CC BY
12Статья, попавшая
под пресс цензуры
Вниманию читателей предлагается статья, подготовленная к печати в 1966 г., но снятая с набора по указанию Главлита — органа, без разрешения которого не могла появиться ни одна работа. История ее такова.
В середине 1960-х гг., собирая материалы для дипломной работы на тему «Вопросы женского образования на страницах журнала "Сююмбика" (19131918 гг.)», я работала в отделе рукописей и редких книг научной библиотеки имени Н. И. Лобачевского. В один из дней его сотрудник Альберт Фат-хи предложил мне рукопись Габдуллы Буби «Краткая история медресе Буби». Так началось мое знакомство с произведениями Г. Буби, с его взглядами и деятельностью. Личность этого человека чрезвычайно поразила меня уже тогда и продолжает изумлять до сих пор. Возможно, эта рукопись Г. Буби и подтолкнула меня к выбору темы кандидатской диссертации — «Борьба за женское образование у татар (90-е гг. XIX в. — 1917 г.)».
Дальнейшие поиски, естественно, привели меня в архивы. Зимой 1966 г. в Государственном архиве Кировской области я натолкнулась на материалы о деле Буби. Воодушевленная их богатством и, как мне казалось, новизной, я написала статью, принятую для публикации в журнале «Совет мэктэбе» (Советская школа). Статья должна была появиться уже в апрельском номере того же года (такая оперативность, на
мой взгляд, также свидетельствовала о ценности материала), но номер журнала вышел без нее. Оказалось, что публикацию статьи запретил Главлит. У меня остался лишь пробный оттиск.
Спустя много лет в отделе рукописей научной библиотеки им. Н. И. Лобачевского я обнаружила папку с воспоминаниями бывшего ученика медресе Буби З. Х. Алиева. Знакомство с бумагами в этой папке вернуло меня к событиям 35-летней давности. В папке было и три письма главного редактора журнала «Совет мэктэбе» Ф. И. Ибрагимова. Первое письмо от 27 апреля 1966 г. представляет собой одну из копий письма-обращения от имени журнала к ученикам медресе Буби.
«В связи с подготовкой празднования... годовщины медресе Буби» редактор просил по возможности в кратчайший срок поделиться своими воспоминаниями о годах учебы, истории медресе, постановке там дела обучения и воспитания, о братьях Габдулле и Гу-байдулле Буби, судьбах выпускников медресе и т. д. Судя по дате, это письмо было написано как раз в те дни, когда редакция сообщила мне об отказе в публикации. Следовательно, не согласившись с позицией Главлита, она решила попробовать пробить брешь в стене замалчивания истории медресе, обратившись к воспоминаниям шакирдов.
Во втором письме от 18 мая 1966 г. Ф. И. Ибрагимов просил уложиться до 15 июня. В письме от 7 декабря 1966 г. написано: «Уважаемый Заки-ага! Про-
В БЛОКНОТ ИСТОРИКА. АРХИВНЫМ КАЛЕЙДОСКОП ^«ГАСЫРЛАР АВАЗЫ - ЭХО ВЕКОВ», № 1/2, 2013
шло довольно много времени с тех пор, как были получены Ваши "Воспоминания: медресе Буби". Возможно, Вы беспокоитесь. Поэтому я решил написать Вам это письмо. Нужно сказать правду, в своих воспоминаниях Вы смогли раскрыть многие стороны медресе Буби. Написали с большим старанием, не ленясь, от души. За это Вам большое спасибо. Во всяком случае, рукопись хранится в нашей редакции, она не пропадет, когда-либо обязательно выполнит свою похвальную задачу. (Выделено нами. — А. М.) Об этом Вы не беспокойтесь». Далее следовала просьба уточнить и дополнить некоторые вопросы, возникшие при знакомстве с воспоминаниями.
Прошу читателя обратить внимание на выделенное предложение. Оно означало, что и положительные, написанные с любовью и восхищением воспоминания не могли быть опубликованы. Лучше всех это понимал редактор, и новые вопросы, следовавшие после этих слов, — лишь попытка смягчить
горечь от оказавшейся ненужной в тот момент работы.
Лишь в конце 1960-х гг. литературоведу М. С. Магдееву с большим трудом, но все же удалось прорвать завесу молчания. В 1969 г. в журнале «Казан утлары» (Огни Казани) появилась его статья о медресе Буби1. Злоключения, доставшиеся на долю этой статьи и ее автора, он весьма живописно описал в своей книге воспоминаний «Ачы тэдрибэ» (Горький опыт)2.
Моя же статья так и осталась неопубликованной. И вот сейчас я решила вновь предложить ее читателям — без всяких изменений, такой, как она была написана в феврале 1966 г. аспиранткой первого года обучения кафедры истории СССР Казанского университета. Эта статья дорога мне, как моя первая научная работа, подготовленная к публикации. Однако, на мой взгляд, ее публикация будет полезна и для понимания обстановки 1960-х гг., когда даже такая безобидная работа не могла быть опубликована.
ПРИМЕЧАНИЯ:
1. МаИдиев М. Бубый мадрасасе // Казан утлары. - 1969. - № 12. - 167-179 б.
2. Шул ук. КаЬарланган харакат, каЬарланган тема // МаИдиев М. Ачы тадриба. - Казан, 1993. -305-312 б.
Татарстанда халык мэгарифе тарихында Иж-Бубый мэдрэсэсе
Халыкка белем бируга патша Россиясенда бетенлай диярлек игътибар ителмаде. Россияда киц халык массаларыньщ магърифат дарадасен билгелап, В. И. Ленин 1913нче елда болай дип язган: «Мондый кыргый ил, магърифат, уку, белем алу ягыннан халык массалары шулкадар таланган ил, — Европада, Россиядан башка, берау да калма-ды...» (В. И. Ленин, Эсарлар, 4нче басмадан тардема, 19нчы том, 183нче бит). Рус демо-кратик культурасын буучы патша власте рус булмаган миллатларнец ац-белем, культура дарадасен устермау ечен барлык чараларны курде. Рус булмаган халыкларга белем биру системасы аларны худалык, политик Ьам рухи яктан коллыкка тешеру, милли як-тан усуларена кирта булып тора иде.
Россия меселманнары, шул исаптан татарлар арасында, дини уку йортлары — мактаплар Ьам мадрасалар эшлап кила иде. Алар, башлыча, руханилар карамагында булып, даулат органнары аларга бер терле да материаль ярдам итмаделар. Ул мактапларда укыту, белем биру ислам дине кануннарына буйсындырылып, схоластик характер алган иде. Ул вакытта патша хекуматен шакертлар арасында алдынгы идеяларнец таралуы, мадрасаларга прогрессив фикерле укытучыларныц утеп керуе гена куркыта иде. Аныц каравы реакцион муллаларга Ьам медаррисларга бетен хокуклар бирелде, ченки татар яшьларенец ацын томалауда патша даираларе аларга зур еметлар баглады.
Лакин Россияда капитализм ускан Ьам татар миллате формалашкан бер чорда патша хекумате да, реакцион меселман руханилары да татарлар арасында деньяви белемга бул-ган харакатне туктата алмыйлар иде инде.
СТАТЬЯ, ПОПАВШАЯ ПОД ПРЕСС ЦЕНЗУРЫ
249
„СОВЕТ МЭ1ГГ0БЕ" № 4
!9£б
Автор Пулек Шрифт
/I
*
Набор фдрнитм Бит саки
1-/3,
Эшкартте _
Булек мвднре ,_
Ждшшлы сскретарь_ Редактор____
Н^&орга бцредле.
Ал*
**- ^птпрплргп двиытпи Саг; чн Ггиртцэ1 Йж-Буби ыэдрэсесе **
т. Халыкка белем биртга панна Рос с к ясен да бетенлай дияр-лек игътибар ителыаде. Россиядэ кие$ хаяык массаларыаыч «эг-рифэт даражасен билгелап, В.И.Ленин 1913 нче елда бодай дип язды: "Мондый кыргый ил, мэгърифэт, уку, белем аяу йгыкнан хвлык иассалары шулкадэр талаиган ИЛ, - Квропадэ, Россиядэн баша, берэу да калмады..." /В.Л.Ленин, асардэр, 4 нче басмадан трр^емэ, 19 нчы том, 1ЙЗ нче бит./ Рус демократии куяьтурасьт буучы патша власте рус булмаган нил-лэтлйрнея ач-белем, культура дарг^есен тстержэу ачен бар-лыи чараларни Рус булнагея халнкларга белем бир^
системасы аларны худалык, политик Игм рухи яктэн колдыкка твшеру, милли яктан чсклэренэ кирта булып тора иде.
~г- Россия иэсел манн ары, Е1ул исаптан татарлао арасында, дини уку йортлары - мактэплэр Ьак мэдрэсэлер эшлэп кила »(/
гциаища.
иде. Алар, Оаклыча, -чзшчавдь^аре'карамапгеда
Ш г)
Оулыо, да*лат органнары тара.^ццца^ ОотенлеЙгп дик-даек-^дьпскит^маделэр. У л мэктаплэрЬ^^урычи-жияиинцц.аям згомолсуга Ьзц-алчцлык миалатдэр арасында ■Такднц ^таршиивд-швыру^а с^льшшв- дойши-
-квла-чкда^ Уяыту, белем бирт ¡нелвм ... дине /канукна рына/' буйсындырылып, схоластик характер алган иде. Вааь'ждГ'' дV патша хекумателДини иадросоя^р чслиерен -тс-и рупо ■-фэтнарломади» .Оакертяэр арасыкдб алдынгы идеяларнер* «ралуЛи«*, надрасэларгв прогрессии фихеркс укы-гучшзр-
Первая страница рукописи статьи А. Махмутовой «Татарстанда халык магарифе тарихында Иж-Бубый мадрасасе». 1966 г. Из личного архива автора.
Татарларга деньяви белем бируда Казан, Уфа, Оренбург шаЪарларендаге кай-бер мадрасалар ратенда ерак Вятка губернасындагы Иж-Бубый мадрасасе да бар иде. Иж-Бубыйда мадраса XVIII йез ахырында ук булган булса кирак. (Бирега татарларньщ 1730нчы елларда кереп утыра башлаулары билгеле.) Башка мактаплардаге кебек Иж-Бубый мадрасасенда да дин гена укытылган. Эмма XIX йез ахырларында мактапнец щитакчесе булып Габдулла Бубый (Нигъматуллин) эшли башлый. Ул мадрасада, дин белан раттан, кайбер деньяви фаннар укытуга да игътибар бира.
1895нче елда ибтидаи мактапта яца метод белан укыту башлана. Дини фаннардан тыш, ана теле, арифметика, география, тарих укытыла.
В БЛОКНОТ ИСТОРИКА. АРХИВНЫЙ КАЛЕЙДОСКОП «ГАСЫРЛАР АВАЗЫ - ЭХО ВЕКОВ», № 1/2, 2013
Медресеге реформа уткергенде Габдулла Бубый шул еязде мулла булып эшлеуче атасыньщ авторитетына таяна. Атасы улыныц башлангычын яклый. Теркияде белем алып кайткан елкен агасы Гобейдулла Габдуллага бу эште булыша.
Габдулла Бубыйныц язуына Караганда, медресене узгертеп кору 6-7 елга сузыла. Бу шуныц белен ацлатыла: деньяви белем бируге кинет кучу эшке тискере теэсир ясавы бик ихтимал була, ченки мектеплерне дин ейрену узеге итеп курерге кунеккен халык, кадим муллалар коткысына бирелеп, деньяви мектепке турыдан-туры каршы килерге мемкин иде. Шуца куре деньяви феннерне екренлеп керте бару кузде тотылган.
Башка дини медреселер кебек, Иж-Бубый медресесенец де патша администра-циясе кузетчелегенде булмавыннан файдаланып, агалы-энеле Бубыйлар медресене узгертеп коруны ярым легаль формада алып баралар. Лекин XX йез башында Иж-Бубый медресесенец уцышлары турындагы хеберлер мектеплер буенча ресми начальствога — Вятка губернасындагы халык училищелары директорына барып ишетеле Ьем ул губер-надагы татар мектеплеренде, шул исептен Иж-Бубый медресесенде, укыту эшлеренец то-рышы белен танышуны бурыч итеп куя. Бу максат белен 1903нче елныц 23нче ноябренде Иж-Бубый медресесене Сарапул еязенец халык училищелары инспекторы Н. Меньшиков киле. Медреседе булып кайткач, ул халык училищелары дирекциясене язма отчет бире. Медресе щитекчелере агалы-энеле Бубыйлар турында ул мене нилер яза: «Ике мулла да русча ейбет сейлешелер. Алар шундагы медреседе белем алганнар. Бик укымышлы-лар. Указлы мулла Габдулла, да, аныц агасы да авылларында миссионерлык максатларын кузде тотмаган ике класслы училище ачуга зур ихтыящ булуы хакында куп сейледелер: алар сузене караганда, "миссионерлык щемгыяте" меселманнарны руслар белен якынай-туга "торган саен кубрек зарар китере". НиЬаять, ике мулла да кара халыкныц белем алу-ын тоткарлаучы фанатизм хакында бик телеп сейледелер».
Медреседе эшнец куелышы турында инспектор тубендегелерне белеп кайта: «Мектеп 4 булектен тора, аларныц Ьер кайсында укучылар гадетте ечер ел укыйлар. Барлык булеклерне де узучы соцыннан муллалыкка кере ала, е моныц ечен башта ул "медреседе" еч ел буе тулеусез укытучы булып хезмет итерге тиеш (андый даими укы-тучылар 12)».
Аннары отчетта суз медресе хакында бара: «Медресе гаять зур мектеп булып чыкты. Анда беренче булекте, тулысынча гадети парталар Ьем скамьялар куелган зур булмеде, 60тан артык ир бала утырган иде. Беренче булекте парталарныц куелышыннан, укучы-лар саныннан Ьем бер ук вакытта укытыла торган дереслерден куренгенче, биреде терле еч группа белем ала.
Башка зур булмеде ике группа урнашкан, бер группа укучылары икенче группа укучыларына аркалары белен утырганнар, биреде укучылар 40тан ким тугел. Анна-ры зур булмаган булмеде 20ге якын укучы укытучыдан башка гына укыйлар иде. Бу нинди булек — анысын ачыклап булмады. Э ике группага (40 кешеге) исеплеп парталар тезелген зур гына булмеде укучылар юк иде, ченки елкен яшьтеге укучылар ураза уцае белен тештен соц укымаска мемкиннер».
Инспектор узенец отчетында Габдулла Ьем Гобейдулла Бубыйларныц уз медреселерен телер-телемес кене курсетулерен, укучылар санын киметерге тырышуларын билгелеп уте. («Герче, агалы-энеле муллаларныц ейтулерене караганда, 80 гене кеше булса да, мектепте ким дигенде 150леп укучы укый»).
Кургеннерден чыгып, Меньшиков, укыту эшенец гомуми куелышы буенча Иж-Бубыйдагы медресе башка медреселерден шактый югары тора, диген нетище ясый.
Медресе белен танышу нетищелере, куресец, инспекторны да, турелерне де ты-нычландырган, ченки шуннан соц берниче ел буе Иж-Бубый медресесенде бернинди тикшеру булмый. Шулай итеп, агалы-энеле Бубыйлар медресене тагын да камиллештеру мемкинлеге алалар.
Ирлер медресесе белен берреттен, XIX йезнец 60нчы елларында оешкан башлангыч кызлар мектебе де узгертелеп корыла. Бу эш нигезде 1901-1902нче уку елында тегеллене: ике уртанчы класс оештырыла. Шулай итеп, эчке Россияде беренче буларак, татар хатын-кызлары ечен билгеле бер тертипке салынган мектеп барлыкка киле. Ул мектепте уку,
СТАТЬЯ, ПОПАВШАЯ ПОД ПРЕСС ЦЕНЗУРЫ
251.
язу, татар теле грамматикасы, арифметика, география дереслере укытыла. Мектеп яхшы итеп щиЬазландырыла, дереслеклер Ьем курсетме ярдемлеклер кулланыла. Дереслер билгеле бер расписание буенча алып барыла. Хатын-кызлар мектебен узгертеп коруда агалы-энеле Бубыйлар белен берреттен, аларныц хатыннары Ьем сецеллере Мехлисе зур роль уйныйлар. Алар кичлерен узлере укыйлар, е кендезлерен, бернинди кыенлыкка да карамастан, кыз балаларны ейретелер.
Иж-Бубый медресесен узгертеп коруныц уцышлы алып барылуын илде берен-че буржуаз-демократик революция елгереп щиту белен де ацлатырга туры киле. Башка шартларда исе агалы-энеле Бубыйларньщ тырышлыгы да кирекле нетищелер бире алма-ган булыр иде.
Революцияден куркып калган патша хекумете политикасыныц тотрыксызлыгыннан Ьем либераль-буржуаз татар интеллигенциясенец булышлыгыннан файдаланып, укы-ту программаларын камиллештеру девам иттереле, яца уку предметлары кертеле, яца класслар ачыла. Меселен, Сарапул еяз земствосы члены Бедретдин Ж^емалетдиновныц турыдан-туры ярдеме белен агалы-энеле Бубыйлар Иж-Бубыйда земство хисабына рус-татар мектеплере ачуга ирешелер. 1905нче елда ир балалар ечен бер класслы рус-татар училищесы, е 1907нче елда кызлар ечен де шундый ук училище ачыла. 1908нче елда ир-балалар ечен тагын ике класслы рус-татар училищесы эшли башлый. Бу училище-лар медреселеренец состав елешен тешкил ителер. Чынлыкта исе училищеларныц ачы-луы медреселер тотуга киткен чыгымнарныц бер елешен земство хисабына кучеруне Ьем медреселер программасына рус телен кертуне законлаштыруны ацлата иде.
Иж-Бубыйда рус теле элегрек укытыла башлый. 1903нче елныц щеене рус теле укы-тучысы чакырыла. 1904нче елда рус теле дереслере ир балалар медресесе расписаниесене кертеле (укытучыга эш хакы вакыф хисабына биреле). 1905нче елныц щееннен кыз ба-лаларга да рус теле укытыла башлый. Шекертлернец рус телен ейбет белулерен 1903нче елда инспектор Меньшиков та билгелеп уте. Шекертлернец «купчелеге рус теленде шак-тый иркен сейлешелер» дип яза ул.
1907нче елда кызлар медресесенде VII класс ачыла. Бу вакытта инде, югарыда санал-ган феннерден тыш, биреде гареп Ьем фарсы теллере, ехлак, табигать белеме, гигиена, зоология, тарих, ботаника, балалар тербиялеу, йорт эшлере Ьем кул эше дереслере кертеле.
Шул ук елны Иж-Бубый медреселере Сарапул училищелар советы тарафыннан укытучы-мегаллим Ьем укытучы-мегаллиме исемене имтиханнар тапшыру турында та-ныклык биру хокукын алалар. Габдулла Бубый язганча, 1907-1910нчы елларда 200ден ар-тык мегаллимге Ьем мегаллимеге таныклык биреле.
1908нче елныц щеенде мегаллим Ьем мегаллимелер хезерлеу буенча ресми булма-ган еч айлык курслар эшли башлый Ьем бу курслар алдагы щейлерде де эшли. вч ел эченде аларда 168 мегаллим Ьем 106 мегаллиме хезерлек алып чыга. Беренче елны елеге курсларда 20 ир кеше Ьем 6 хатын-кыз укыса, 1910нчы елда инде аларда хезерлек алу-чылар саны тицдешле ревеште 84 Ьем 58ге щите. Укытучылар курсларныц еЬемиятен бик тиз ацлап алалар, шуца куре аларда укучылар саны елдан-ел арта. Хекумет орган-нарыннан яшерен оештырылуга карамастан, алар хакындагы хебер халык арасында бик тиз тарала.
1910нчы елда кызлар медресесенде VIII класс ачыла. Бу вакытка инде аныц про-граммасы да ахырынача эшлене. Укыту программалары белен танышкач, мектеп щитекчелеренец гомуми белем феннерене кубрек вакыт бирулере кузге ташлана. Меселен, I класста атналык 24 сегать вакытныц 1909нчы елда коръен ейренуге 1 сегате, е калганы уку, язу, сейлем телен устеру Ьем арифметикага биреле. П-^ классларда атна-лык 24-25 сегатьтен дини предметларга 1901-1902нче елларда 11-13 сегать вакыт каралган булса, 1909нчы елда атналык 24-29 сегатьнец моца 7-9 гына сегате биреле. влкен классларда (^Ш) исе 1910нчы елда атналык 31 сегать вакытныц дини феннерге 3-4 кене сегате туры киле. Шулай итеп, 1910нчы елны Иж-Бубыйда татар хатын-кызлары ечен деньяви феннер естенлек алган урта мектеп формалаша.
Бубый медреселерен узгертеп кору, елбетте, шома гына бармый. Фанатик муллалар, дин еЬеллере халыкны карацгылыкта тотарга тырышалар, алар деньяви белемнец генаЬ
5£
В БЛОКНОТ ИСТОРИКА. АРХИВНЫМ КАЛЕЙДОСКОП «ГАСЫРЛАР АВАЗЫ - ЭХО ВЕКОВ», № 1/2, 2013
саналуы хакында мечетлерде вегазь укыйлар, деньяви мектеп оештыручылар естеннен бер-бер артлы язган доносларында медресе щитекчелерен хекуметке каршы Ьертерле эшлерде гаеплилер.
Вятка губернасыньщ Малмыж еязе Тунтер авылы мулласы Ишми ишан — Ишмехеммет Динмехемметов деньяви белем бирунец иц мекерле дошманы була. Иж-Бубый медреселере щитекчелере Ьем шекертлере естеннен ул берниче тапкыр донос яза, е 1907нче елда кызларга язу ейрету херем дип фетва да чыгара. Ишми ишанныц чын йезен фаш иту ечен ул узе язган донос уцае белен сорау алган вакытта 1900нчы елныц 17нче декабренде бирген щавапларыннан езек китеру де щите: «Херефлернец ничек ейтелешен яца метод дип санамыйм мин. Эш мене нерседе: яца методчылар мектеплеренде Коръенде каралмаган яца феннер де ейренеле, бу феннер бигрек те узлеренец тегълиматлары белен Коръенге Ьем шеригатьке каршы килуче яца китаплар буенча укытыла».
Шулай итеп агалы-энеле Бубыйларга фанатик муллаларга Ьем алар артында торучы хекумет векиллерене каршы керешерге туры киле. Татарларга деньяви белем бирунец иц явыз дошманы — патша хекумете, е аца каршы керешу шактый авыр булган, билгеле. «Яца методчыларга яшьлерне укытырга рехсет биру деулет тертибе интересларына кур-кыныч салырга мемкин» булуыннан шурлеген халык мегарифе департаменты 1908нче елныц 15нче мартында, меселен, Казан укыту округы попечителене яшерен курсетме щибере. Ул курсетмеде халык училищелары инспекторлары аша моца кадер меселман мектеплеренде кулланылган ысуллардан бик нык аерыла торган яца ысул белен эшлеуче укытучылар, аерым мегаллимнер оештырган махсус класслар, аларда укыту системасы турында яшерен ревеште материаллар щыярга кушыла.
Вятка губернасыныц административ властьлары табигый ревеште иц элек Бубый медреселере белен кызыксыналар, ченки Иж-Бубый — некъ шундый мегаллим Ьем мегаллимелер чыгара. Архив материаллары курсеткенче, Сарапул еязе халык училище-лары инспекторы Ивановский Иж-Бубыйдагы малайлар Ьем кызлар медреселерен 1909-1910нчы елларда 5 тапкыр тикшере. 1910нчы елны Вятка губернаторы Камышанский да Бубый медреселерен тикшереп ките.
Тикшерулер нигезенде Иж-Бубый медреселеренде яца методлар белен укыты-лу, аларда укучылар саныныц куп булуы, медреселернец халык арасында зур популяр-лык казануы ачыклана. Ир балалар медресесе бер ишек алдындагы еч йортка, е кыз-лар медресесе ике катлы аерым йортка урнашкан була. Тикшеручелер ир балалар медресесенец структурасын болай билгелилер: «Ир балалар беренче дурт елны медресе каршындагы мектеп дип йертеле торган хезерлек классларында укыйлар. Беренче ике елны укыту башка мектеплердегече алып барыла, е еченче елда инде рус теле кертеле Ьем дуртенче класста укыганнан соц, укучылар медресеге керелер. Медресе Халык мегарифе министрлыгыныц ике класслы авыл училищесы белен берге кушылган. Училище курсы биш елда утеле, е аннары 3 ел уку 5 еллык курсныц девамы булып тора. Шулай булгач, Бубый медресесенде уку курсы унике еллык».
Укыту планнары белен танышкач, медресенец саф дини югары уку йортыннан го-муми белем предметлары укытыла торган училищега ейленуен куру читен тугел, ченки укыту планнарында каралган вакытныц 2/3се гомуми белем предметларына бирелген. Бу хакта суз чыккач, шуны ейтерге кирек: медресенец беренче биш классында гомуми белем предметларына атналык 30 сегатьнец 23-25 сегате, е дини феннерге рус гимназиялеренде дин ейренуге каралганнан бераз гына кубрек вакыт биреле. VI-VШ классларда исе дин-не ейренуге вакыт кубрек карала. Куресец, елкен классларда булачак дин белгечлерен хезерлеуне кузде тотып, дин ейренуге кубрек вакыт бирелу кирек булган. Э меселман академиясе (Иж-Бубый медресесе ул чорда шулай беяленген), башка дини уку йортлары кебек ук, руханилар хезерлеген.
Бу елларда ир балалар медресесенде 13 мегаллим эшлеген. Алардан тыш, югарыда ейткенче, медресе темамлаган шекертлер стажировка узганнар.
Тикшеру нетищелерене естеп, щирле власть органнарына Иж-Бубый медреселеренец дерес юнелеште булмаулары турында донос килеп кере. Нетищеде 1911 елда ир балалар медресесе Ьем мектебе ябыла, медресе щитекчелере Ьем укытучылар кулга алына.
СТАТЬЯ, ПОПАВШАЯ ПОД ПРЕСС ЦЕНЗУРЫ
253.
Кызлар мадрасасе Ьам ир балалар ечен башлангыч мактап тагын бер ел чамасы эшли. Лакин 1912нче елныц январенда Иж-Бубыйдагы «барлык саф меселман уку йортлары (мадраса Ьам мактап) алар естеннан килачакта тиешле надзор булдырганчыга кадар» ябыла. Кызлар мактабен ябуга сабап итеп, «тарихны тыелган терекча китаплардан укы-талар» диган донос алына. «Кызлар мадрасасен шуныц ечен да ябарга кирак, — дип яза Вятка губернаторы халык училищелары директорына, — мадраса китапханасенда закон-га каршы кила торган китаплар табылды».
Деньяви белем алуныц файдасын ацлаган Иж-Бубый халкы Ьам татар буржуаз-либераль интеллигенциясе деньяви мактапларнец ябылуы белан килешерга теламилар Ьам аларны яцадан ачу ечен кераш башлыйлар. 1911нче елныц апреленда, масалан, рус теленда чыга торган «В мире мусульманства» газетасында «Выборный сел. Боби Измаил Аль-Халили» имзасы белан «Без мулл и учителей» диган макала басылып чыга. Автор анда болай дип яза: «Магълум булганча, безнец мактапларда укыту заман рухына Ьам талапларена туры китереп алып барылмый. Рус мактапларенец файдасын халкыбызныц тулысынча ацлавы Ьам балаларын даулат телена, рус телена, укытуга куркып каравы шуныц натидасе булып тора. Агалы-энеле Бубыйлар башлыча халыкныц шул ялгышла-ры белан кераштелар; рус телен белунец файдасын ацлаттылар Ьам мадраса каршында зур тырышлык белан ике класслы мактап ачтылар.
Тыйнак хезмат кешеларе агалы-энеле Бубыйларныц бер ук дарадада дамгыятька да, даулатка да файдалы булулары турында сейлап тору кирак микан? Лакин алар, уголовный динаятьче кебек, термада утыралар. Э 600дан артык укучы бетенлай укытучысыз калдылар Ьам эшсез утыралар».
Гобайдулла Ьам Габдулла Бубыйларны кулга алучы жандармерия ротмистры Будо-госскийга алеге макала уцае белан «...укучыларныц эшсез утырулары да дерес тугел, ченки алар куптан ейларена таралдылар» дип ацлатма бирерга туры кила.
1912нче елныц апреленда Иж-Бубый авыл дамгыяте, кызлар Ьам ир балалар мадрасаларен, шулай ук мактап ачуны юллап йеру ечен, Бадретдин Жалалетдиновны доверенный итеп сайлап куя. Сарапул еязенец халык училищелары инспекторына 1912нче елныц 3нче сентябренда язган гаризасында ул Иж-Бубыйда яцадан мадрасалар Ьам мактап ачуны сорый. Мадрасаларда укытуныц саф фанни нигезга корылган булуы, бер-нинди политик максатларны кузда тотмавы, меселман халкын рус халкына якынайтуны бурыч итеп куюы хакында ул ышандырырлык итеп яза. Сарапул еяз земство дыелышы да «Иж-Бубыйда 1911нче елда ябылган ирлар мадрасасен ачу турындагы масьалане куз-гатырга» дип карар чыгара. Моца Вятка губернаторы «Жирле татар халкына дини белем биру турында кайгырту земство карамагына керми», — дип давап бира.
Мадрасаларне яцадан ачуны юллап йеру дурт елга сузыла 1915нче елныц 15нче апреленда губернатор, вакытлыча ябылган мадрасаларне ачмаска, диган катгый ка-рар чыгара. Лакин Б. Жалалетдиновныц бернича мартаба прошение язуы да, Сарапул земствосыныц катнашуы да тиешле натида бирми.
Иж-Бубыйда шакертларга башлангыч магълумат бируче рус-татар мактапларе гена кала. Татарларга ац-белем бируда алар, албатта, мадрасалар кебек зур роль уйный ал-мыйлар.
Шулай итеп, Бубыйда мадрасалар яцадан ачылмый. Лакин аларныц тадрибасе башка деньяви мактаплар оештырганда файдаланыла, а мадрасане тамамлаучылар татар хал-кына ац-белем биру эшен давам италар.
Публикацию подготовила Альта Махмутова, кандидат исторических наук
В БЛОКНОТ ИСТОРИКА. АРХИВНЫЙ КАЛЕЙДОСКОП «ГАСЫРЛАР АВАЗЫ - ЭХО ВЕКОВ», № 1/2, 2013
