка, китаплар, макалалар язуга ул ныклап торып Теркияга кучеп килгач кена кере-ша.
С. Максуди — киц диапазонлы ша-хес, аныц хезматларенда фаннец терле тармаклары киц чагылыш таба. Педагог-галимнец 17 китабы, а гыйльми ж;ыентык-ларда Ьам журналларда фаннец терле тар-макларына кагылышлы купсанлы макала-ларе денья кура. Энкарада Ьам Истанбул-да аныц тубандаге фанни хезматларе ае-рым китаплар булып басылган: «Терек дили ечен» (1931), «Хокукныц гомуми нигезларе» (1937), «Хокук тарихы буенча дареслар» (1941), «Инглиз халык хокук тарихы» (1940), «Хокук фалсафасе» (1946), «Гомуми хокук тарихы» (0ч басма: 1944, 1946, 1948), «Терек тарихы Ьам хокук тарихы» (1947), «Миллият тойгы-сыныц социологик нигезларе» (1954) Ь. б.
Шунысы характерлы, бу хезматлар-нец барысы да диярлек студентлар алдын-да укыган лекция материаллары нигезен-да деньяга килганнар, алар куп диста ел-лар давамында югары уку йорты дарес-лекларе булып хезмат итканнар Ьам ха-зерге вакытта да студентлар, фан эшлек-леларе, гамали белгечлар алардан киц файдаланалар. Бу С. Максудиныц югары уку йортлары педагогикасын баетуга, ка-миллаштеруга керткан гаять зур хезмате турында ачык сейли.
С. Максуди, пенсияга китар алдын-нан, Истанбул университетыныц хокук факультеты студентлары алдында чыгыш ясый. «Соцгы дарес угетларе» дип ата-лучы бу чыгышыныц текстында (аны те-рекчадан татарчага тарих фаннаре кан-
БЕРТУГАН МАКСУДИЛАРНЫЦ ПЕДАГОГИК ЭШЧЭНЛЕГЕ
ИдМ ПЕДАГОГИК КАРАШЛАРЫ
дидаты Ф. Гаффарова таржема иткан Ъам матбугатка азерлаган) галимнец яшау принциплары, деньяга карашы, тормыш-та алдына куйган максаты, педагогик фи-керларе, гомуман, яшь буынга житкерер-га телаган угет-насихатларе Ь. б. ачык ча-гыла. Галим зыялылык тешенчасе турын-да суз алып барып: «Интеллигент — бер яктан укымышлы, белемле, маданиятле, икенче яктан, принциплы Ъам нык фикер-ле кеше», — диган ацлатма бира4.
Олуг шахес белемле булуныц, уку-ныц Ъар кеше тормышында аЬамиятле роль уйнавын ачыклый. Хезмат юлына басучы яшь хокук белгечларена меража-гать итеп, мена нинди кицашлар, фикер-лар айта: «Культурагызны арттырыр ечен, укуны да бер гадатка айландерерга, бер ял Ъам рахатлек халена китерерга кирак. Уку — иц очсыз Ьам файдалы ял ул. Шул ук вакытта бу гадатегез узегез Ьам мил-латебез ечен да файдалы. Укуны гадатка айландерганнар гена уку дартенец иц тат-лы дарт булганын белдера. Лакин китап-ны да сайлап ала белерга кирак. Бу сай-лау да — эчке сиземлау эше ул. Кешенец рухын кутарган, хисларен нечкарткан, хыял офыкларын кицайткан, белемен арт-тырган китаплар булган кебек, кызганыч-ка, биграк та яшьларнец ахлакый прин-ципларын Ъам ышанычларын какшата, рухларын агулый торган зарарлы китап-лар да бар»5.
МашЪур педагог укыганны пассив равешта узлаштермаска, хыял илагеннан чыгып, Ъар битне, Ьар юлны тормыш ечен тезу материалы итеп кулланырга кицаш бира.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Мирас. - 1996. - № 4. - Б. 108.
2. Кызыл Татарстан. - 1927. - 1 апрель.
3. Садри Максуди. - Казан, 1996. - Б. 143-145.
4. Магърифат. - 1998. - 17 октябрь.
5. Шунда ук.
6. Шунда ук.
7. Шунда ук.
Зыялы кеше булуныц икенче шарты итеп данлы шахес тубандагеларне баян ита: «Зыялы — ул акыллы, тауфыйклы ке-ше, ягъни узенец ихтыяр кече, карашла-ры, принциплары белан тормыш кора бел-ган кеше»6. Оратор максаты булмаган зы-ялыны дицгезга ташланган рульсез кей-мага тицли. Галим яшьларга чираттагы насихате итеп тубандагеларне айта: «Узегезнец терек (терки) булуыгызны Ьичбер вакытта да онытмагыз. Узегезнец терек булуыгыздан шатлык Ъам горурлык тоегыз. Ченки терки халыклар — беек Ъам намуслы халыклар. Без теркилар — кешелек тарихыныц Ъар даверенда денья сахнасенда уз ролен уйнаган миллат. Те-рекнец узенчалеге шул башка халыклар белан аралаша белу осталыгыныц, ягъни саясатчелегенец улмаве... Теркилар та-рихта уз даулатен тезеган миллат кена ту-гел, а белганебезча, белем Ъам маданият майданында да бик куп беек шахеслар житештерган миллат»7.
Бу фикерлар туган татар халкын, терек Ь. б. терки халыкларны тиран ярат-кан, аларга карата изге телакта булган беек затныц яшь буынны укыту Ъам тарби-ялауга нинди зур аЬамият бируе, педаго-гик карашларыныц кицлеге, патриотик Ъам халыклар дуслыгы, туганлыгы хис-ларенец сафлыгы, тиранлеге турында сейлилар.
МашЪур Максудиларныц педагогик эшчанлеге гыйбратле, аларныц педагогик карашлары, дареслекларе бугенге кенда да назари Ъам гамали кыймматларен Ъич та югалтмыйлар, хазерге яшь буынны укыту Ъам тарбиялауда даими булышлык итеп килалар.
Фэнис Исламов,
педагогика фэннэре кандидаты
РЕЗЮМЕ:
В статье Ф. Исламова освещается педагогическая деятельность видных общественных и политических деятелей братьев Ахметхади и Садретдина Максудовых (Максуди). Братья Максудовы внесли большой вклад в просвещение и популяризацию науки среди татар в начале ХХ в., занимаясь издательской и научной деятельностью, составлением учебников и пособий. Депутат Государственной Думы С. Максуди после 1918 г. эмигрировал в Турцию, где стал видным государственным деятелем и преподавал в турецких высших учебных заведениях.
170:
ВРЕМЯ В СУДЬБАХ И ДОКУМЕНТАХ
